تاثیر تحولات پیراشهرنشینی بر دگرگونی زمین‌های مستعد زراعی و اهمیت آن در برنامه‌ریزی و مدیریت حریم مصوب ۱۳۸۵ تهران
محورهای موضوعی : کالبدیتکتم آشنایی 1 , سید عبدالهادی دانشپور 2 , مظفر صرافی 3
1 - کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دانشگاه علم و صنعت، تهران، ایران
2 - دانشیار شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت، تهران، ایران
3 - دانشیار برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
کلید واژه:
چکیده مقاله :
چکیده همراه با افزایش جمعیت و گسترش شهرنشینی، پدیده‌هایی در قلمروی پیرامون شهرها و پسکرانه روستایی‌شان در حال گسترش است که چنین قلمروهایی با ترکیبی از ویژگی های شهری و روستایی اغلب به‌عنوان پیراشهر[1] شناخته می شوند. از اثرگذاری شهر و شهرنشینی بر روستا و محیط پیرامونی، تحول فضایی پیراشهرنشینی[2] شکل می‌گیرد. طی چهل دهه اخیر، روستاهایی پیرامونی کلانشهر تهران نیز در پی برون‌فکنی و جابه‌جایی فضایی جمعیت و فعالیت، دستخوش تغییرات عمده‌ای قرار داشتند، به طوری‌که با بالاترین تغییرات نرخ رشد جمعیت در منطقه کلانشهری تهران، به نقاط شهری تبدیل می‌شوند. در این گذار پیراشهرنشینی، زمین‌های زراعی با قابلیت تولید مواد غذایی در شرایط عدم کنترل رشد، به زمین‌های شهری و تولیدکننده سرمایه با ارزش افزوده بالاتر تبدیل می شود. تحلیل کلاس های پوشش گیاهی حاکی از کاهش ۳۵ درصدی زمین‌های زراعی و افزایش ۵۰ درصدی مساحت زمین‌های شهری است که بیشترین میزان افزایش سطح زمین‌های شهری در نقاط روستایی تبدیل‌شده به شهر یا به عبارتی سکونتگاههای پیراشهری مشاهده می‌شود. هدف از این مقاله، بررسی تاثیر تحولات پیراشهرنشینی بر زمین‌های مستعد زراعی از لحاظ ارزیابی توان اکولوژیکی در منطقه کلانشهری تهران و بکارگیری نتایج تحلیلی چنین تحولاتی در برنامه‌ریزی و مدیریت حریم کلانشهر تهران (۱۳۸۵) است. با بهره‌مندی از روش‌های تحلیل کمی و فضایی، رشد سکونتگاههای پیراشهری بر اساس داده‌های جمعیتی و تصاویر ماهواره لندست تحلیل می‌شوند. از یافته‌ها ودستاوردهای پژوهشی مقاله آن است که 1)سکونتگاههای پیراشهری در مناسب‌ترین اراضی زراعی منطقه کلانشهری تهران در حال رشد هستند. با تداوم روند رشد قارچ‌گونه و پراکنده سکونتگاههای پیراشهری در چنین زمین‌هایی، تعادل اکولوژیکی و زیست‌مندی اقتصادی منطقه کلانشهری تهران با تهدیدات جدی روبه‌رو می‌شود که در این مقاله پیشنهاد می شود از سیاست های مهار توسعه همچون کمربندسبز برای مقابله با تهدید رشد سکونتگاههای پیراشهری در اراضی زراعی استفاده گردد. 2) شهرنشینی در مراکز روستایی یا به عبارتی تحولات پیراشهرنشینی در نواحی گسترده ای از حریم تهران (1385) در حال گسترش است که در راستای تحقق اهداف کلان تعیین حریم تهران پیشنهاد می شود که با رویکرد نوین مبتنی بر پیوستگی و انسجام ارتباطات و مناسبات شهر-روستا-طبیعت به جای تفکیک آن ها به برنامه‌ریزی در حریم پرداخت. کاربرد مقاله در برنامه ریزی حریم تهران (1385) از آن رو است که می توان با تدوین رویکردهای نوین به برنامه‌ریزی نواحی پیراشهری مبتنی بر پیوستگی روستا-شهری در برنامه‌ریزی و مدیریت حریم، تهدید از بین رفتن زمین‌های زراعی ناشی از رشد سکونت گاه‌های پیراشهری را با اتخاذ تدابیری چون توسعه کشاورزی شهری و توسعه گردشگری به فرصتی برای رونق اقتصادی و ارتقائ بهره‌وری روستایی در نواحی پیراشهری تهران تبدیل کرد. این مقاله در راستای برنامه ریزی حریم شهر تهران پیشنهاد می‌دهد که برای سکونتگاههای پیراشهری که به سرعت درحال رشد در زمین های زراعی هستند و بخش بزرگی از حریم تهران را فرامی گیرند، سیاست‌های مدیریتی یکپارچه اتخاذ گردد و تحت لوای تشکیلات نهادی یکپارچه نیز این سیاست‌ها اجرایی گردند. برنامه ریزی و مدیریت توسعه فضایی یکپارچه برای شهر، روستا و پیراشهر در حریم تهران، نیازمند درنظر گرفتن توسعه فضایی این عناصر با یکدیگر است که در عین بهره مندی از آزادی های محلی هر یک با سطوح بالای مدیریتی در سطح منطقه نیز هماهنگ باشد. نهاد مدیریت حریم تهران میتواند نهادی عمومی و غیردولتی به ریاست شهرداری تهران باشد. تدوین استراتژی های فضایی منطقه‌ای (Regional Spatial Strategy) با هدف پیوستگی روستا- شهری، میتواند پلی بین شکاف سیاست‌های توسعه روستایی (طرح‌های روستایی) و توسعه شهری (طرح‌های جامع شهری) مجزا در حریم تهران باشد [1] - Peri-Urban [2] - Peri-urbanisation
منابع
بوم سازگان، مهندسین مشاور (1385)، طرح "حریم شهر تهران (از گزارش‌های طـرح جامـع تهـران، طرح راهبردی هدایت و کنترل تحولات کالبدی،)"، اسناد قسمت سوم: تدقیق و تکمیل طرح توسعه تهران
توفیق، فیروز (1384)، آمایش سرزمین: تجربه جهانی و انطباق آن با وضع ایران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران
حاجیپور، خلیل (۱۳۸۷)، "تبیین فرایند شکلگیری و دگرگونی فضایی منطقه کلانشهری تهران"، رساله دکتری در رشته شهرسازی، دانشگاه تهران، پردیس هنرهای زیبا، دانشکده شهرسازی
حافظنیا، محمدرضا (1389)، "مقدمهای بر روش تحقیق در علوم انسانی"، چاپ هفدهم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)
حبیبی، محسن و هورکاد، برنارد (1384)، اطلس کلانشهر تهران، چاپ اول، تهران: انتشارات شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری
دانشپور، زهره (1385)، تحلیل نابرابری فضایی در محیط‌های پیراشهری، نشریه هنرهای زیبا، شماره 28
داوودپور، زهره (1388)، تعادل‌بخشی شهر تهران، چاپ اول، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، معاونت شهرسازی و معماری، دفتر معماری و طراحی شهری
زنجانی، حبیب‌الله (1388)، طرح تهیه و تدوین برنامه آمایش استان تهران، تحلیل روند تحولات جمعیت، معاونت برنامه‌ریزی استانداری تهران
قرخلو، مهدی و زنگنه شهرکی، سعید (1388)، شناخت الگوی رشد کالبدی- فضایی شهر با استفاده از مدل‌های کمی، مطالعه موردی: شهرتهران، مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، سال 20، شماره پیاپی 34
مرکز آمار ایران (1355)، جمعیت برحسب سن و جنس، نشریه سرشماری نفوس و مسکن استان تهران
مرکز آمار ایران (1390)، جمعیت برحسب سن و جنس، نشریه سرشماری نفوس و مسکن استان تهران
مهدیزاده، جواد (1382)، "نظری به روند تاریخی توسعه کالبدی – فضایی شهر تهران (بخش سوم)"، فصلنامه جستارهای شهرسازی، شماره چهارم، صص 37-43
مهندسین مشاور آمایش و توسعه البرز (1388)، طرح تهیه و تدوین برنامه آمایش استان تهران، تحلیل اجتماعی و فرهنگی، نظام روستانشینی و عشایری در استان، معاونت برنامه‌ریزی استانداری تهران
علیمحمدی، عباس (۱۳۸۸)، "طرح تهیه و تدوین برنامه آمایش استان تهران، مطالعات منابع طبیعی و محیط زیست، تحلیل پوشش و کاربری اراضی"، معاونت برنامه‌ریزی استانداری تهران
غمامی، مجید، خاتم، اعظم و اطهاری، کمال (1386)، مدیریت یکپارچه و حل مساله اسکان غیر رسمی، چاپ اول، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران
Allen, A, (2003) "Environmental planning and management of the peri-urban interface: perspectives on an emerging field", Environment and Urbanization, Vol 15 No 1
Allen,Adrian, L. A. da Silva, Nilvo and Corubolo, Enrico, (1999), "Enviromental Problems Oprotunities of The Peri- Urban Interface and Their Impact Upon The Poor, Strategic Environmental Planning and Management for the Peri-urban Interface", Research Project, Development Planning Unit (DPU) University College London
Buxtonn, M, Alvarez, A, Butt, A, Farrell ,S, Danny O, (2008), "Planning Sustainable Futures for Melbourne’s Peri-urban Region is a collaborative research project by researchers from the School of Global Studies Social Science and Planning", RMIT University, and consultants
Fazal, Sh, (2003)," Land Use Dynamics in a Developing Economy: Regional Perspectives from India",Springer
Madanipour, Ali (2011), Sustainable Development, Urban Form, and Megacity Governance and Planning in Tehran, Sorensen, A and Okata,J (Eds.) Megacities: urban form, governance, and sustainability",Springer Press. PP:67-92
McGee, T. G. (1999), "The emergence of Desakota regions in Asia: expanding a hypothesis". In: N. Ginsburg, B. Koppel & T. G. McGee, eds. , "The extended metropolis, settlement transition in Asia", University of Hawaii Press, pp. 3-26
Piorr, A, Ravetz, J, Tosics, I. (2011). PERI-URBANISATION IN EUROPE Towards European Policies to Sustain Urban-Rural Futures, Published by Forest & Landscape University of Copenhagen
Narain V, Nischal S, (2007), "The periurban interface in Shahpur Khurd and Karnera India". Environment and Urbanization, Vol 19 No 1, pp:261–273
Simon, D, McGregor, D, & Nsiah-Gyabaah, K, (2004), "The changing urban-rural interface of African cities: definitional issues and an application to Kumasi", Environment and Urbanization, 16 (2), 235-248
Webster, D (2002); "On the Edge: Shaping the Future of Peri-urban East Asia", Asia/Pacific Research Center, Stanford University
Zebardast, E (2006) ," Marginalization of the urban poor and the expansion of the spontaneous settlements on the Tehran metropolitan fringe", Cities, Vol. 23, No. 6, p. 439–454