جنبش تنباکو نقطه عطف مبارزه منفی ایرانیان در عصر ناصری
محورهای موضوعی : مباحث معرفتی و روش شناختی و تاریخ پژوهی
1 - دانشگاه ازاد بجنورد
کلید واژه: ایران, قاجار, عصر ناصری, مقاومت منفی, نهضت تنباکو,
چکیده مقاله :
جنبش تنباکو به عنوان نقطه عطف مبارزه منفی ایرانیان در عصر ناصری شناخته می‌شود. این امتیاز نسبت به سایر امتیازات، توجه بیشتری را به خود جلب کرد، زیرا با محصولی سروکار داشت که ایرانیان پیش از این به صورت گسترده به کشت، توزیع و صادرات آن می‌پرداختند. این در حالی است که سایر امتیازات اغلب به حوزه‌هایی مربوط می‌شد که هنوز مورد بهره‌برداری قرار نگرفته بودند. جنبش تنباکو به دلیل گستردگی، اهمیت و موفقیت در مقابله با استبداد داخلی و استعمار خارجی، در تاریخ قاجار بی‌سابقه بود. این جنبش نه تنها پایه‌های حکومت قاجار را سست کرد، بلکه به جنبش‌های بعدی در جامعه ایران منجر شد که مشروعیت حکومت را زیر سؤال برد و راه را برای جنبش مشروطه و سپس حکومت جمهوری هموار نمود.
پژوهش حاضر به بررسی این موضوع می‌پردازد که چگونه تحولات اقتصادی، بیداری مردم و آگاهی آن‌ها نسبت به مسائل داخلی و جهانی در قرن نوزدهم، در شکل‌گیری مقاومت منفی و جنبش تنباکو نقش داشته است. فرضیه اصلی این است که دخالت فزاینده قدرت‌های خارجی در نیمه دوم قرن نوزدهم/سیزدهم هجری، با نارضایتی فزاینده اجتماعی در ارتباط مستقیم بود. روش تحقیق این مقاله توصیفی و کتابخانه‌ای است. یافته اصلی پژوهش نشان می‌دهد که اگرچه فساد مالی دربار قاجار راه را برای استعمارگران هموار می‌کرد، اما جامعه ایران برخلاف حکومت‌گران، نسبت به غارت منابع ملی خود بی‌تفاوت نبود و در برابر آن مقاومت نشان می‌داد که مقاومت منفی یکی از اشکال آن بود.
The Tobacco Movement is recognized as a turning point in the passive resistance of Iranians during the Qajar era. This concession drew more attention than others because it dealt with a product that Iranians had been widely cultivating, distributing, and exporting. This was in contrast to other concessions, which often related to areas that had not yet been exploited. The Tobacco Movement was unprecedented in Qajar history due to its breadth, importance, and success in confronting both domestic tyranny and foreign colonialism. The movement not only weakened the foundations of the Qajar government but also led to subsequent movements in Iranian society that challenged the legitimacy of the government and paved the way for the Constitutional Revolution and later the establishment of a republic.
The present study examines how economic developments, the awakening of the people, and their awareness of domestic and global issues in the nineteenth century played a role in the formation of passive resistance and the Tobacco Movement. The main hypothesis is that the increasing interference of foreign powers in the second half of the nineteenth/thirteenth century was directly related to growing social dissatisfaction. The research method of this article is descriptive and library-based. The main finding of the study shows that although the financial corruption of the Qajar court paved the way for colonial powers, Iranian society, unlike its rulers, was not indifferent to the plunder of its national resources and showed resistance against it, with passive resistance being one of its forms.
آبادیان، ح. (۱۳۸۳). بحران مشروطیت. تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
آدمیت، ف. (۱۳۶۰). شورش بر امتیاز نامه رژی. تهران: امیرکبیر.
اعتمادالسلطنه، م. (۱۳۴۸). روزنامه خاطرات. (ا. افشار، گردآورنده). تهران: امیرکبیر.
اعتمادالسلطنه، م. (۱۳۴۹). خوابنامه. (م. کتیرایی، گردآورنده). تهران: طهوری.
اکرمن، پ. (بی‌تا). چک لیست برای پایان بخشیدن به خودکامگی. [فایل پی‌دی‌اف].
امینی، ع. و موسوی، م. (۱۳۷۹). نفت، سیاست و اقتصاد. تهران: نشر خط سوم.
ایمان‌دوست، ص. (۱۳۸۵). «تاریخ تفکر اقتصادی در ایران ۱۳۰۷-۱۲۵۳ هـ.ش». پژوهشنامه تخصصی تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد بجنورد، ۳(۴).
بخشایش، ی. (۱۳۹۰). ماهیت طبقاتی تجار در عصر قاجار و پهلوی. دفتر ادبیات انقلاب اسلامی. از ۲۲bahman.ir بازیابی شده است.
براون، ا. (۱۳۷۶). انقلاب مشروطیت ایران. (م. قزوینی، مترجم). تهران: امیرکبیر.
بیات، ک. (۱۳۸۳). «اندیشه سیاسی داور و تاسیس دولت مدرن در ایران». نشریه گفت و گو، ۲.
تیموری، ا. (۱۳۶۱). تحریم تنباکو، اولین مقاومت منفی در ایران. تهران: کتاب‌های جیبی.
حاج‌سیاح. (۱۳۴۶). خاطرات. (ح. سیاح، گردآورنده). تهران: بی‌نا.
خورموجی، م. (۱۳۶۳). حقایق اخبار ناصری. (ح. خدیوجم، گردآورنده). تهران: نشر نی.
دروویل، گ. (بی‌تا). سفرنامه. (ج. محیی، مترجم). تهران: گوتنبرگ.
رواسانی، ش. (بی‌تا). دولت و حکومت در ایران در دوره تسلط استعمار سرمایه‌داری. تهران: نشر شمع.
رئیس‌نیا، ر. (۱۳۵۲). زمینه اقتصادی و اجتماعی مشروطیت ایران. تبریز: ابن‌سینا.
زنجانی، ح. (۱۳۳۳). تحریم تنباکو. تهران: حسین مصدقی.
زیباکلام، ص. (۱۳۸۰). «بازنگری اقتصاد، سیاست و جامعه ایران در آستانه قرن نوزدهم». مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، ۵۲.
شارپ، ج. (۱۳۹۰). قدرت نرم و عدم خشونت. (س. مرزانی، مترجم). تهران: دانشگاه امام صادق.
شارپ، ج. (بی‌تا). از دیکتاتوری تا دموکراسی. (موسسه آلبرت انیشتین). [فایل پی‌دی‌اف].
عیسوی، چ. (۱۳۸۸). تاریخ اقتصادی ایران. (ی. آژند، مترجم). تهران: گستره.
غنی، س. (۱۳۷۷). برآمدن رضاخان و برافتادن قاجار و نقش انگلیسی‌ها. (ح. کامشاد، مترجم). تهران: نیلوفر.
فارسانی، س. (۱۳۸۵). «ریخت‌شناسی طبقه تجار در آستانه انقلاب مشروطه». ماهنامه اطلاعات سیاسی-اقتصادی، ۲۲.
فریزر، ج. (۱۳۶۶). سفرنامه (معروف به سفر زمستانی). (م. امیدی، مترجم). تهران: توس.
فوران، ج. (۱۳۶۶). مقاومت شکننده. (ا. تدین، مترجم). تهران: رسا.
کاتوزیان، ه. (۱۳۶۶). اقتصاد سیاسی ایران. تهران: نشر مرکز.
کرمانی، ن. (۱۳۵۶). تاریخ بیداری ایرانیان. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
محمود، م. (۱۳۶۹). تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم. تهران: اقبال.
مراغه‌ای، ز. (۱۳۴۴). سیاحتنامه ابراهیم بیگ. تهران: صدف.
ناطقی، ه. (۱۳۷۳). بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو. تهران.
نصر، س. (۱۳۶۳). ایران در برخورد با استعمارگران. تهران: شرکت مولفان و مترجمان.
نوایی، ع. (۱۳۶۹). ایران و جهان. تهران: هما.
واتسن، ر. (۲۵۳۶). تاریخ ایران دوره قاجاریه. (و. مازندرانی، مترجم). تهران: سخن.
هدایت، م. (۱۳۶۳). گزارش ایران قاجاریه و مشروطیت. تهران: نقره.