مسئولیت مدنی دارنده وسیله‌نقلیه موتوری زمینی در حقوق ایران و آموزه‌های فقه اسلامی با نگرش تطبیقی در حقوق کامن‌لا

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

محمد صادق حافظی قهستانی ¹ (دکتری حقوق خصوصی، گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، واحد ورامین –پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین-پیشوا، ایران.)
شکراله نیکوند ² (استادیار، گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، واحد ورامین –پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین-پیشوا، ایران.)
عبدالعلی محمدی ³ (استادیار، گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، واحد ورامین –پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین-پیشوا، ایران.)

تاریخ دریافت : 1399/05/21 تاریخ پذیرش : 1400/02/12 تاریخ انتشار : 1401/12/01

کلید واژه: دارنده, مسئولیت مدنی, مالک, وسایل‌نقلیه موتوری زمینی, راننده,

چکیده مقاله :

با پیدایش وسایل‌نقلیه، یکی از نیازهای ضروری بشر تامین و گام مهمی در زمینه تسریع حمل و نقل انسان و کالا، برداشته شده است. وسایل‌نقلیه، در کنار همه پیشرفت‌ها، هنوز جایگاه ویژه‌ای در حمل و نقل دارد؛ لیکن همواره خسارات ناشی از حوادث وسایل‌نقلیه و جبران آن، در کشورهای مختلف، مورد توجه است، به نحوی که آمار همه ساله خسارات اعلام شده ناشی از وسایل‌نقلیه، بیش از هر عامل دیگری است. بر همین اساس، لزوم وجود قواعدی که حقوق زیان‌دیده را به سهولت تضمین نماید، بیش از پیش، احساس می‌شود. در بروز خسارات ناشی از این حوادث، باید همواره مسئولیت مدنی دارنده، مطرح باشد. بر خلاف حقوق ایران که به نظر می‌رسد، به جز مقررات قانون بیمه اجباری 1395، مسئولیت مدنی دارنده، تابع قواعد عام مسئولیت مدنی است؛ در حقوق کشورهای کامن‌لا، مسئولیت دارنده به نحوی تعیین می‌شود، که خسارات ناشی از این وسایل تا جای ممکن جبران گردد. مقاله حاضر، علاوه بر بیان مفهوم دارنده و مسئولیت مدنی وی، در خصوص مبانی و موانع مسئولیت مدنی و تعیین شخص مسئول در قبال خسارات ناشی از این وسائل، با توجه به قوانین موضوعه کشورهای مورد تطبیق و ادله فقه اسلامی، به رشته تقریر، در خواهد آمد.

چکیده انگلیسی:

With emergence of vehicles, one of the essential needs of humankind was met and an important step was taken in the field of speeding up the transportation of people and goods. Along with all developments, the vehicle still has a special position in transportation, but at the same time, the damages caused by vehicle accidents and its compensation are always considered in different countries so that the annual statistics of damages caused by vehicles are more than any other factors. Accordingly, the necessity of having regulations that easily guarantee the rights of the victim is felt more than before. The civil liability of the owner is always raised in emergence of the damages caused by these incidents. Contrary to Iranian law, except for the provisions of the Compulsory Insurance Law approved in 2016 that seems the responsibility of the owner is subject to the general rules of civil liability, the responsibility of the owner is determined in the laws of the common law countries in such a way that the damages caused by vehicles are compensated as much as possible. In addition to expressing the concept of the owner and his/her civil responsibility, the present paper deals with foundations and obstacles of civil liability and determining the person responsible for the damages caused by these devices, according to the relevant laws of the applicable countries and the evidences of Islamic jurisprudence.

منابع و مأخذ:

1. ابهری، حمید؛ فرزانگان، محمد؛ ظهوری، سمیه (1396). بررسی فقهی و حقوقی مفهوم و شرایط اضطرار و تأثیر آن در مسؤولیت مدنی. فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال چهاردهم، شماره 50، ص61.


2. بهرامی‌احمدی، حمید؛ آقاعباسی، رضا (1394). بررسی مسئولیت مدنی دارندگان وسیله‌نقلیه موتوری زمینی و حدود آن با تکیه بر مبانی فقهی. فصلنامه علمی‌پژوهشی حقوق تطبیقی، شماره دوم، ص 9.


3. بهرامی‌احمدی، حمید؛ آقاعباسی، رضا (1394). تعیین مسئول حادثه رانندگی از میان مالک و راننده اتومبیل با نگاهی به قانون بیمه اجباری مسئولیت مدنی دارندگان وسایل‌نقلیه موتوری زمینی. مجله پژوهش‌های حقوقی (علمی- ترویجی)، شماره سی و دوم، ص 37 تا 58.


4. بهرامی‌فیل‌آبادی، صادق؛ پوراسماعیلی، علیرضا؛ نجفی اصل، حسن (1397). نوآوری‌ها و تحولات قانون بیمۀ اجباری خسارات وارد شده به شخص ثالث در اثر حوادث ناشی از وسایل‌نقلیه مصوب 1395. دوره 33، شماره 4، پژوهشنامه بیمه، ص 1-3.


5. تقی‌پوریان، علی؛ نیک‌نژاد، جواد؛ اسماعیل، مهدی (1400). ماهیت و آثار رضایت زیاندیده در فقه امامیه و حقوق ایران. فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال هفدهم، شماره 64، ص 46.


6. حیدری، قاسم؛ عامری، پرویز؛ آل بویه، علی (1397). بررسی تطبیقی مبانی مسئولیت مدنی در حقوق ایران و آمریکا. فصلنامه پژوهش‌های روابط بین‌المل، دوره هشتم، شماره بیست و هشتم، ص 263-292.


7. داراب‌پور، مهراب (1387). ترجمه : اصول کلی مسئولیت مدنی در سیستم حقوقی انگلستان. شماره چهل و چهارم و چهل و پنجم، فصل نامه دیدگاه‌های حقوقی، دانشکده علوم قضایی و خدمات اداری، ص 25.


8. زمانی جباری، افسانه؛ اسکندرجوی، مرضیه (1383). بررسی تطبیقی مبانی فقهی و حقوقی قانون بیمه اجباری با رویکرد به دیدگاه امام خمینی (ره). فصلنامه صنعت بیمه، شماره 70، ص 149.


9. خدابخشی، عبدالله (1390). مسئولیت مدنی ناشی از حوادث رانندگی و تحولات آن در حقوق ایران. مجله حقوقی دادگستری، شماره 74، ص 103-128.


10. صفایی، سید حسین؛ اورک‌بختیاری، حسنعلی. (1393). نگاهی نو به مبانی مسئولیت مدنی دارندگان خودرو. فصلنامه حقوق دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 44، شماره 1، ص 31-50.


11. صفری، محسن؛ بهاری‌زاده، مصطفی (1389). مسئولیت راننده بدون گواهینامه رانندگی، حقوق اسلامی (فقه و حقوق)، دوره هفتم، شماره 24، ص 6-13.


12. عباسلو، بختیار؛ کشفی، سیدسعید (1390). تحولات قانون اصلاح قانون بیمه اجباری مسئولیت مدنی دارندگان وسایل‌نقلیه موتوری زمینی در مقابل شخص ثالث. مطالعات مدیریت ترافیک، دوره 5، شماره 19، ص 1-3.


13. فرهانی، احمد؛ اسفندیارپور، محمدحسین (1396). مسئولیت مدنی ناشی از حوادث وسایل‌نقلیه در پرتو قانون جدید بیمه اجباری مصوب 1395. مجله علمی‌تخصصی آموزههای گواه، سال سوم، شماره اول، ص 5-38.


14. فلاح خاریکی، مهدی (1397). تحلیلی بر مفهوم حادثه غیرمترقبه و اثر آن در قانون بیمه اجباری مصوب 1395. فصلنامه پژوهشی حقوق خصوصی، شماره 25، ص 284.


15. قنواتی، جلیل؛ علائی، صابر (1397). مبنای تحدید مسئولیت در خسارات مالیِ ناشی از حوادث رانندگی (تبصره سه ماده 8 قانون بیمه اجباری شخص ثالث مصوّب 1395). مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال 10، شماره 19، ص 12-14.


16. کرمی، سکینه (1391). تحلیل فقهی – حقوقی خسارت ناشی از تفویت منفعت. فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال هشتم، شماره 29، ص 99-107.


17. کریمی، عباس؛ صادقی‌راد، الهام؛ تقی‌زاده، ابراهیم (1397). تلاشی در راستای تبیین قاعده ملازمه نفع-مخاطره و جایگاه آن در ضمان قهری شرعی. مجله مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز، دوره 10، شماره 1، ص4.


18. معبودی نیشابوری، رضا؛ حدادخداپرست، مریم (1393). مبنای مسئولیت مدنی دارنده وسیله‌نقلیه موتوری زمینی با توجه به قانون جدید بیمه اجباری. پژوهشنامه بیمه، سال بیست و نهم شماره اول، صص 181-207، ص 190 و 204.


19. ورائی، اکبر؛ نصیری، مصطفی؛ فرهانی، احمد؛ پاک روشن، بیژن (1388). مسئولیت مدنی ناشی از تصادم دو وسیله‌نقلیه موتوری زمینی. فصلنامه مطالعات مدیریت ترافیک، شماره 15، ص 2.

ج) منابع عربی

1. الحر العاملی، محمدبن الحسن (1375). وسائل الشیعه جلد 19، تهران : مکتبه اسلامیه.


2. السهنوری، عبدالرازق (1364). الوسیط فی شرح القانون المدنی العربی. جلد دوم، بیروت : دارالاحیاء التراث.


3. طباطبایی، سید علی بن محمد (1292ق.). ریاض المسائل. جلد دوم، قم : آل البیت.


4. طباطبایی، سید علی بن محمد (1404 ق.). ریاض المسائل. جلد نهم، قم : آل‌البیت.


5. لصاصمه، عبدالعزیز (2002 م.). المسئولیه المدنیه التقصیریه، الفعل الضار اساسها و شروطها، عمان : نشر دارعلمیه دولتی و دارالثقافه.


6. محقق اردبیلی، احمد بن محمد (1416 ق.). مجمع الفائده و البرهان. جلد چهاردهم، قم : جامعه المدرسین.


7. مکارم شیرازی، ناصر (1411 ق.). القواعد الفقیه، مطبعه الحکمه. جلد اول، قم : مدرسه الامام امیرالمومنین (ع).


8. موسوی خمینی، سید روح‌الله (1386). البیع. تهران : مؤسسة نشر آثار الإمام الخمینی(قدس‌سره).


9. نجفی خوانساری، موسی بن محمد (1373). منیه الطالب فی حاشیه المکاسب نوشته میرزا محمدحسین غروی نائینی. جلد دوم، تهران : مطبعه حیدری.

د) منابع انگلیسی

1. American law institiute, Restatement of the law of torts, Vol 2, Negligence number.


2. Brown, W.J. (2002). GCSE law. London : Sweet and Maxwell.


3. Deakin, S. & Markesinis, B., (2019). Markesinis and Deakin’s tort law. USA : Oxford University Press.


4. Harpwood,V. (2003). Modern tortlaw. London : Cavendish limited.


5. Jacqueline, M. (2011). Criminal law. London, UK : Hodder Education.


6. Markesnis, s. & Deaki, S.F.,(1999). Tort law. Clarendon press, Great Britain : Oxford, p. 49,306.


7. Marson, J., Ferris, K. & Fletcher, N. (2019). EU motor insurance law in UK, accidents on road and responsibilities off IT. UK : EU Law Analysis, p1-4.


8. Martin, E.A. (2002). A Dictionary of law, UK : Oxford university press.


9. Matisyahu Wolfberg, H. (2009). A Driver’s Liability in Halacha and Civil Law Haravmendelshafran and the Dan Bus Company. USA, p. 3-5.


10. Miller, R.L.R. & Gaylord A.J. (2011). Business Law Today: The Essentials. USA : South-Western Cengage Learning.


11. Mobayen, H., & Amiri, A. (2017), Comparative Study of Civil Liability of the Owner or the Occupier to Permitted and Non-permitted Visitors in English Law and Islamic Legal System, Ghom : Comparative Study of Islamic and Western Law Quarterly, Year 4, Issue2, p. 3.


12. Ross, D.L. (2014). Overview of Civil Liability, Civil Liability in Criminal Justice, Sixth Edition, New York : Routledge

Tune, A. (1971). Traffic Accident Compensation, International encyclopedia of comparative law. Vol XI, Torts, chapter 14, New York : oceana publication Inc. p. 8.

1. A) Books

Orak Bakhtiari, Hassan Ali (2010). Basics and principles of civil liability for car accidents. Sanandaj: College Publishing.

Anuri, Hassan (2002). Great speech culture. Tehran: Khahart printing house.

Bariklo, Alireza (2014). Civil liability. Tehran: Mizan Legal Foundation.

Bejnordi, Seyyed Mohammad (2012). Jurisprudential rules (legal section 2). Volume 1, Tehran: Majid Publishing.

Safai, Seyed Hossein; Rahimi, Habib A... (2016). Civil liability. Tehran: Samit Publishing House.

Abbaslu, Bakhtiar (2014). Civil liability resulting from driving accidents. Tehran: Mizan Legal Foundation Publication.

Abbaslu, Bakhtiar (2014). Civil responsibility with a comparative approach. Tehran: Mizan Legal Foundation Publication.

Qaraeti, Mohsen (2012). Interpretation of light. Volume II, Qom: Cultural Center of Lessons from the Qur'an.

Katouzian, Nasser (2018). Non-contractual obligations (civil liability). Volume II, Tehran: University of Tehran.

Mohagheq Damad, Seyyed Mustafa (2011). Rules of jurisprudence 1 (civil section). Tehran: Humanities Publishing Center.

Mohagheq Damad, Seyyed Mustafa (2011). Jurisprudence rules 4 (penal part). Tehran: Humanities Publishing Center.

Mahmoud Salehi, Jan Ali (2004). Insurance rights. Tehran: Insurance Center of Iran.

Makarem Shirazi, Nasser and others (2008). Sample interpretation. Volume 11, Tehran: Darul Kitab al-Islamiya Publishing House.

1. B) Articles

Abhari, Hamid; Farzangan, Mohammad; Zahouri, Samia (2016). Jurisprudential and legal examination of the concept and conditions of emergency and its effect on civil liability. Islamic Jurisprudence and Law Research Quarterly, 14th year, number 50, p. 61.

Bahrami Ahmadi, Hamid; Agha Abbasi, Reza (2014). Examining the civil liability of the owners of land motor vehicles and its limits based on jurisprudence. Comparative Law Scientific Research Quarterly, No. 2, p. 9.

Bahrami Ahmadi, Hamid; Agha Abbasi, Reza (2014). Determining the person responsible for a traffic accident between the owner and the driver of a car with a view to the mandatory civil liability insurance law for the owners of motor vehicles. Journal of legal research (scientific-promotional), number 32, pp. 37-58.

Bahramifilabadi, Sadegh; Pourasmaili, Alireza; Najafi Assal, Hassan (2017). Innovations and changes in the compulsory insurance law for damages caused to third parties as a result of accidents caused by vehicles approved in 2015. Volume 33, Number 4, Insurance Journal, pp. 1-3.

Taghipourian, Ali; Niknejad, Javad; Ismail, Mahdi (2021). The nature and effects of damaged consent in Imami jurisprudence and Iranian law. Islamic Jurisprudence and Law Research Quarterly, 17th year, number 64, page 46.

Heydari, Qasim; Ameri, Parvez; Al Boyeh, Ali (2017). Comparative study of the basics of civil responsibility in Iranian and American law. International Relations Research Quarterly, 8th volume, 28th issue, pp. 263-292.

Darabpur, Mehrab (2008). Translation: General principles of civil liability in the English legal system. No. 44 and 45, legal opinions, faculty of judicial sciences and administrative services, page 25.

Zamani Jabari, legend; Iskanderjoy, Marzieh (2001). A comparative study of jurisprudential and legal foundations of compulsory insurance law with an approach to the view of Imam Khomeini (RA). Insurance Industry Quarterly, No. 70, p. 149.

Khodabakhshi, Abdullah (2018). Civil liability caused by traffic accidents and its developments in Iranian law. Judiciary Law Journal, No. 74, pp. 103-128.

Safai, Seyyed Hossein; Orak Bakhtiari, Hassan Ali. (2013). A new look at the basics of civil responsibility of car owners. Law Quarterly of Faculty of Law and Political Sciences, Volume 44, Number 1, pp. 31-50.

Safari, Mohsen; Beharizadeh, Mustafa (2009). Liability of driver without driver's license, Islamic law (jurisprudence and law), 7th volume, number 24, pp. 6-13.

Abbaslou, Bakhtiyar; Kashfi, Seyed Saeed (2010). Developments of the law amending the law on compulsory civil liability insurance of owners of land motor vehicles against third parties. Traffic management studies, volume 5, number 19, pp. 1-3.

Farhani, Ahmed; Esfandiarpour, Mohammad Hossein (2016). Civil liability caused by vehicle accidents in the light of the new mandatory insurance law approved in 2015. The scientific and specialized journal of the evidence, third year, first issue, pp. 38-5.

Fallah Khariki, Mehdi (2017). An analysis of the concept of unexpected accident and its effect in the compulsory insurance law approved in 2015. Private Law Research Quarterly, No. 25, p. 284.

Kanavati, Jalil; Alaei, Saber (2017). Basis for limitation of liability in financial damages caused by driving accidents (Commentary on Article 8 of Compulsory Third Party Insurance Law approved in 2015). Fiqh and Islamic Law Studies, Year 10, Number 19, pp. 12-14.

Karmi, Sakineh (2013). Jurisprudential-legal analysis of damage caused by loss of benefit. Islamic Jurisprudence and Law Research Quarterly, 8th year, number 29, pp. 99-107.

Karimi, Abbas; Sadeghirad, Elham; Taghizadeh, Ibrahim (2017). An attempt to explain the benefit-risk rule and its place in the Shariah compulsory guarantee. Journal of Legal Studies of Shiraz University, volume 10, number 1, page 4.

Maboudi Nishabouri, Reza; Haddadkhodaparast, Maryam (2013). The basis of the civil liability of the owner of a land motor vehicle according to the new compulsory insurance law. Insurance research journal, year 29, number one, pp. 181-207, pp. 190 and 204.

Varai, Akbar; Nasiri, Mustafa; Farhani, Ahmed; Pak Roshan, Bijan (2009). Civil liability resulting from the collision of two land motor vehicles. Quarterly Journal of Traffic Management Studies, No. 15, p. 2.

1. C) Arabic sources

Al-Hurr Al-Amili, Muhammad bin Al-Hassan (1996). Wasa'il al-Shi'ah, Volume 19, Tehran: Islamic Library.

Al-Sahnori, Abdul Razeq (1875). The mediator in explaining the Arab civil law. Jallad Doum, Beirut: Dar Al-Ahya Al-Turath.

Tabatabaei, Seyyed Ali bin Muhammad (1292). Riyadh issues. Jallad Doum, Qom: Aal al-Bayt.

Tabatabaei, Sayyid Ali bin Muhammad (1983). Riyadh issues. Nehem skin, Qom: Al-Bayt.

Lassasmeh, Abdel Aziz (2002 AD). Tortious civil liability, harmful act, its basis and conditions, Amman: Dar Alamiyyah Dawlaty and Dar Al Thaqafa.

Ardabili investigator, Ahmed bin Muhammad (1995). Compound interest and proof. Jalad Chahardham, Qom: Al-Mudarseen University.

Makarem Shirazi, Nasser (1990). Jurisprudential Rules, Al-Hikma Press. First edition, Qom: Imam Amir al-Mouminin (PBUH) School.

Mousavi Khomeini, Seyyed Ruhollah (2007). selling. Tehran: Imam Khomeini Publication Foundation (may his soul be sanctified).

Najafi Khwansari, Musa bin Muhammad (1994). The student's wish in Hashiyat al-Makasib, written by Mirza Muhammad Hossein Gharawi Naini. Leather Doum, Tehran: Heydari Press.

1. D) English sources


2. American law institiute, Restatement of the law of torts, Vol 2, Negligence number.


3. Brown, W.J. (2002). GCSE law. London : Sweet and Maxwell.


4. Deakin, S. & Markesinis, B., (2019). Markesinis and Deakin’s tort law. USA : Oxford University Press.


5. Harpwood,V. (2003). Modern tortlaw. London : Cavendish limited.


6. Jacqueline, M. (2011). Criminal law. London, UK : Hodder Education.


7. Markesnis, s. & Deaki, S.F.,(1999). Tort law. Clarendon press, Great Britain : Oxford, p. 49,306.


8. Marson, J., Ferris, K. & Fletcher, N. (2019). EU motor insurance law in UK, accidents on road and responsibilities off IT. UK : EU Law Analysis, p1-4.


9. Martin, E.A. (2002). A Dictionary of law, UK : Oxford university press.


10. Matisyahu Wolfberg, H. (2009). A Driver’s Liability in Halacha and Civil Law Haravmendelshafran and the Dan Bus Company. USA, p. 3-5.


11. Miller, R.L.R. & Gaylord A.J. (2011). Business Law Today: The Essentials. USA : South-Western Cengage Learning.


12. Mobayen, H., & Amiri, A. (2017), Comparative Study of Civil Liability of the Owner or the Occupier to Permitted and Non-permitted Visitors in English Law and Islamic Legal System, Ghom : Comparative Study of Islamic and Western Law Quarterly, Year 4, Issue2, p. 3.


13. Ross, D.L. (2014). Overview of Civil Liability, Civil Liability in Criminal Justice, Sixth Edition, New York : Routledge

Tune, A. (1971). Traffic Accident Compensation, International encyclopedia of comparative law. Vol XI, Torts, chapter 14, New York : oceana publication Inc. p. 8.