بررسی قواعد فقهی ناظر بر ضمان دولت در جبران ضرر و زیان سرمایه‌گذاران در بازار بورس
محورهای موضوعی : فقه اقتصادیحسن اصغری 1 , سید مهدی نقیبی 2 * , جواد ایروانی 3
1 - دانش¬آموخته کارشناسی ارشد فقه و حقوق جزا و جرمشناسی، واحد خمین، دانشگاه آزاد اسلامی، خمین، ایران.
2 - استادیار فقه و اصول، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشکده فقه و مبانی حقوق اسلامی، مشهد، ایران.
3 - استادیار فقه و اصول، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشکده فقه و مبانی حقوق اسلامی، مشهد، ایران.
کلید واژه: ضمان دولت, ضرر و زیان, بورس, قواعد فقهی, سرمایه‌گذاران,
چکیده مقاله :
یکی از مسئولیت‌های اساسی دولت در عصر حاضر، پاسخ‌گویی در قبال ضرر و زیان‌های واردشده به مردم در بازار بورس است. در سال‌های اخیر، به دلیل دستکاری‌های صورت‌گرفته در بازار سرمایه و اتخاذ سیاست‌های اقتصادی نادرست، شمار زیادی از شهروندان دچار خسارات مالی جدی شده‌اند. این خسارات، افزون بر ایجاد ناامنی اقتصادی و اخلال در نظم نظام اسلامی، موجب اختلال در زندگی شخصی سرمایه‌گذاران نیز گردیده است. بر این اساس، نگارندگان در پژوهش حاضر با روش کتابخانه‌ای و رویکرد توصیفی-تحلیلی، به بررسی «قواعد فقهی ناظر بر ضمان دولت در جبران ضرر و زیان سرمایه‌گذاران در بازار بورس» پرداخته‌اند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که با استناد به قواعد فقهی عام از جمله قاعده لاضرر، قاعده اتلاف، قاعده خراج بالضمان، قاعده غرور و قاعده تسبیب، می‌توان ضررهای ناشی از سیاست‌های ناکارآمد دولتی را جبران‌پذیر دانست و دولت را مکلف به جبران این‌گونه خسارت‌ها قلمداد کرد. افزون بر این، قاعده ضمان خطای قاضی به عنوان یکی از ادله خاص، مهم‌ترین مستند برای اثبات مسئولیت دولت در این زمینه محسوب می‌شود. در مجموع، قواعد فقهی بررسی‌شده دلالت بر آن دارند که مسئولیت جبران خسارت بر عهده‌ی دولت، به عنوان مجموعه‌ای از قوای سه‌گانه حاکم بر کشور و اداره‌کننده جامعه، ثابت است.
One of the key responsibilities of the government in the contemporary era is to provide compensation for losses incurred by citizens in the stock market. Disruptions within the Islamic governance system can directly impact the personal lives and financial stability of investors. This study investigates the jurisprudential foundations of government liability for such damages using a library-based, descriptive-analytical method. The findings suggest that, based on general jurisprudential principles—such as the La Darar (no harm) rule, the Itlaf (waste) rule, the rule of al-kharaj bi al-daman (benefit entails liability), Li al-Ghunm al-Ghurm (gain entails risk), the rule of tazmin (guarantee), and the rule of tasbib (causation)—the government is obliged to compensate citizens for stock market losses resulting from its ineffective policies. In addition to these general principles, the specific doctrine of judicial error further strengthens the argument for state accountability. Altogether, these jurisprudential rules affirm that all three branches of government, as administrators of public affairs, bear responsibility for ensuring redress in such cases.
آخوند خراسانی، محمد کاظم (1414ق). کفایة الاصول. قم: انتشارات مؤسسه نشر اسلامی.
آل کاشف الغطاء، محمدحسین (1384). تحریرالمجله. تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
ابن ادریس حلی، محمد (1411ق). السرائر. قم: موسسه نشر اسلامی.
ابن اثیر، مبارک بن محمد الجزری (1364ش). النهایة فی غریب الحدیث و الاثر. قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ چهارم.
ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق) (1403ق). معانی الاخبار. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق) (1404ق). من لا یحضره الفقیه. قم: انتشارات جامعه مدرسین، چاپ اول.
ابن حمزه، ابی جعفر محمد بن علی الطوسی (1408ق). الوسیلة إلى نیل الفضیلة. قم: مکتبة آیة الله العظمى المرعشی النجفی.
ابن فارس، احمد بن فارس (1404ق). معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الإعلام الاسلامی.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1419ق). لسان العرب. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
انصاری، مرتضی (1416ق). فرائد الأصول. قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
انصاری، مرتضی (1422ق). مکاسب. قم: دارالحکمه، چاپ دوم.
انصاری، مرتضی بن محمدامین (1418ق). التعليقة على المكاسب. قم: موسسه المعارف الاسلامیه.
ایان مک لین (1381). فرهنگ علوم سیاسی آکسفورد. ترجمه حمید احمدی. تهران: نشر میزان.
بهجت، محمد تقی (1428ق). استفتاءات. قم: دفتر حضرت آیت‌الله بهجت، چاپ اول.
بهرامی احمدی، حمید (1394). ضمان قهری. تهران: نشر دانشگاه امام صادق (ع).
تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد (1410ق). غرر الحکم و درر الکلم. قم: دار الکتاب الاسلامی.
جبعی عاملی، زین‌الدین (شهید ثانی) (1416ق). مسالک الأفهام. قم: مؤسسه المعارف الاسلامیة، چاپ اول.
جوهری، ابی نصر اسماعیل بن حماد (1420ق). الصحاح. بیروت: دارالکتب الاسلامیه.
حرعاملی، محمد حسن (1403ق). وسائل الشیعه فی تحریر الاحکام الشریعة. تهران: مکتبه الاسلام.
حسینی روحانی، سید صادق (1429ق). منهاج الفقاهه. قم: انوار الهدی.
حلبی، ابوالصلاح (1403ق). الکافی فی الفقه. اصفهان: مکتبه امیر المؤمنین (علیه السلام)
حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی (1413ق). مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة. قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم.
حلی، حسن بن یوسف (1413ق). قواعد الأحکام. قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین.
حلی، محمد بن یوسف (فخرالمحققین) (1422ق). ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول.
خویی، ابوالقاسم (1368ش). معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواۀ. قم: مرکز نشر آثار آیت‌الله خویی.
خویی، ابوالقاسم (1413ق). مصباح الأصول. قم: موسسه احیاء آثار الامام الخویی.
رحمانی، محمد (1376 ش). قاعده اتلاف. مجله فقه اهل بیت، ش 11.
زارع بهنمیری، محمدجواد، همکاران، (1403 ش)، تطبیق مدیریت سود با تغریر و تدلیس در فقه امامیه، مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، شماره 77، ص 48 تا 66.
زبیدی، محمد مرتضی (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت، چاپ اول.
زرگوش، مشتاق (1392ش). مسئولیت مدنی دولت. تهران: نشر جنگل، چاپ اول.
سبزواری، عبدالاعلی (1417ق). مهذب الاحکام. دفتر آیت‌الله العظمی سبزواری، چاپ چهارم.
سبزواری، عبدالاعلی (1417). مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، جلد 17، چاپ چهارم، قم: دفتر آیت‌الله‌العظمی سبزواری، 1352 صفحه.
سیستانی، علی (1422)ق). قاعده لاضرر ولا ضرار. قم: مکتبة آیت‌الله‌العظمی سیستانی.
صفی‌پوری، عبدالرحیم بن عبدالکریم (1389ش). منتهی‌الأرب فی لغت‌العرب، چاپ دوم، تهران: نشر دانشگاه تهران.
طباطبایی بروجردی، حسین (1429 ق). جامع أحادیث الشیعة. تهران: فرهنگ سبز.
طباطبایی یزدی، محمدکاظم (1421 ق). حاشیه المکاسب. قم: مؤسسه اسماعیلیان. چاپ اول.
طبرانی، سلیمان بن احمد (1404 ق). المعجم الکبیر، چاپ دوم، موصل: مطبعة مکتبة العلوم والحکم.
طبرسی، امین‌الإسلام فضل‌بن‌حسن (1410ق). المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة. چاپ اول.
طریحی، فخرالدین (1365ش). مجمع البُحَریْن. تهران: انتشارات مرتضوی.
طوسی، محمد بن حسن (1407ق). الخلاف. قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول.
طوسی، محمد بن‌الحسن (1407ق). تهذیب‌الأحکام. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
طوسی، محمد بن‌الحسن (1417ق). الفهرست. قم: نشر الفقاهه. چاپ اول.
طوسی، محمد بن حسن (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیة. تهران: مؤسسه المرتضویة لإحیاء آثار جعفری. چاپ سوم.
غروی نائینی، میرزا محمدحسین (1419ق). المکاسب و البیع. قم: موسسه النشر الإسلامی، چاپ اول.
فاضل تونی، عبدالله بن محمد (1383ش). الوافیة فی الأصول الفقه، چاپ سوم، تهران: نشر مجمع الفكر الإسلامی.
فاضل هندی، بهاءالدین محمد (1405ق). کشف اللثام. قم: مكتبة مرعشی نجفی. فیروزآبادی، محمد بن‌يعقوب (1403ق). قاموس المحیط؛ آل‌البیت. قم: چاپ چهارم، کتابفروشی آل‌البیت.
فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی (1406ق). الوافی. اصفهان: کتابخانه امام امیرالمؤمنین. چاپ اول.
فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی (1412ق). مفاتیح‌الشرائع. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی. چاپ اول.
فیومی، احمد بن محمد (1405ق). مصباح المنیر. تهران: نشر هجرت.
قاضی، ابوالفضل (1383ش). حقوق اساسی و نهادهای سیاسی. تهران: نشر میزان.
کاتوزیان، ناصر (1387ش). الزام‌های خارج از قرارداد؛ مسئولیت مدنی. چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کاتوزیان، ناصر (1401ش). مبانی حقوق عمومی. چاپ هفتم، تهران: نشر میزان.
کرمی، محمدمهدی (1393ش). مبانی فقهی اقتصادی اسلامی. تهران: نشر سمت.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
مجلسی، محمدباقر (1404ق). مرآة العقول فی شرح أخبار آل‌رسول. تهران: دارالکتب الإسلامیة. چاپ دوم.
مجلسی، محمدباقر (1406ق). ملاذ الأخبار فی فهم تهذیب الأخبار. قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی. چاپ اول.
مجلسی، محمدتقی (1418ق). روضة المتقّین. تهران: بنیاد فرهنگ اسلامی.
محقق داماد، مصطفی (1406ش). قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی. چاپ دوازدهم.
محمدی ری‌شهری، محمد (1362ش). میزان‌الحکمه. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
مدنی، جلال‌الدین (1376ش). کلیات حقوق اساسی. تهران: نشر پایدار.
مراغی، میر عبدالفتاح (1417ق). العناوین الفقهیه. قم: جامعه مدرسین.
مصطفوی، حسن (1402ش). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: مرکز الکتاب للترجمه والنشر. چاپ اول.
صطفوی، محمدکاظم (بی‌تا). القواعد مائة قاعدة فقهیة معنی ومدرکاً ومورداً. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
مغربی، ابوحنیفه نعمان بن محمد تمیمی (1385ش). دعائم الإسلام. چاپ دوم، قم: مؤسسة آل‌البیت (ع).
موسوی بجنوردی، حسن (1377ش). القواعد الفقهیة. چاپ اول، قم: نشر الهادی.
موسوی بجنوردی، محمد (1385ش). عقد ضمان. تهران: نشر مجد.
موسوی خمینی، روح‌الله (1402ق). تحریر الوسیله. تهران: انتشارات اعتماد.
موسوی خمینی، روح‌الله (1420ق). الرسائل العشرة. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
موسوی خمینی، روح‌الله (1421ق). کتاب البیع. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
نجفی خوانساری، موسى بن محمد (1373ق). منیة‌الطالب فی شرح مکاسب. قم: نشر مکتبه حیدریه.
نجفی، محمدحسن (1404ش). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار احیاء لتراث العربی. چاپ هفتم.
نراقی، محمدمهدی (1415ق). مستند الشیعه فی أحکام الشریعه. قم: موسسه آل‌البیت (ع).
نسایی، احمد بن شعیب (1411ق). سنن‌کبری. بیروت: انتشارات دار الکتب العلمیه. چاپ اول.
هاشمی شاهرودی، سید محمود (1382) ش. قراءات فقهیة معاصره. تهران: موسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی.
یثربی قمی، علی‌محمد 1389)ش( . ضمان قهری با تحقق در فقه و قوانین جمهوری اسلامی. تهران: نشر صحفی.
یوسفی، احمدعلی ( 1377) . ماهیت پول و راهبردهای فقهی و اقتصاد آن. قم: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. ص121.