شناسایی علت¬های استفاده از کتب کمک درسی در دانش آموزان متوسطه دوم: یک پژوهش کیفی

محورهای موضوعی : مدیریت آموزشی

آزیتا امیرفخرایی ^{1 *} , حبیب الله بارانی ² , محمدرضا محمدی سلیمانی ³ , سید عبدالوهاب سماوی ⁴

1 - استادیار، گروه روان‌شناسی، واحد بندرعباس، دانشگاه آزاد اسلامی، بندرعباس، ایران
2 - دانشجوی دکتری روان‌شناسی عمومی، واحد بندرعباس، دانشگاه آزاد اسلامی، بندرعباس، ایران
3 - استادیار، گروه روان‌شناسی، واحد بندرعباس، دانشگاه آزاد اسلامی، بندرعباس، ایران
4 - دانشیار، گروه روان‌شناسی، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران

تاریخ دریافت : 1403/09/07 تاریخ پذیرش : 1403/12/19 تاریخ انتشار : 1404/03/18

کلید واژه: کتب کمک درسی, دانش آموزان, متوسطه دوم, نظام آموزشی, کنکور.,

چکیده مقاله :

چکیده

 

استفاده از کتاب های کمک درسی در مدارس، به ویژه در دانش آموزان متوسطه دوم، بسیار شایع است و متخصصین نسبت به تبعات این پدیده نظرات و انتقادات زیادی وارد کردند. هدف این پژوهش بررسی عوامل موثر بر استفاده از کتب کمک درسی در دانش آموزان متوسطه دوم استان هرمزگان بود. این پژوهش کیفی و با روش تحلیل مضمون انجام شد. جامعه آماری دانش آموزان متوسطه دوم استان هرمزگان بود و نمونه گیری به روش هدفمند انجام شد. و برای نمونه پژوهش، تعداد 31 نفر از دانش آموزان، مدیران، دبیران و مشاوران مدارس دخترانه و پسرانه انتخاب شدند؛ و با ابزار مصاحبه نیمه ساختاریافته، علل استفاده از کتب کمک درسی در دانش آموزان متوسطه دوم، مورد ارزیابی قرار گرفت. پس از تحلیل متن مصاحبه ها، نتایج در قالب مضمون های اولیه، محوری و فراگیر، گزارش شدند. بدین ترتیب 51 کد اولیه، 12 کد محوری و 6 مضمون فراگیر ایجاد شد. عوامل فردی، عوامل آموزشگاهی، عوامل خانوادگی، عوامل مربوط به کتب کمک درسی، عوامل مربوط به کنکور و عوامل کلان، 6 عامل فراگیر استفاده از کتب کمک درسی در دانش آموزان می باشند. برای پیشگیری از آسیب های استفاده زیاد از کتب کمک درسی، باید نگاهی عمیق تر به علل مختلف این پدیده داشت و راهکارهایی مانند رفع مشکلات اقتصادی و نابرابری درآمد در رشته ها و مشاغل، تغییر نظام پذیرش دانشجو، افزایش کیفیت نظام آموزشی، و بازبینی قوانین انتشار کتب کمک درسی، برای کاهش آسیب های استفاده آسیب زا از کتب کمک درسی ارائه شد.

 

 

 

 

 

چکیده انگلیسی:

The use of textbooks in schools, especially in high school students, is very common, and experts have expressed various opinions and criticisms regarding the consequences of this phenomenon. The aim of this research was to investigate the factors affecting the use of textbooks in high school students in Hormozgan province. This qualitative research was conducted using thematic analysis. The statistical population consisted of high school students in Hormozgan province, and purposive sampling was used. A total of 31 students, managers, teachers, and school counselors from girls' and boys' schools were selected as the research sample, and the reasons for using textbooks in high school students were evaluated using a semi-structured interview tool. After analyzing the interview texts, the results were reported in the form of primary, axial, and overarching themes. Accordingly, 51 primary codes, 12 axial codes, and 6 overarching themes were generated. Personal factors, school-related factors, family-related factors, factors related to textbooks, factors related to entrance exams, and macro factors are the six overarching factors influencing the use of textbooks in students. The research findings were described and explained, and it was suggested that in order to prevent the negative consequences of excessive use of textbooks, a deeper look should be taken at the various causes of this phenomenon, and solutions such as addressing economic problems and income inequality in fields and professions, changing the student admission system, improving the quality of the educational system, and reviewing the laws on the publicat

 

 

 

منابع و مأخذ:
Keywords: textbooks, students, high school, educational system, entrance exam.

متن کامل:



 

 

 

فصلنامه تعالی تعلیم و تربیت و آموزش دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج، دوره3، شماره 3

شناسایی علت­های استفاده از کتب کمک درسی در دانش آموزان متوسطه دوم: یک

پژوهش کیفی

حبیب‌الله بارانی¹، آزیتا امیرفخرایی²*، محمدرضا محمدی سلیمانی³، سید عبدالوهاب سماوی⁴ 

چکیده

استفاده از کتاب های کمک درسی در مدارس، به ویژه در دانش آموزان متوسطه دوم، بسیار شایع است و متخصصین نسبت به تبعات این پدیده نظرات و انتقادات زیادی وارد کردند. هدف این پژوهش بررسی علت­های موثر بر استفاده از کتب کمک درسی در دانش آموزان متوسطه دوم استان هرمزگان بود. این پژوهش کیفی و با روش تحلیل مضمون انجام شد. جامعه آماری دانش آموزان متوسطه دوم استان هرمزگان بود و نمونه گیری به روش هدفمند انجام شد. و برای نمونه پژوهش، تعداد 31 نفر از دانش آموزان، مدیران، دبیران و مشاوران مدارس دخترانه و پسرانه انتخاب شدند؛ و با ابزار مصاحبه نیمه ساختاریافته، علل استفاده از کتب کمک درسی در دانش آموزان متوسطه دوم، مورد ارزیابی قرار گرفت. پس از تحلیل متن مصاحبه ها، نتایج در قالب مضمون های اولیه، محوری و فراگیر، گزارش شدند. بدین ترتیب 51 کد اولیه، 12 کد محوری و 6 مضمون فراگیر ایجاد شد. عوامل فردی، عوامل آموزشگاهی، عوامل خانوادگی، عوامل مربوط به کتب کمک درسی، عوامل مربوط به کنکور و عوامل کلان، 6 عامل فراگیر استفاده از کتب کمک درسی در دانش آموزان می باشند. برای پیشگیری از آسیب های استفاده زیاد از کتب کمک درسی، باید نگاهی عمیق تر به علل مختلف این پدیده داشت و راهکارهایی مانند رفع مشکلات اقتصادی و نابرابری درآمد در رشته ها و مشاغل، تغییر نظام پذیرش دانشجو، افزایش کیفیت نظام آموزشی، و بازبینی قوانین انتشار کتب کمک درسی، برای کاهش آسیب های استفاده آسیب زا از کتب کمک درسی ارائه شد. 

کلمات کلیدی: کتب کمک درسی، دانش آموزان، متوسطه دوم، نظام آموزشی، کنکور.

 

 

 

 

 

مقدمه

بر اساس چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی، قرار است ایران به کشوری توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه با هویت اسلامی- انقلابی الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بین الملل تبدیل شود(سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی، 1382). بر همین اساس تحقق آرمان ها و ارزش های انقلاب اسلامی مستلزم تلاش های همه جانبه در تمامی ابعاد فرهنگی، علمی، اجتماعی و اقتصادی است. به علاوه حوزه تربیت از مهم ترین زیرساخت های توسعه همه جانبه کشور و ابزار جدی برای ارتقای سرمایه انسانی شایسته کشور در عرصه های مختلف است(شورای عالی آموزش و پرورش، 1390). اما شواهد عینی از یک سو و یافته هاي اصلی و جانبی پژوهش ها از سوي دیگر بر این موضوع تأکید دارند که به ویژه درسال هاي اخیر تمرکز برنامه ها و پژوهش ها از ارائه راهکارهاي عملی و کاربردي براي حل مشکلات و چالش هاي مختلف دانش آموزان در خانه و مدرسه، به سوي افزایش آمار و ارقام کنکوري و آموزش هاي غیر ضروري بوده است(جوانمرد و پورقهرمانی، 1394).

با توجه به نتایج پژوهش ها، تناسب نداشتن توانایی ها و مهارت های دانش آموزان پس از پایان دوره متوسطه با نیازها و انتظارات جامعه، انتقال نیافتن مهارت های زندگی به دانش آموزان در طول زمان یاددهی – یادگیری، نبود مجال برای اندیشیدن و پرسشگری آنان، اشاعه شیوه آموزشی حافظه مدارانه و تاثیر آسیب زای کنکور در فرایند تربیت، از واقعیت های تلخ امروز نظام تربیت کشور است. این مساله از یک طرف ناخرسندی مسئولان و سیاستگذاران تربیتی و غیرتربیتی را به دنبال داشته و از طرف دیگر والدین ضمن صحه گذاشتن بر این ناکارآمدی، از نظام تربیت کشور گلایه مندند(بیرمی پور و اچرش، 1399).

یکی از مشکلات کنونی نظام آموزشی کشور، انتشار کتاب‌هایی با عنوان کتاب‌های کمک آموزشی است که عمدتا در متوسطه دوم مورد استفاده قرار می گیرند و متخصصین از ابتدا در مورد آثار منفی این کتب، هشدار داده اند. بر اساس پژوهش ویت⁵ (2012) در کلیه مناطق آسیا، خانوارها مخارج قابل توجهی را به تدریس و کتب تکمیلی خصوصی اختصاص می دهند. این کتب و تدریس ممکن است به پیشرفت دانش آموزان کمک کند، اما نابرابری های اجتماعی را نیز حفظ و تشدید می کند، منابع را از سایر کاربردها منحرف می کند و می تواند به ناکارآمدی سیستم های آموزش کمک کند. یکی از اولین پژوهش ها در کشور در این زمینه، پژوهش جلیلی (1398) بود. وی به این نتیجه رسید که کتاب‌های کمک‌درسی در خارج برای دسته یا گروه‌های خاصی از نظر سنی تنظیم شده‌است. کتاب‌های کمک درسی در ایران بیشتر برای گذر از مرحله کنکور طراحی‌شده اند و روحیه‌ی سطحی‌نگری و حفظی نگری را در دانش‌آموزان ایجاد و تقویت می‌کنند. محتوای کتاب‌های کمک درسی در خارج جنبه آموزشی دارد، ولی در ایران بیشتر جنبه تست حل‌المسائل و کنکوری دارند. سلسبیلی (1382) به این نتیجه دست یافت که در بیشتر کتاب‌های کمک‌درسی تولیدشده در ایران، نویسنده به‌جای دانش‌آموز می‌اندیشد و بر این اساس تولیدات او به پرورش تفکر و خلاقیت دانش‌آموزان کمکی نمی‌کند بنابراین ضروری است در انتخاب کتاب‌های کمک‌درسی به کیفیت آن‌ها نیز توجه شود.

از سوی دیگر، تحقیقاتی نشان می دهد استفاده از کتب کمک درسی می تواند برای دانش آموزان سودمندی هایی داشته باشد. برای مثال قاجاریه(1373) در بررسی تأثیر کمک‌های درسی خارج از مدرسه مانند کمک‌های درسی والدین، اقوام، دوستان، معلم خصوصی، کلاس‌های تقویتی، کنکور و کتاب‌های کمک درسی(تست) استفاده می کنند، در تحصیل خود موفق ترند. پری‌رخ و حسینی(1392) در مطالعه خود قابلیت پاسخ‌دهی کتاب‌های کمک‌درسی به پرسش‌های پژوهشی کتاب‌های دوره راهنمایی را مورد ارزیابی قرار دادند. یافته های پژوهش آن‌ها حاکی از این بود که 98 درصد پرسش‌های پژوهشی کتاب‌های درسی با استفاده از 822 عنوان کتاب غیر درسی پاسخ داده شده‌اند. و این پژوهشگران به طراحان كتاب هاي درسي توصيه می کنند، پرسشها و تمرينهاي كتابهاي درسي را به گونه‏اي ارائه كنند كه دانش‏آموزان به دنبال كسب مفاهيم در حوزه علوم مختلف حركت كنند نه ‌اين‌كه فقط به دنبال يافتن يك پاسخ مشخص براي پرسش مطرح شده بوده و به تفكر و چالش ذهني نيازي نداشته باشند(پری‌رخ و حسینی، 1392). پژوهش شکرباغانی (1400) نشان داد که مهمترین تاثیری که کتابهای کمک درسی مناسب، در میزان یادگیری دارد؛ شامل دقت، توجه و اعتماد به نفس دانش آموزان است و پیشنهاد می کنند که تدوین استانداردهای کتابهای کمک درسی از اقدامات ضروری سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی که پرچم دار استاندارد سازی تجهیزات آموزشی است؛ قرار گیرد و لیست کتابهای کمک درسی مناسب و استاندارد شده به اطلاع همگان برسد.

بنابراین می توان گفت استفاده از هر کتاب کمک درسی، با توجه به ویژگی های آن، می تواند آثار مثبت یا منفی بر روی آموزش دانش آموز داشته باشد؛ و اینکه چرا دانش آموزان به جای استفاده از کتاب های کمک درسی مفیدتر و رشد دهنده تر، به سمت کتب کمک درسی سطحی تر و حفظی تر سوق داده می شود، علل فراوانی دارد. در این زمینه نیز پژوهش هایی انجام شد. یوسفی و همکاران (1392) به این نتیجه رسیدند که 6/61 درصد از دانشجویان هدف خود را از مطالعه‌ی کتاب‌های کمک‌درسی برای قبول شدن و 4/31 در صد هم برای افزایش سطح معلومات خود بیان کردند. همچنین، 45 درصد دانشجویان دلیل استفاده از کتاب‌های کمک درسی را تبلیغات مؤسسات منتشرکننده کتاب‌های کمک درسی می‌دانند. 

عبدالله پور و انصاری (1400) علل گرایش دانش آموزان به کتاب های کمک درسی ریاضی از دیدگاه دبیران و دانش آموزان شامل عامل های ِ مربوط به دانش آموز، معلم، مدرسه، والدین، کتاب درسی، نحوه آموزش کتاب های کمک درسی و کنکور در گرایش دانش آموزان به کتاب های کمک درسی مؤثرند. از این رو، باید در مسائل کتاب های درسی، نظام باوری دانش آموزان، کتابخانه های مدارس، درصد تأثیر کنکور در پذیرش دانشجو، بالابردن سطح آگاهی والدین و دانش حرفه ای معلمان تغییراتی صورت گیرد تا بتوان به جای القای روحیه حفظی نگری و سطحی نگری توسط کتابهای کمک درسی، روحیه کشف کردن، استدلال و تفکر را در بین دانش آموزان ایجاد کرد.

از آنجا که استفاده از کتب کمک درسی و موسسات آموزش خصوصی ارتباط و هماهنگی تنگاتنگی با هم دارند، پژوهش هایی در این زمینه نیز انجام شد. لرگانی و محمدی(1396) مهم ترین علل مراجعه دانش آموزان به آموزشگاه های آزاد را شامل: ناپایداری آموخته ها در هنگام تحصیل، رضایت نداشتن از رتبه سال قبل کنکور، اجبار والدین، کسب رتبه های برتر، استرس های روانی قبولی در کنکور، اثربخش نبودن نظام آموزش کشور و رضایت نداشتن از رتبه سال قبل می دانند. برجیوازی⁶ (2012) در پژوهش خود به چرایی گسترش مراکز و آموزش‌های خصوصی پرداخت. او در نتیجه پژوهش خود اصلی‌ترین هدف مهم را انجام اصلاحاتی در آموزش‌های مدارس مطرح کرد تا بتوان جلو رشد این آموزش‌های خصوصی گرفته شود و همواره بر نتایج منفی این مراکز همچون کاهش موفقیت تحصیلی، سردرگمی و شکست‌های متعدد دانش‌آموزان تأکید کرده‌است. با اینکه پژوهش هایی در این زمینه انجام شده، اما به نظر می رسد هنوز علل استفاده از کتب کمک درسی مبهم است. بنابراین هدف این پژوهش بررسی کیفی علل استفاده از کتب کمک درسی در دانش آموزان متوسطه دوم است.

 

 

 

روش شناسی

پژوهش حاضر از جنبه جهت گیری پژوهش، کاربردی و از حیث روش شناسی، پژوهشی کیفی محسوب می شود که با استراتژی تحلیل مضمون انجام شد. هدف از پژوهش توصیف و اکتشاف و ابزار پژوهش مصاحبه نیمه ساختاریافته بود. جامعه آماری شامل دانش آموزان متوسطه ی دوم استان هرمزگان است و نمونه گیری به روش هدفمند⁷ انجام شد. نمونه گيري در پژوهش هاي کيفي بسيار متفاوت از پژوهش هاي کمي است، زيرا هدف آن به جاي تعميم يافته ها کسب درك عميق از پديده مورد بررسي است (کرنی⁸، 2007). نمونه گیری هدفمند جهت افزایش فهم از افراد، گروه های منتخب و تجارب و یا برای توسعه تئوری ها و مفاهیم طراحی شده است. پژوهشگران با انتخاب موارد غنی از اطلاعات که شامل گروه ها، موسسات یا رفتارهایی است که بینش کاملی را نسبت به سوال پژوهش فراهم می کنند، به این مهم دست می یابند(دیورس و فرانکل⁹، 2000). نمونه گیری زمانی به پایان می‌رسد که به اشباع نظری رسیده باشیم. و اشباع نظری، زمانی حاصل می شود که داده های اضافی، کمکی به تکمیل و مشخص کردن یک مقوله نظری نمی کنند و نمونه ها ازآن پس مشابه به نظرمی رسند(رنجبر، 1389). تعداد 31 نفر از دانش آموزان، مدیران، دبیران و مشاوران مدارس دخترانه و پسرانه انتخاب شدند. به هر کدام از مشارکت کنندگان یک کد اختصاص یافت. ویژگی های جمعیت شناختی هر کدام از شرکت کنندگان و کد مربوطه آنها، در جدول 1 آورده شد.

جدول 1- ویژگی های جمعیت شناختی نمونه

کد	نقش	جنس	سن	تحصیلات	رشته تحصیلی	کد	نقش	جنس	سن	تحصیلات	رشته تحصیلی
1	دانش آموز	زن	16	دهم	انسانی	17	مدیر	زن	39	ارشد	ریاضی
2	دانش آموز	زن	15	دهم	تجربی	18	مدیر	مرد	43	ارشد	علوم تربیتی
3	دانش آموز	زن	17	یازدهم	ریاضی	19	مدیر	مرد	36	لیسانس	الهیات
4	دانش آموز	زن	16	یازدهم	انسانی	20	مشاور	زن	33	ارشد	روانشناسی
5	دانش آموز	زن	16	یازدهم	تجربی	21	مشاور	زن	41	ارشد	روانشناسی
6	دانش آموز	زن	17	دوازدهم	انسانی	22	مشاور	مرد	35	لیسانس	مشاوره
7	دانش آموز	زن	17	دوازدهم	ریاضی	23	مشاور	مرد	29	ارشد	روانشناسی
8	دانش آموز	زن	17	دوازدهم	تجربی	24	دبیر	زن	38	ارشد	الهیات
9	دانش آموز	مرد	15	دهم	تجربی	25	دبیر	زن	44	لیسانس	زیست
10	دانش آموز	مرد	15	دهم	انسانی	26	دبیر	زن	34	لیسانس	ادبیات
11	دانش آموز	مرد	16	یازدهم	ریاضی	27	دبیر	زن	37	دکترا	زیست
12	دانش آموز	مرد	16	یازدهم	تجربی	28	دبیر	مرد	40	لیسانس	فیزیک
13	دانش آموز	مرد	18	دوازدهم	ریاضی	29	دبیر	مرد	32	ارشد	ادبیات
14	دانش آموز	مرد	17	دوازدهم	تجربی	30	دبیر	مرد	26	لیسانس	ادبیات
15	دانش آموز	مرد	17	دوازدهم	انسانی	31	دبیر	مرد	31	لیسانس	شیمی
16	مدیر	زن	49	لیسانس	علوم اجتماعی

 

 

ابزار پژوهش

از مصاحبه‌ فردی نیمه ساختاریافته جهت جمع آوری داده ها استفاده شد. ابتدا مصاحبه با تمرکز بر سوالاتی که موضوع موردنظر را پوشش می‌دهد شروع و سپس در صورتی‌که شرکت‌کننده در بیان تجارب و ادراک خود دچار مشکل می شد، از سؤالات پیگیرانه برای تداوم روند مصاحبه استفاده می‌گردد. سوالات اصلی مورد استفاده در مصاحبه ها، در جدول 2 آورده شدند. مدت هر مصاحبه بين 30 تا 80 دقيقه بود و در مکانی مناسب (بدون حضور فرد دیگر) انجام شد. پس از توضیح درباره اهداف پژوهش به مشارکت کنندگان، مصاحبه انجام شد. بدین صورت که پس از برقراری ارتباط اولیه و بیان شرح مختصری در مورد اهداف پژوهش و کتاب های کمک درسی، مصاحبه با سوالات باز شروع می شد. همچنین همه مصاحبه ها به روش صوتی ضبط شدند.

جدول 2- نمونه سوالات پرسیده شده در جلسات مصاحبه

نمونه سوالات

1.       چقدر نسبت به کتاب های کمک درسی آشنایی دارید؟

2.       علل استفاده از کتاب های کمک درسی چیست؟

3.       چرا فکر می کنید این کتاب ها مفید(یا ضروری، خوب و ..) هستند( و یا نیستند)؟

4.       چرا بعضی از دانش آموزان از کتاب های کمک درسی استفاده می کنند؟ (یا نمی کنند)

5.       این کتاب ها چه فواید یا ضررهایی برای دانش آموزان(مدرسه، جامعه و ..) دارند؟

6.       تجربه خودتان از استفاده از این کتاب ها را توضیح دهید.

 

روایی و پایایی ابزار

در اين پژوهش به‌منظور اعتماد و اعتبار علمي نتايج از روش گوبا و لينكلن¹⁰(1982) استفاده شد. اين دو محقق چهار معيار مقبولیت یا اعتبار¹¹، تائیدپذيري¹²، قابليت اعتماد یا اطمینان پذیری¹³ و قابليت انتقال¹⁴ را براي قوام و استحكام داده‌هاي كيفي لازم دانسته‌اند(پولیت و تایتانو¹⁵، 2008). در پژوهش حاضر برای برآورده کردن معیارهای ذکر شده، از روش های متعددی استفاده شد.مقبولیت یا اعتبار(باورپذيري) با ميزان باور داشتن به يافته هاي تحقيق ارتباط دارد. در يك تحقيق باورپذير، داده ها همساز و همبسته هستند، نه پراكنده و متناقض(رویز¹⁶، 2004). برای برآورده سازی این معیار از روش های غوطه وری¹⁷ (درگیری طولانی مدت و مشاهده مداوم)، بازبینی توسط همکار¹⁸، و روش مثلث سازی¹⁹ داده ها با انتخاب نمونه از گروه های متفاوت استفاده شد. تاییدپذیری به معنی ثبت فعالیت ها در طول زمان، به طوري که سایر افراد بتوانند آنها را پیگیري نمایند. هدف از این کار، تشریح واضح مدارک و فرایند فکری است که منجر به نتیجه گیری شده است(استروبرت و رینالدی²⁰، 2011)؛ برای همین در این پژوهش، روش شناسی پژوهش و فرایند و مراحل کار به طور دقیق تشریح شد. قابليت انتقال متناظر با اعتبار بیرونی در پژوهش های کمی است که به قابلیت تعمیم پذیری یک مطالعه موردی و محلی به سایر مشارکت کنندگان، شرایط و چهارچوب زمانی مشابه با این مطالعه مرتبط است(عباس زاده و شمسی، 1399)، و برای برآورده سازی قابلیت انتقال، علاوه بر توصیف «بستر» مطالعه و توصیف شاخص های دموگرافیک نمونه پژوهش، داده های توصیفی به تفصیل در فصل چهارم آورده شدند. قابليت اعتماد یا اطمینان پذیری مشابه پایایی در اندازه گیری های کمی بوده و به همخوانی و ثبات یافته های تحقیق که در زمان های مختلف و توسط محققین مختلف انجام می شود، مربوط است(برگاتا و مونته گومری²¹، 2000) که برای رعایت معیار اطمینان پذیری، اقداماتی از جمله، استفاده از سوالات مشخص در مصاحبه، ضبط مصاحبه ها به صورت صوتی انجام شدند. همچنین با کمک فرمول هولستی²² (1969) میزان توافق بین دو کدگزار محاسبه شد. برای این کار، متن 3 مصاحبه توسط دو متخصص دیگر كد گذاري و طبقه بندي مجدد شد. نتایج محاسبه پایایی بین دو گدگذار در جدول 3 اراه شد. و با توجه به اینکه پایایی محاسبه شده بیشتر از 7/0 است، قابلیت اعتماد کدگذاری ها مورد تایید می باشد.

جدول 3- محاسبه پایایی بین دو گدگذار

کد مصاحبه	تعداد کل کدها	تعداد توافقات	تعداد عدم توافقات	پایایی دو گدگذار(درصد)
مصاحبه 1	13	7	3	89/0
مصاحبه 16	22	11	5	81/0
مصاحبه 21	16	9	4	83/0
تعداد کل	51	27	12	85/0

روش اجرا:

ابتدا پیش نویسی از سوالات (طبق جدول 2) برای هدایت جلسات مصاحبه با شرکت کنندگان آماده شد. با این وجود، روند مصاحبه از قبل تعیین نشد و پاسخ های شرکت کنندگان تا اندازه زیادی جلسه مصاحبه و سؤالاتی که پرسیده می شود را تعیین می کرد(نیمه ساختاریافته). تمام جلسات مصاحبه با مقدمه ای درباره اهداف و دلایل انجام پژوهش شروع و به شرکت کنندگان اطمینان داده می شود که اطلاعات آنان محرمانه می ماند. فایل صوتی تمام جلسات ضبط شد و سپس تمام بحث های انجام شده، بر روی کاغذ بازنویسی شده و یک متن نوشته شده از تمام جلسات برای تجزیه وتحلیل فراهم شد. به منظور تحلیل اطلاعات از رویکرد کیفی با روش تحلیل مضمون استفاده شد. تحلیل مضــمون روشــی برای شــناخت، تحلیل و گزارش الگوهای موجود در داده های کیفی اسـت. این روش فرایندی برای تحلیل داده های متنی است و داده های پراکنده و متنوع را به داده های غنی و تفصیلی تبدیل می کند(براون و کلارک²³، 2006). روش تحلیل تم یا مضمون، شامل یک رفت وبرگشت مستمر بین مجموعه داده ها و خلاصه های کدگذاری شده و تحلیل داده هایی است که به وجود می آیند. این فرایند در سه مرحله کلی شامل کدگذاری توصیفی، کدگذاری تفسیری و مضامین فراگیر انجام می شود(کینگ و هاروکز²⁴، 2010). با بررسی و تجزیه وتحلیل مصاحبه ها، تمام ایده های مستقل به عنوان کدهای باز، شناسایی و به هرکدام یک کد اختصاص داده شد. نمونه هایی از جملات شرکت کنندگان و کدهای انتخاب شده از این جملات در جدول 4 آورده شد.

 

جدول 4- نمونه هایی از تبدیل جملات به کدهای باز

جملات/ عبارات	کدگزاری باز
گاهی دانش آموزانی دارم که به آنچه در کلاس گفته می شود راضی نمی شوند و می خواهند بهترین نمره را بگیرند و برای همین کتاب کمک درسی استفاده می کنند(شرکت کننده شماره 29)	کمالگرایی
تفاوت کتاب کمک درسی با کتاب درسی این است که مطالب و مثال های جالب تری در این کتاب ها است که خود بخود دانش آموز به مطالعه بیشتر آن درس علاقه مند می شود( شرکت کننده شماره 12)	جستجوگری
اصلاً اطلاعی از این کتاب ها ندارم و کسی چیزی به ما آموزش نداد(شرکت کننده شماره 10)	دانش
دانش آموزان رشته تجربی استقبال بیشتری از کتاب های کمک درسی دارند. افرادی هم که به دنبال رشته های پرمتقاضی دانشگاه ها هستند نیز در رشته های انسانی و ریاضی از این کتب استفاده می کنند(شرکت کننده شماره 22)	نوع رشته اهداف بلندمدت
مثلاً من دوست دارم همان موقع که تکالیف را انجام می دهم، اشکالاتم را متوجه بشم و رفع کنم، برای همین از طریق کتاب های کمک درسی، سوالاتی حل می کنم و جواب خودم را چک می کنم و این خیلی در فهمیدن درس ها به من کمک می کند(شرکت کننده شماره 1)	سوالات متنوع کتب کمک درسی
متن کتاب جذاب نیست و در بعضی قسمت ها، درس ها خیلی کلی توضیح داده شدند. من هر چه قسمت هم نهشتی ها و حل معادله سیاله را مطالعه کردم نتوانستم درست متوجه بشوم و از طریق کتب کمک درسی بهتر متوجه شدم(شرکت کننده شماره 13)	جذابیت کم و انتزاعی بودن کتب درسی
ما مجبوریم از کتب کمک درسی استفاده کنیم چون اگر از معلمان سوالی بپرسیم، به خوبی پاسخ نمی دهند و براشون مهم نیست و خیلی کم پیش میاد که کاملاً وقت بگذارند(شرکت کننده شماره 4)	کیفیت پایین تدریس در مدرسه
به نظرم دانش آموزان مجبورند از کتب کمک درسی استفاده کنند، چون کلاس ها واقعا شلوغ اند و حجم مطالب زیاد و فرصت کافی برای بازخورد دادن به دانش آموزان نداریم. از طرف دیگر قسمت زیادی از وقت کلاس ها به خاطر تعطیلات هدر می رود.(شرکت کننده شماره 26)	شلوغ بودن کلاس ها، کیفیت پایین تدریس در مدرسه
غیر ممکن است در کنکور بتونی بدون کتاب های تست، رتبه خوب بیاری(شرکت کننده شماره 5)	تاثیر مثبت بر رتبه
کاملا واضح است که جنس کنکور تستی است، و دانش آموزی که بخواهد کنکور موفقی داشته باشد، باید تست تمرین کند(شرکت کننده شماره 23)	تستی بودن کنکور

 

یافته ها

با بررسی و تجزیه وتحلیل مصاحبه ها، تمام ایده های مستقل در قالب مفاهیم و تم­های فرعی شناسایی گردید و سپس به هرکدام یک کد اختصاص داده شد. برای هریک از مصاحبه های انجام شده، این کار انجام شد و بر اساس مشابهت بین داده ها در متن مصاحبه های قبلی، از همان کدهای قبلی به عنوان نشانگر آن کد استفاده شد. سپس براساس تم های فرعی شناسایی شده، دسته بندی های جامع تری انجام شد و درنهایت منجربه شناسایی تم های اصلی گردید. بدین ترتیب در نهایت 51 کد اولیه، 12 کد محوری و 6 مضمون فراگیر ایجاد شد. در جدول 5 مراحل کدگزاری باز، محوری و انتخابی عوامل موثر بر میزان استفاده از کتب کمک درسی، به همراه مضامین مرتبط آورده شد و شکل 1 نشان­دهنده عوامل اصلی (محوری) موثر بر میزان استفاده از کتب کمک درسی را نشان می دهد.

 

جدول 5-  مراحل کدگذاری باز، محوری و انتخابی عوامل موثر بر میزان استفاده از کتب کمک درسی

کدگزاری انتخابی	کدگزاری محوری	کدهای باز(توصیفی)
عوامل فردی	ویژگی های روانشناختی	پشتکار، نظم و برنامه ریزی، خودکارآمدی تحصیلی، باهوش بودن، کمالگرایی، آینده نگری، جستجوگری، برتری جویی
	عوامل زمینه ساز	نوع رشته دانش آموز(رشته تجربی)، میزان رضایت از رشته انتخابی، داشتن هدف قبولی در رشته های پرمتقاضی، قبولی در دانشگاه دولتی، پیشینه تحصیلی خوب، استفاده کمتر از فضای مجازی، نگرش مثبت به کتاب های کمک درسی
عوامل آموزشگاهی	کتب درسی	جذابیت کم در کتب درسی، انتزاعی بودن مطالب کتب درسی
	کیفیت آموزش	کیفیت پایین تدریس در مدرسه، شلوغ بودن کلاس ها، کنکور محوری در تدریس
	عوامل انسانی	برگزاری کلاس های موفقیت در کنکور در مدرسه، توصیه خرید کتب توسط عوامل مدرسه
	فضا و تجهیزات	نبود کتابخانه های خوب در مدارس، نبود تجهیزات مناسب و کافی در مدارس، نبود وسایل کمک آموزشی
عوامل خانوادگی	دانش و نگرش والدین	نگرش والدین به کتب کمک درسی، فشار و خواسته های والدین از دانش آموزان در زمینه تحصیلی، نظارت تحصیلی والدین، نگرش خانواده ها در مورد موفقیت و خوشبختی فرزندانشان، مقایسه فرزندان با دیگران
	ویژگی های ساختاری خانواده	شغل والدین، در آمد خانواده، تحصیلات والدین و اعضای خانواده، شرایط مناسب خانواده جهت مطالعه، وجود فرد موفق از نظر تحصیلی در اطرافیان نزدیک
کتب کمک درسی	نحوه ی بازاریابی	تبلیغات با روش های متعدد(رسانه های ملی، اینترنتی، سطح شهرها و روستاها، سطح مدارس، فروشگاه های متعدد و در دسترس، استفاده از قبول شدگان کنکور جهت تبلیغ)،گرافیک و زیبایی کتب، تنوع کتب برای سلیقه های مختلف
	کارکردهای کتب	تاثیر مثبت کتب در قبولی کنکور، تاثیر مثبت کتب در معدل دانش آموز، مناسب برای جبران ضعف آموزشی، ارائه نمودن سوالات متنوع در کتب، پاسخ دادن به سوالات کتاب درسی، ارائه راه حل ها و مثال های متنوع و کاربردی، ساده سازی محتوای کتاب درسی، محتوای صمیمانه و متناسب با روحیه دانش آموزان
کنکور	ویژگی های کنکور	تستی بودن آزمون سراسری، تاثیر بیشتر رتبه کنکور نسبت به معدل در پذیرش دانشجو
عوامل کلان	عوامل کلان	نابرابری و شکاف درآمدی مشاغل، نبود قوانین خوب در زمینه چاپ و سازماندهی کتب کمک درسی

 

 

 

شکل 1- عوامل اصلی (محوری) موثر بر میزان استفاده از کتب کمک درسی

در ادامه برخی از اظهارات مهم و جالب توجه مشارکت کنندگان در مورد عوامل موثر بر میزان استفاده از کتب کمک درسی ارائه شده است.

1- مضمون انتخابی عوامل فردی: این مضمون در برگیرنده کد محوری (ویژگی های روانشناختی و عوامل زمینه ساز) و 15 کد باز می باشد. شرکت کننده شماره 23 در مورد ویژگی های روانشناختی معتقد بود: «اینکه هر دانش آموز چه ویژگی های شخصیتی دارد در میزان درس خوان بودن آن موثر است؛ مثلاً دانش آموزی که خیلی پشتکار دارد، مستقل است، و به خوبی برنامه ریزی می کند و وقتش را بیهوده در گوشی هدر نمی دهد، بیشتر از این کتاب ها استفاده می کند و مطمئناً نتیجه ی خوبی هم می گیرد».

شرکت کننده شماره 11 در ارتباط با کد محوری ویژگی های روانشناختی معتقد بود: «به نظرم کتاب به تنهایی کافی نیست. بعضی مطالب در کتاب جالب هستند اما کم توضیح داده شدند. و من گاهی در اینترنت در مورد آنها جستجو می کنم و یا در کتاب های کمک درسی همان قسمت از کتاب را مطالعه می کنم».

شرکت کننده شماره 27 در ارتباط با عوامل زمینه ساز فردی گفت: « در واقع ما دبیران دوست داریم دانش آموزان با آگاهی کامل این کتاب ها را انتخاب کنند. اما خیلی وقت ها اینطور نیست و دانش آموزان در فضای مجازی با تبلیغات زیادی مواجه می شوند و بدون بررسی و مشورت گرفتن از ما، خودشان کتاب ها و بسته های آموزشی را می خرند.... و به طور کلی دانش آموزانی که می خواهند رشته های تاپ قبول شوند، از کتاب های کمک درسی بیشتر استفاده می کنند. رشته های مثل پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی، پیراپزشکی، پرستاری، دانشگاه فرهنگیان، و دانشگاه های برتر در رشته های روزانه ی نسبتاً خوب؛ که بیشتر شامل بچه های رشته تجربی می شود.... و البته در بین دانش آموزان تجربی افرادی که بی هدف هستند و یا از رشته خود ناراضی هستند اهل مطالعه و استفاده از این کتاب ها نیستند».

2- مضمون انتخابی عوامل آموزشگاهی: این مضمون در برگیرنده 4 کد محوری (کتاب درسی، کیفیت آموزش، عوامل انسانی، فضا و تجهیزات) و 10 کد باز می باشد. شرکت کننده شماره 29 در مورد عوامل مربوط به کتاب درسی گفت: «کتاب درسی محدود است و طوری طراحی شد که متناسب عموم دانش آموزان باشد. اما دانش آموزانی که این کتاب را متوجه نمی شوند باید فیلم هایی ببیننند و یا منابع ساده تری مطالعه کنند تا تسلط پیدا کنند از طرف دیگر دانش آموزانی هم که زرنگ تر هستند، علاقه مندند که مطالعات بیشتری داشته باشند».

شرکت کننده شماره 17 در مورد عوامل مربوط به کیفیت آموزش گفت: «گاهی احساس می کنم که دانش آموز حق دارد اگر به سمت موسسات آموزشی یا کتاب های کمک درسی می رود. من 6 سال مدیر مدرسه هستم و سال به سال مشکل نیروی انسانی در آموزش و پرورش بیشتر می شود و هر سال برای تامین دبیر خوب دچار مشکل می شویم. بسیاری از دبیران مهارت و دانش کافی برای تدریس ندارند و حتی نمی توانند کلاس را مدیریت کنند... و این عوامل باعث شده کیفیت آموزش افت پیدا کند».

شرکت کننده شماره 21 در مورد عوامل انسانی گفت: «آنچه برای من مهم است تصمیم گیری درست دانش آموزان است، طوری که در مورد آینده خود واضح تر فکر کنند و سردرگم نباشند و فرد شاد و سازنده ای برای خود و جامعه شان باشند... و ما نباید دانش آموزان را به خواندن کتاب های کمک درسی و یا ثبت نام در موسسات آموزشی تشویق کنیم؛ بلکه باید ببینیم هر دانش آموز چه اهدافی دارد و به دنبال چیست؟ و اگر واقعا استعداد و علاقه ی کافی برای فلان رشته را دارد، به سمت آن رشته برود. واگر هم علاقه ای به دانشگاه رفتن ندارد هیچ ایرادی ندارد، فقط باید به او کمک کنیم تا برای آینده خودش برنامه ریزی کند و خود را پیدا کند. که متاسفانه همه مدیران و دبیران اینطور فکر نمی کنند و با تشویق ها و فشارها، دانش آموزان را به سمت قبول شدن در کنکور سوق می دهیم. و گاهی نمایندگان موسسات آموزشی برای آموزش دانش آموزان، به مدرسه دعوت می شوند و یا بعضی از مدیران و دبیران بیش از حد این کتاب ها را معرفی می کنند و خب دانش آموز هم اعتماد می کند و خرید می کند و بعد متوجه می شود که انگیزه درس خواندن ندارد و پولش را هدر داد. برای همین آگاه شدن دبیران و مدیران از این کتاب ها خیلی ضروری است. از طرف دیگر زمان فعالیت من به عنوان مشاور در این مدرسه فقط 6 ساعت است که بیشتر وقتم را باید صرف پاسخگویی به بخش نامه های مربوط به خودم و مستندسازی کنم و فرصتی برای آموزش، مشاوره و راهنمایی دقیق دانش آموزان ندارم».

شرکت کننده شماره 28 در مورد کیفیت آموزش و فضا و تجهیزات گفت: «.... دانش آموزان لذتی از لحظاتی که در مدرسه هستند نمی برند .. هدف اصلی مدارس فقط درس دادن و حفظ کردن شده و دیگر خبری از فضای پویا و شاد در مدارس نیست... منظورم این است که مدرسه باید محلی برای بروز و شکوفا شدن استعدادها باشد، استعدادهای هنری، ورزشی، علمی و .. اما همچین فضایی شما نمی بینید و انگار دانش آموزان دو دسته اند: عده ای برای کنکور آماده می شوند و عده ای هم برای وقت گذرانی و از روی اجبار به مدرسه می آیند، و وقتی کسی درس نمی خواند، تنها منطق و دلیل ما و مدیر مدرسه که او را به درس خواندن تشویق کنیم، دانشگاه رفتن و شغل آینده است! از طرف دیگر به علت تدریس به روش سخنرانی، دانش آموزان مطالب را خوب نمی فهمند و در چنین وضعیتی طبیعیست که دانش آموزان علاقه ای به کتاب های خودمان نداشته باشند و به سمت موسسات و کتاب های کمک درسی بروند».

3- مضمون انتخابی عوامل خانوادگی: این مضمون در برگیرنده 2 کد محوری (دانش و نگرش والدین، و ویژگی های ساختاری خانواده) و 11 کد باز می باشد. شرکت کننده شماره 3 در زمینه عوامل خانوادگی گفت: «پدر من معلم است و برادر بزرگترم ترم 6 مهندسی کامپیوتر است.... و به نظرم خیلی راضی است. توصیه پدرم این است که مثل او معلم شوم و در زمینه این کتب، خیلی مرا راهنمایی کرد و چند بار با هم به مشاور کنکور مراجعه کردیم... البته خودم هم علاقه دارم دبیر شوم... پدرم من را جهت مطالعه منظم تشویق و حمایت می کند و تاکنون هم خیلی خوب پیش رفتم ... و به نظرم کتاب های کمک درسی مهم ترین قسمت برنامه ام هستند و اگر نباشند، قبول شدن در رشته ای که میخواهم محال است».

شرکت کننده شماره 18 در زمینه عوامل خانوادگی گفت: «بر اساس تجربه ام متوجه شدم که دانش آموزان خیلی نسبت به قبل آگاه شدند و آنهایی که هدفشان قبول شدن در رشته های پردرآمد نیست، زیاد به دنبال کتب کمک درسی نیستند... و دو دسته از خانواده ها یعنی خانواده های خیلی پولدار و خانواده های خیلی فقیر اصرار کمی بر خرید کتب کمک درسی دارند... چون خانواده های خیلی پولدار آنقدر سرمایه دارند که نیازی نمی بینند فرزندشان زیاد سختی بکشد و هر شغلی را می توانند برای فرزندشان فراهم کنند، و خانواده های خیلی فقیر هم قید رشته های خیلی خوب را می زنند چون واقعا هزینه کتب کمک درسی، مشاور و آزمون های آزمایشی را ندارند».

4- مضمون انتخابی کتب کمک درسی: این مضمون در برگیرنده 2 کد محوری (نحوه ی بازاریابی، و کارکردهای کتب) و 11 کد باز می باشد. شرکت کننده شماره 16 در زمینه عوامل مربوط به کتب کمک درسی گفت: «این کتاب ها به صورت فراگیر همه جا دیده می شوند و خیلی از دانش آموزان را با تبلیغات شان گول می زنند.. تبلیغات شان همه جا دیده می شود و هیچ کس هم انگار کاری با آنها ندارد.. مثلاً بنرهای سطح شهر، در تلویزیون، در اینترنت و همه جا هستند؛ اینها ضربه های زیادی به مدارس و آموزش و پرورش زده اند».

شرکت کننده شماره 13 در زمینه عوامل مربوط به کتب کمک درسی گفت: «کتاب های کمکی تاثیر زیادی برای کسانی که خوب استفاده می کنند دارند.. من همیشه بعد از اینکه مروری بر جزوه ی معلم و کتاب دارم، کتاب کمک درسی را مطالعه می کنم و تست های زیادی حل می کنم و جواب های تشریحی تست ها را چک می کنم و اینطور خودم می فهمم قدر درس را یاد گرفتم و قسمت هایی که یاد نگرفتم را بیشتر مطالعه می کنم و تست می زنم و تاثیرش را در کلاس و در نمره هایم می بینم».

شرکت کننده شماره 9 در زمینه عوامل مربوط به کتب کمک درسی گفت: «من با کتاب کمک درسی بهتر کنار میام تا کتاب درسی.. چون هم ظاهر این کتاب ها و هم متن این کتاب ها انگار خودمونی تر هستن و مطلب را سختش نمی کنن و ساده و با مثال های قشنگ تری توضیح می دن».

5- مضمون انتخابی کنکور: این مضمون در برگیرنده 1 کد محوری (ویژگی های کنکور) و 2 کد باز می باشد. شرکت کننده شماره 18 نظری کاملاً مخالف با شرکت کننده شماره 16 داشت و در زمینه کتب کمک درسی، کیفیت آموزش، کنکور و سیستم پذیرش دانشجو گفت:«به نظرتان اگر کنکور در کار نباشد و هر دانشگاه با توجه به در نظر گرفتن کیفیت علمی خودش، سیستم پذیرش مختص به خود داشته باشد، باز هم کتب کمک درسی چاپ می شود؟! دیگر امتحان تستی در کار نیست که این کتاب ها چاپ شوند! الان کسی که می خواهد پزشک شود و آینده با جان مردم سر و کار دارد فقط با تست سنجیده می شود و انتخاب می شود و این فاجعه است! بقیه رشته ها هم همینطور .. برای همه ی رشته ها باید حساسیت لازم برای پذیرش وجود داشته باشد و با کنکور نمی توان به این هدف رسید .. بحث سهمیه ها هم خودش مشکل را چندبرابر کرده... در کل منظورم این است این انتشارات را مقصر ندانیم و اصل قضیه سیستم پذیرش دانشجو است که باید اصلاح شود.. از طرف دیگر فرض کنیم سیستم پذیرش دانشجو درست باشد که نیست! آیا مدارس ما آنقدر قوی هستند که دانش آموزان را برای کنکور آماده می کند؟! ما باید قبول کنیم خیلی در مدارس مشکل داریم و جوابگوی نیازهای دانش آموزان نیستیم... و اگر بخواهم حرفم را راحت بزنم ما باید از این انتشارات ممنون باشیم که نواقص آموزشی ما را پوشش می دهند و در این وادی که نه وزارت علوم و نه آموزش و پرورش کارشان را خوب انجام نمی دهند، حداقل اینها کارشان را خوب انجام می دهند و می دانند نیازهای دانش آموزان چه هستند و دانش آموزان می توانند هر جا احساس نیاز کردند از این کتاب ها استفاده کنند».

6- مضمون انتخابی عوامل کلان: این مضمون در برگیرنده 1 کد محوری (عوامل کلان) و 2 کد باز می باشد. شرکت کننده شماره 13 در زمینه عوامل کلان اجتماعی گفت: «برای ما دانش آموزان رشته ریاضی فقط چند رشته است که آینده بهتری دارند مثل مهندسی عمران، برق، مکانیک و دانشگاه فرهنگیان. ... و رقابت هم زیاد است و چاره ای جز تلاش بیشتر و تست زنی نداریم و کتاب های خیلی خوبی هم در این زمینه ها وجود داره که هم درسنامه و هم تست و هم پاسخ تشریحی دارند».

شرکت کننده شماره 30 در زمینه عوامل کلان تاثیرگذار بر استفاده از کتاب های کمک درسی اینطور گفت:«فکر کنم لازم است نظارت قانونی بیشتری بر نشر کتب کمک درسی باید بشود، و اجازه نباید داد این کتاب ها جواب تمرین های کتاب های درسی را چاپ کنند تا دانش آموز با تلاش خودش مطلب را یاد بگیرد.... ولی شکی نیست برای کنکور که داستان متفاوتی دارد این کتاب ها لازم هستند؛ خود من زمان کنکور از این کتاب ها استفاده کردم، چون استفاده نمی کردم شاید قبول نمی شدم. از طرف دیگر این روزها پیدا کردن یا راه انداختن یک شغل خوب واقعاً سخت شد و بیشتر دانش آموزان امیدشان به همین درس خواندن است، چون با دیپلم نمی توانند شغل خوبی پیدا کنند».

شرکت کننده شماره 20 در زمینه عوامل کلان گفت:«به نظر بنده این مساله ابعاد مختلفی دارد، از یک طرف بیکاری و درآمدهای کم باعث می شود که دانش آموزان بر سر تعداد محدودی رشته رقابت کنند و برای قبول شدن هم مجبورند از هر منبعی که بهتر باشد استفاده کنند، از طرف دیگر مشکل این است که درآمدهای بالا فقط در چند رشته است. برای مثال رشته های پزشکی و پیراپزشکی واقعاً غیر قابل مقایسه با دیگر رشته ها هستند. و سنگ بنای این ناعدالتی از اول بوده و هست ... که این خود یک آسیب بزرگ اجتماعی است و تا زمانی که این همه تفاوت در درآمدها هست، رقابت های ناسالم هم وجود دارد، و این وسط انتشارات کتاب های کمک درسی هم فروش خوبی دارند».

شرکت کننده شماره 18 در زمینه عوامل کلان گفت: «چرا کشور ما باید این همه دانشگاه و دانشجو داشته باشد؟ واقعاً کدام کشور را شما پیدا می کنید که این تعداد دانشجو به نسبت جمعیت کشور داشته باشد؟ و علت هم مردم و دانش آموزان نیستند، بلکه اشتغالزایی، درآمد و رشد اقتصادی مشکل دارد و جوان ها به راحتی نمی توانند شغل پیدا کنند و یک زندگی خوب برای خودشان فراهم کنند، و مجبورند درس بخوانند تا بلکه به جایی برسند؛ که البته در بلندمدت اشتباه می کنند، چون باز هم عده ی زیادی از تحصیل کردگان مشاغل خوب و مرتبطی پیدا نمی کنند.. به نظرم نهایتاً دولت است که باید این مشکلات را آسیب شناسی کند و حل کند وگرنه اینکه بگوییم مقصر کتاب های کم درسی و موسسات هستند، یک نظر سطحی و اشتباه است».

 

بحث و نتیجه گیری

از چند دهه گذشته که استفاده از کتب کمک درسی در دانش آموزان با استقبال مواجه شد، انتشارات و تنوع این کتاب ها، رو گسترش بوده و همزمان متخصصان حوزه های مختلف، انتقادات زیادی را به استفاده بیش از حد از این کتاب ها، وارد کرده اند. اینکه مقصر اصلی، انتشارات این کتاب ها هستند که به خاطر سود بیشتر، سعی در فروش بیشتر این کتب دارند، به صورت یک کلیشه در آمد و حتی محافل علمی هم این انتشارات را مقصر اصلی وضعیت موجود می دانند. اما به نظر می رسد، علت استفاده از این کتب پیچیده تر می باشد. در این پژوهش سعی بر آن شد که به علت های متعدد این پدیده پرداخته شود و از نگاه کلیشه ای و سطحی پافراتر گذاشته شود و به طور عمیق تر، علل استفاده از کتب کمک درسی در دانش آموزان متوسطه دوم بررسی شود. روش پژوهش تحلیل مضمون بود و از این طریق 59 کد اولیه، 13 کد محوری و 6 مضمون فراگیر ایجاد شد.

عوامل فردی، عوامل آموزشگاهی، عوامل خانوادگی، عوامل مربوط به کتب کمک درسی، عوامل مربوط به کنکور و عوامل کلان، 6 مضمون یا علل فراگیر استفاده از کتب کمک درسی در دانش آموزان می باشد. نتایج پژوهش حاضر با نتایج پژوهش پژوهش عبدالله پور و انصاری (1400) همسو است. این پژوهشگران، علل گرایش دانش آموزان به کتاب های کمک درسی ریاضی از دیدگاه دبیران و دانش آموزان (پژوهش آمیخته) را بررسی کردند، که نتایج نشان داد 7 عامل شامل، عامل های ِدانش آموز، معلم، مدرسه، والدین، کتاب درسی، نحوه آموزش کتاب های کمک درسی و کنکور در گرایش دانش آموزان به کتاب های کمک درسی مؤثرند. از این رو، پیشنهاد کردند که باید در مسائل کتاب های درسی، نظام باوری دانش آموزان، کتابخانه های مدارس، درصد تأثیر کنکور در پذیرش دانشجو، بالابردن سطح آگاهی والدین و دانش حرفه ای معلمان تغییراتی صورت گیرد تا بتوان به جای القای روحیه حفظی نگری و سطحی نگری توسط کتاب های کمک درسی، روحیه کشف کردن، استدلال و تفکر را در بین دانش آموزان ایجاد کرد.

مضمون اول عوامل فردی است که بر اساس این، دانش آموزانی که ویژگی هایی مانند پشتکار، نظم و برنامه ریزی، خودکارآمدی تحصیلی، باهوش بودن، کمالگرایی، آینده نگری، جستجوگری، برتری جویی داشته باشند، بیشتر از کتاب های کمک درسی استفاده می کنند. و همچنین عواملی مانند نوع رشته دانش آموز(رشته تجربی)، میزان رضایت از رشته انتخابی، داشتن هدف قبولی در رشته های پرمتقاضی، قبولی در دانشگاه دولتی، پیشینه تحصیلی خوب، استفاده کمتر از فضای مجازی، نگرش مثبت به کتاب های کمک درسی، به عنوان علل زمینه ساز فردی، باعث استفاده بیشتر از کتب کمک درسی می شود. 

در واقع عوامل متعدد فردی می تواند بر میزان استفاده از کتب کمک درسی تاثیرگذار باشند و برای هر دانش آموزی این عوامل، و نوع تعامل این عوامل متفاوت هستند. عبدالله پور و انصاری (1400) نشان دادند که یکی از عوامل موثردر گرایش دانش آموزان به کتاب های کمک درسی، عوامل مربوط به دانش آموز است؛ از جمله ضعف در مهارت حل مساله و همچنین دانش آموزان این نگرش را دارند که هر کس برای این کتاب ها بیشتر هزینه کند و کتاب های بیشتری خریداری کند، موفق تر خواهد شد و این تبدیل به یک فرهنگ بین دانش آموزان شد.

مضمون دوم عوامل آموزشگاهی است که شامل هر علتِ مربوط به مدرسه و سیستم آموزشی است. و بر اساس این مضمون عوامل مربوط به کتب درسی، مانند جذابیت کم در کتب درسی و انتزاعی بودن مطالب کتب درسی می تواند باعث شود دانش آموزان به سمت کتب کمک درسی بروند. همچنین عوامل مربوط به کیفیت تدریس مانند کیفیت پایین تدریس در مدرسه، شلوغ بودن کلاس ها، کنکور محوری در تدریس، باعث گرایش بیشتر به سمت کتب کمک درسی می شود. منظور از کنکور محوری در تدریس، این است که دبیران در تدریس سعی می کنند مفاهیم را طوری تدریس کنند که دانش آموزان بر تست های کنکور تسلط پیدا کند و این باعث می شود از اهداف آموزشی فاصله گرفته شود. عوامل انسانی در مدرسه مانند برگزاری کلاس های موفقیت در کنکور در مدرسه، توصیه خرید کتب توسط عوامل مدرسه، نیز در گرایش دانش آموزان به سمت کتب کمک درسی موثرند. همچنین در این پژوهش شرکت کنندگان فضا و تجهیزات آموزشی مانند نبود کتابخانه های خوب در مدارس، نبود تجهیزات مناسب و کافی در مدارس، نبود وسایل کمک آموزشی را نیز از جمله عللی می دانند که می تواند باعث استفاده بیشتر از کتب کمک درسی شود.

بر اساس این مضمون، وقتی سیستم آموزشی دارای ضعف هایی باشد و نتواند وظایف خود را خوبی انجام دهد، دانش آموزان مجبورند جهت رسیدن به اهداف خود، به منابع دیگری از جمله کتاب هاب کمک درسی و موسسات آموزشی آزاد روی آورند. لرگانی و محمدی (1396) مهم ترین علل مراجعه دانش آموزان به آموزشگاه های آزاد، را بررسی کردند که نتایج پژوهش آنها نشان داد اثربخش نبودن نظام آموزش رسمی، و ناپایداری آموخته ها در هنگام تحصیل، باعث گرایش دانش آموزان به آموزشگاه های آزاد می شوند.

همچنین کتابخانه های آموزشگاهی نقش مهمی در پشتیبانی از برنامه هاي آموزشی دارد. کتابخانه آموزشگاهی به آزمایشگاهی تشبیه می شود که ابزار و روش اندیشیدن را در اختیار دانش آموزان قرار می دهد تا خود در مقام کشف و جستجو برآیند(داورپناه، 1375). که متاسفانه در این زمینه نیز دانش آموزان به آنچه نیاز دارند، دست نمی یابند و در مدرسه کتاب های جذاب و مرتبط با اهداف کتاب های درسی، در دسترس دانش آموزان نیست؛ چه بسا این عاملی است که باعث می شود دانش آموزان نیاز خود را با کتب کمک درسی برآورده کنند. شرافتی (1383) در بررسی وضعیت کتابخانه های آموزشگاهی استان کهگیلویه و بویراحمد به این نتیجه رسید، کتابخانه های آموزشگاهی دارای مشکلاتی مانند کمبود کتاب، به روز نبودن کتابخانه، کمبود بودجه، کمبود نیروی متخصص، نامناسب بودن فضای کتابخانه ها و کمبود تجهیزات می باشند.

مضمون سوم عوامل خانوادگی است که شامل هر علتِ مربوط به درون سیستم خانوادگی است. در این مقوله از نظر شرکت کنندگان در پژوهش، نگرش والدین به کتب کمک درسی، فشار و خواسته های والدین از دانش آموزان در زمینه تحصیلی، نظارت تحصیلی والدین، نگرش خانواده ها در مورد موفقیت و خوشبختی فرزندانشان، مقایسه فرزندان با دیگران، باعث می شود که دانش آموزان به سمت کتب کمک درسی و استفاده بیشتر از آنها سوق داده شوند. همچنین ویژگی های ساختاری خانواده مانند شغل والدین، در آمد خانواده، تحصیلات والدین و اعضای خانواده، شرایط مناسب خانواده جهت مطالعه، وجود فرد موفق از نظر تحصیلی در اطرافیان نزدیک، در استفاده از کتب کمک درسی موثرند.

شکی نیست که عوامل خانوادگی در سرنوشت هر فرد بسیار تاثیرگذار است. این عوامل بسیار متنوع هستند. برای مثال در این پژوهش شرکت کنندگان اظهار کردند که خانواده هایی که والدین مشاغل آزاد دارند، کمتر فرزندان خود را به مطالعه و کتب کمک درسی تشویق می کنند. همچنین خانواده هایی که درآمدهای خیلی خوبی دارند، فشاری به فرزند خود جهت دانشگاه رفتن و خرید کتب کمک درسی وارد نمی کنند، از طرف دیگر خانواده هایی که مشکلات مالی زیادی دارند، توان خرید کتب کمک درسی و دیگر حمایت های مالی مشابه را از فرزند خود ندارند. همچنین نگرش والدین به زندگی و موفقیت نیز اهمیت دارد. از نظر پور کاظمی (1381) نگـرش دانـش آمـوزان و خـانواده هـاي آنـان بـه اينكـه حتمـاً بايـد در رشته هاي خاصي قبول شوند و تنها راه خوشبختي را قبول شدن در كنكور مي داننـد، آسيب زاست. از نظر لرگانی و محمدی (1396) یکی از علل گرایش دانش آموزان به آموزشگاه های آزاد، اجبار والدین می باشد؛ چه بسا این مساله در مورد کتب کمک درسی نیز صدق می کند.

مضمون چهارم عوامل مربوط به خودِ کتب کمک درسی هستند که باعث می شود دانش آموزان به سمت استفاده بیشتر از این کتب گرایش یابند. که بر اساس این پژوهش در دو مقوله محوری جای میگیرند. مقوله اول نحوه ی بازاریابی این کتب است. روش هایی مانند تبلیغات با روش های متعدد(رسانه های ملی، اینترنتی، سطح شهرها و روستاها، سطح مدارس، فروشگاه های متعدد و در دسترس، استفاده از قبول شدگان کنکور جهت تبلیغ)،گرافیک و زیبایی کتب، تنوع کتب برای سلیقه های مختلف، در بازاریابی این کتب استفاده می شود که باعث فروش بیشتر این محصولات می شود. مقوله دوم به کارکردهای این کتب برمی گردد. بدین معنی که این کتاب ها کارکردهای مثبتی برای دانش آموزان دارند که باعث استفاده از این کتاب ها می شود. از نظر شرکت کنندگان در پژوهش این کتب کارکردهای از جمله، تاثیر مثبت کتب در قبولی کنکور، تاثیر مثبت کتب در معدل دانش آموز، مناسب برای جبران ضعف آموزشی، ارائه نمودن سوالات متنوع در کتب، پاسخ دادن به سوالات کتاب درسی، ارائه راه حل ها و مثال های متنوع و کاربردی، ساده سازی محتوای کتاب درسی، محتوای صمیمانه و متناسب با روحیه دانش آموزان، دارند.

صنعت یا مافیای کنکور در ایران منجر به پیدایش و گسترش رقابتی تنگاتنگ میان موسسه های آموزشی آمادگی کنکور شده است. هر یک از این موسسه ها، با تبلیغات مکتوب، محیطی، رسانه ای و اینترنتی گوناگون تلاش نموده تا گوی سبقت را از دیگر رقبا ربوده و جایگاه خود را پایدارتر کند. این رقابت تنگاتنگ، سبب شده تا تب کنکور افزایش یابد. در گذشته فعالیت این موسسه ها محدود به دوره کاردانی و کارشناسی بود. با پیدایش عواملی همچون کاهش جمعیت داوطلبان ورود به دانشگاه ها بر اثر تغییرات جمعیتی کشور و افزایش روزافزون فارغ التحصیلان دوره های کارشناسی، این موسسه ها ترغیب شده اند تا در جذب هر چه بیشتر شرکت کنندگان در مقاطع تحصیلات تکمیلی بکوشند(پارسائیان و عظیمی منتظر، 1399). در ارتباط با دانش آموزان پشت کنکوری هم وضعیت مشابه است. گاهی، پشت کنکوری ها بر این باورند که رتبه اولی ها حتما در آموزشگاه های آزاد شرکت کرده اند. دلیل این ادعا را می توان از نقش تبلیغاتی آنها بر محور برخورداری رتبه های برتر کنکور از آموزش های آنها در رسانه ها یافت(لرگانی و محمدی، 1396).

نحوه ی بازاریابی این کتب، بر روی میزان استفاده از این کتب موثر است. پارسائیان و عظیمی منتظر (1399) در پژوهش شان با عنوان واکاوی گفتمان تبلیغات تلویزیونی موسسات آمادگی کنکور، به این نتیجه رسیدند که سازندگان این تبلیغ ها با بهره گیری از شگرد های گوناگون، همگام با خلق رویای دانش اندوزی در دانشگاه، به تلقین «احساس نیاز» به موسسه ها برای دست یابی به موفقیت پرداخته اند. همچنین، این تبلیغ سازها با ارایه خدمات مشتری پسند به بازتولید و عادی سازی نگرش تجاری به علم و مشروعیت بخشی به آن می پردازند؛ ایدئولوژی که با ماهیت متعالی علم و دانش اندوزی در تضاد است.

از طرف دیگر می توان گفت، با توجه به تقاضای بالایی که این کتب از سمت دانش آموزان دارند، حتماً کارکردهای مثبتی برای آنها دارند. پژوهش ها نشان می دهد دانش آموزانی که از کمک‌های درسی والدین، اقوام، دوستان، معلم خصوصی، کلاس‌های تقویتی، کنکور و کتاب‌های کمک درسی(تست) استفاده می کنند، در تحصیل خود موفق ترند(قاجاریه، 1373؛ یوسفی و همکاران، 1392). از سوی دیگر، ضعف های کتب درسی را باید در نظر بگیریم. امروزه در کتاب هاي درسی مطالب زیادي مطرح شده است، بدون اینکه براي هر یک از آنها توضیح کامل ارائه شود. به بیان دیگر، مفاهیم اصلی موجود در کتاب هاي درسی دقیق و عمیق نیست تا دانش آموزان بتوانند مطالب را درك کنند(انجمن پیشبردعلوم آمریکا²⁵، 2001).

هیچ برنامه آموزشی کامل نمی شود، مگر اینکه براي استفاده دانش آموزان از کتاب هاي غیردرسی برنامه ریزي مناسبی انجام شود، به طوري که دانش آموزان بتوانند با کمک معلمان خود با استفاده از مجموعه منابع کتابخانه نقش فعال و پویایی در یادگیري داشته باشند(مرتضوی، 1379). کتاب غیردرسی، دانش آموز را به فعالیت و تحقیق بیشتر وادار می کند و مطالب علمی را بیشتر از حد کتاب به دانش آموز آموزش می دهد. همچنین قوه تفکر، استدلال و جامع نگري او را تقویت میکند و از حل مسائل کتابها خودداري کرده و راه حل هاي متفاوت را فرا روي دانش آموز قرار می دهد(فانی، 1379).

در مضمون پنجم ویژگی های کنکور، علتی برای استفاده از کتب کمک درسی هستند. چرا که کنکور به صورت تستی (چهارگزینه ای) برگزار می شود و دانش آموزان جهت تمرین و آمادگی برای کنکور، نیاز به کتاب هایی دارند که شامل سوالات چهارگزینه ای باشد، که این نیاز با کتب کمک درسی برآورده می شود. همچنین شرکت کنندگان به این واقعیت اشاره کردند که معدل مقطع متوسطه دوم، تاثیر کمتری نسبت به کنکور، در قبولی دانشگاه دارد؛ برای همین دانش آموزان باید مهارت بالایی در تست زنی داشته باشند تا بتوانند شانس بهتری در قبولی دانشگاه داشته باشند؛ و این باعث استفاده بیشتر از کتب کمک درسی می شود که منبع سوالات تستی هستند. این یافته با یافته های پژوهش فتح آبادی، شلانی و صادقی (1396) همخوانی دارد که نشان دادند، آزمون سراسری به طور معناداری بر ترجیحات و آموزش و تدریس معلمان، انگیزه دانش آموزان برای یادگیری، هدف گذاری و نگرش معلمان، نحوه ی ارزشیابی آنان و نگرش آنان به کلاس های کنکوری تاثیر دارد.

ايـن روش گزينش دانشجو، در يك برآورد كليِ عقلاني ممكن است بيخطر و اجتناب ناپذير به نظر آيـد؛ اما مطالعات بسياري آن را تأييد نمي كنند. در سـالهـاي اخيـر، تحقيقـات و مطالعـات متعـددي صورت گرفته است كه بر كژكاركردهاي كنكور تأكيد كرده و دربارة عواقب آشـكار و نهـان آن هشدار داده اند(پن²⁶، 2016). كارشناسان معتقدند كه شيوة «یک تست، یک برآورد و یک سرنوشت»، حجــم عمـده اي از ظرفيـت هـاي روانـي، اقتـصادي و آموزشـي را بـه شـكل ناكارآمـد اشـغال كـرده اسـت(مردیها، 1383). با اینکه سازمان سنجش کشور در سال های اخیر تغییراتی در نحوه ی پذیرش دانشجو ایجاد کرده است، از جمله اینکه آزمون سراسری فقط برای دروس اختصاصی و دوبار در سال برگزار می شود و نتیجه هر نوبت آزمون حداکثر دوسال اعتبار دارد؛ پذیرش دانشجو برای ورود به دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی یک بار در سال خواهد بود؛ و سهم نمره کل سابقه تحصیلی پایه دوازدهم در گروه های نظری به میزان 40 درصد و قطعی است (سازمان سنجش کشور، 1401)؛ اما باز هم تغییر اساسی در سیستم پذیرش دانشجو ایجاد نشد، و اساساً افرادی شانس قبولی در کنکور و کسب رتبه های برتر را دارند که دانش و مهارت در تست زنی دارند.

در مضمون ششم، عوامل گسترده تری (کلان) شناسایی شدند که به طور غیر مستقیم و به واسطه عوامل دیگر، باعث رواج بیش از حد کتب کمک درسی در کشور شدند. از نظر شرکت کنندگان در پژوهش، نابرابری و شکاف درآمدی مشاغل، نبود قوانین خوب در زمینه چاپ و سازماندهی کتب کمک درسی، بر میزان استفاده از کتب کمک درسی موثرند. بدین صورت که درآمدهای بالا در رشته های محدود، باعث شد که رقابت بر سر آن رشته ها(مشاغل) بیشتر شود و دانش آموزان برای قبولی در آن رشته ها به کتب کمک درسی متوسل شوند. پژوهش های زیادی نشان دادند که درآمد نقش مهمی را در انتخاب رشته تحصیلی ایفا می کند. نتایج پژوهش پیروی همکاران (1391) نشان داد که بیش از 70 درصد دانشجویان پزشکی، در هنگام انتخاب رشته به درآمد این رشته توجه داشتند. همچنین دامغانی و رضائیان (1400) در پژوهشی دریافتند که درآمد مناسب و منزلت اجتماعی، مهم­ترین انگیزه­ی انتخاب رشته در بین دانشجویان پزشکی می­باشد.

از دیگر جهت، شرکت کنندگان در پژوهش، معتقدند نبود قوانین خوب در زمینه چاپ و سازماندهی کتب کمک درسی، باعث افزایش استفاده از کتب کمک درسی در دانش آموزان می شود. چرا که با بیش از حد ساده سازی مطالب کتاب درسی و آماده کردن جواب همه ی سوالات کتاب درسی، مانعی برای تفکر و اکتشاف توسط خود دانش آموز می شود.

طبق ماده 6 اين آيين‌نامه سامان‏‌دهی منابع و مواد آموزشی و تربیتی، خريد، عرضه و تبليغ هرگونه منبع آموزشي و تربيتي در واحدهاي آموزشي فقط از منابع استاندارد مجاز است. شبكه‌ها (اينترانت داخلي)، فيلم‌ها، بسته‌ها و نرم‌افزارهاي آموزشي، رسانه‌هاي الكترونيكي، كتاب‌هاي درسي و كتاب‌هاي راهنماي معلم از جمله مواد و رسانه‌هاي آموزشي هستند كه كاربرد آنها موجب تسهيل در روند تحقق يادگيري معنادار مي‌شود(مرکز پژوهش های مجلس، 1389). که به نظر می رسد این کتب، روند یادگیری معنادار را دچار مشکل می کنند. بر اساس پژوهش عسگری، کارشگی و مهرام (1397) بعضی از پیامدهای روانشناختی - تحصیلی موسسات آموزشی کنکور، تضعیف مهارت حل مسئله، افزایش فشار روانی، عدم انگیزش، احساس حقارت و مقایسه، افت خود کارآمدی، تضعیف نوع‌دوستی؛ و پیامدهای تحصیلی نیز شامل بهبود برنامه‌ریزی، افت تحصیلی، یادگیری سطحی، یادگیری هدفمند، و وابستگی تحصیلی است؛ و این پژوهشگران پیشنهاد می دهند که، مؤسسات کنکوری باید به طور جدی از سوی مجلس مورد بررسی قرار بگیرند و ضوابطی برای عملکرد این مراکز مشخص گردد. 

با در نظر گرفتن این یافته ها، می توان نتیجه گرفت عوامل متعددی بر استفاده از این کتب تاثیرگذار هستند و نمی توان فقط این انتشارات را عامل اصلی دانست. بلکه باید نگاه عمیق تری به موضوع داشت. تا زمانی که معیار پذیرش دانشجو در رشته های مختلف، کنکور سراسری چهار گزینه ای می باشد، باید به دانش آموزانی که قصد ورود به دانشگاه را دارند، حق بدهیم که برای این آزمون خود را آماده و ورزیده کنند. و وقتی که سیستم آموزش رسمی کشور در دوران متوسطه دوم، دانش آموزان را برای کنکور آماده نمی کند، نیاز به موسسات و انتشاراتی است که این شکاف بزرگ بین مدرسه و دانشگاه را پرکنند. بنابراین اگر نسبت به سطحی بودن این کتب انتقاداتی وجود دارد، در وهله ی اول باید به سطحی بودن آزمون کنکور که سرنوشت سازترین و گسترده ترین آزمون در کشور است، انتقاد وارد کرد. چرا که متخصصین آینده از طریق فقط یک آزمون چند ساعته انتخاب می شوند و به حساس ترین شغل ها گمارده می شوند.

نتیجه اینکه برای پیشگیری از پدیده های آسیب زای اجتماعی، باید علل زیربنایی و گسترده تر بررسی شوند. در مورد استفاده آسیب زا از کتب کمک درسی، لازم است موارد زیربنایی تر از جمله وضعیت اقتصادی کشور، فاصله طبقاتی و فاصله درآمدی شغل ها، کاهش یابد، تا دانش آموزان در هنگام انتخاب رشته، تحت فشار جاذبه های درآمدی بعضی رشته ها، انتخاب رشته و شغل نکند و سهم بیشتری را برای علائق خود در نظر بگیرند. در اینصورت خودبخود رقابت بر سر رشته های پر متقاضی کاهش می یابد و به تبع آن لزوم استفاده از کتب کمک درسی برای قبولی در این رقابت نفس گیر، کاهش می یابد. و در مراحل بعد، قوانین موجود در زمینه کتب کمک درسی، بررسی و بازبینی شوند و بدیهی است که آموزش پرورش برخلاف آنچه در حال حاضر در جریان است، جهت بهبود آموزش و به روزسازی ساختار خود، اقداماتی باید انجام دهد و به سمت پرورش دانش آموزانی حرکت کند که در دوران متوسطه اول و دوم، دانش آموزان را به سمت علاقه و توانمندی خود هدایت کند.

سپاسگزاری:این مقاله مستخرج از رساله دکترای نویسنده اول است. بدین­وسیله از اساتید محترم راهنما و مشاور و کلیه شرکت کنندگان در این پژوهش دانش آموزان، مدیران، دبیران و مشاوران مدارس دخترانه و پسرانه استان هرمزگان قدردانی می گردد.

 

منابع

- بیرمی پور، علی؛ اچرش، شیدا (1399). مرور آسیب‏ شناسانه رویکرد تفکیکی در تعلیم و تربیت در ایران. علوم تربیتی از دیدگاه اسلام. 15، 202-218.

 

-پارسائیان، سیده فهیمه؛ عظیمی منتظر، سمیه (1400). واکاوی گفتمان تبلیغات تلویزیونی موسسات آمادگی کنکور: بررسی موردی سه تبلیغ تلویزیونی موسسه مدرسان شریف, پارسه و ماهان. زبان پژوهی (علوم انسانی)، 13(38 )، 301-326.

 

-پریرخ، مهری ؛ حسینی، وجیهه (1392). بررسی قابلیت کتابهای کمک ‏درسی در پاسخ‏دهی به پرسشهای پژوهش‏‏گرا در کتابهای درسی دوره راهنمایی کتابداری و اطلاع رسانی، 14(1)، 97-124.

 

-پیروی، نامجو؛ درخشان، فریبا؛ کریمی، طاهره، ؛ آصف زاده، سعید (1391). عوامل موثر بر انتخاب رشته تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی قزوین. مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی قزوین، 16(2 (پیاپی 63))، 87-90.

 

-جلیلی، میرزا (1398). کتاب های ریاضی کمک آموزشی (جنبی در خارج و ایران). رشد آموزش ریاضی،28،15-10.

 

-جوانمرد، غلامحسین ؛ پورقهرمانی، سوسن (1395). نقش هوش هیجانی و سازگاری اجتماعی در تبیین و پیش بینی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مقطع متوسطه. فصلنامه پژوهش های کاربردی در روان‌شناسی تربیتی. 2(3). 31-43.

 

-حسینی لرگانی، سیده مریم؛ محمدی، رضا (1396). تبیین علل اثرگذار بر مراجعه دانش آموزان به آموزشگاه های آزاد کنکور. مطالعات اندازه گیری و ارزشیابی آموزشی، 7(18 )، 53-89.

 

-دامغانی، کیمیا؛ احمدی نیا، حسن؛ رضائیان، محسن (1400). بررسی دلایل انتخاب رشته پزشکی و میزان تغییر در انگیزه دانشجویان متعاقب یک سال تحصیلی در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان در سال تحصیلی 98-1397: یک مطالعه توصیفی. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، 20(6 )، 697-712.

 

-داورپناه، محمدرضا(1375). بررسی نقش کتابخانه‌های مدارس ابتدایی در تقویت آموزش و ایجاد عادت مطالعه .پیام کتابخانه، 6(2)، 14- 20.

 

-سازمان سنجش آموزش کشور. (1401). راهنمای ثبت نام و شركت در آزمون سراسری سال 1402 (نوبت اول).

 

-سلسبيلي، نادر (1382). ارزيابي كتابهاي كمك آموزشي دورة متوسطه به منظور ارائه چارچوبي مطلوب براي طراحي و تدوين آنها. فصلنامه تعليم و تربيت، 19 (3)، 29- 64.

 

-سند چشم انداز جمهوری اسلامی در افق 1404 هجری شمسی. (1382). تهران. سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور.

 

-شرافتی، ثریا (1383). وضعیت کتابخانه های آموزشگاهی (مقطع متوسطه) استان کهگیلویه و بویراحمد. کتاب،57،153-145.

 

-شکرباغانی، اشرف السادات (1401). شناسایی چگونگی گسترش استفاده از کتاب های کمک درسی در ایران و نحوه به کارگیری آنها در آموزش کلاسی،چهاردهمین کنفرانس بین المللی روانشناسی، مشاوره و علوم تربیتی شوراي عالی اموزش و پرورش. (1390). سند تحول بنیادین اموزش و پرورش، وزارت اموزش و پرورش.

 

-عباس زاده، محمد  ؛ شمسی متنق، فرهاد (1399). دقتمندی در تحقیقات کیفی. مجله جامعه شناسی ایران، 21 (2). 67 – 95.

 

-عبداله پور، کاظم ؛ انصاری، ابراهیم (1400). بررسی علل گرایش دانش آموزان به کتاب های کمک‌درسی ریاضی از دیدگاه دبیران و دانش آموزان(پژوهش آمیخته). مطالعات آموزشی و آموزشگاهی. 10 (4)، 469-493.

 

-عسگری، زهرا؛ کارشکی، حسین ؛ مهرام، بهروز (1397). پیامدهای روانشناختی-تحصیلی موسسات آموزشی کنکور: مطالعه‌ای مبتنی بر نظریه زمینه‌ای. فصلنامه روان شناسی تربیتی، 14 (49)، 173 – 202.

 

-فانی، علی اصغر (1379). کتاب کمک آموزشی باید دانش آموزان را به فعالیت و تحقیق وادارد: گفتگو با دکتر علی اصغر فانی، معاون آموزشی وزرات آموزش و پرورش". رشد جوانه ( ویژه نامه اولین جشنواره کتاب های آموزشی رشد)، آبان 1379.

 

 

-فتح آبادی، جلیل، شلانی، بیتا، و صادقی، سعید. (1396). بررسی تأثیر آزمون سراسری دانشگاه ها بر دانش آموزان و خانواده های ایرانی. روان شناسی فرهنگی، 1(2 )، 49-71.

 

-قاجاریه، مژگان (1373). بررسی تأثیر کمک های درسی خارج از مدرسه بر پیشرفت تحصیلی. پایان- نامة کارشناسی ارشد، دانشکدة روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه علامه طباطبایی.

 

-مرتضوی، ناهید ( 1379). اهمیت و نقش کتابخانه‌های آموزشگاهی در آموزش. فصلنامه کتاب، 13 (2)، 109- 116.

 

-مردیها، سیدمرتضی (1383). آسیب ‌شناسی آزمون ورودی دانشگاه . پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، 10(2-1 (32-31))، 91-130.

 

-مرکز پژوهش های مجلس (1389). آیین نامه ساماندهی منابع آموزشی و تربیتی (مواد و رسانه ها). https://rc.majlis.ir/fa/law/show/790605

 

-یوسفی، سمانه؛ نبیئی، پریسا؛ صفری، رسول؛ امینی، میترا؛ صفری، آناهید ؛ برهانی حقیقی، افشین (1392). تعیین فراوانی، نوع و علل استفاده دانشجویان از کتاب های کمک آموزشی در جهت آمادگی برای آزمون پیش کارورزی شهریور ماه 1391 علوم پزشکی شیراز. علوم پزشكي صدرا، 1(4)، 234 – 241.

 

 

 

 

-American Association for the Advancement of Science. (2001). Designs for science literacy. Oxford University Press.

-Borggatta, Edgar F. and Rhonda J. V. Montgomery (2000), Encyclopedia of Sociology Second Edition, New York, Macmillan, second edition.

-Braun, V. & Clarke, V. (2006), “Using thematic analysis in psychology”, Qualitative Research in Psychology, Vol. 3, No. 2, Pp. 77-101.

-Bregvadze, T. (2012). Analysing the shadows: private tutoring as a descriptor of the education system in Georgia. International Education Studies, 5(6).

-Devers KJ, Frankel RM. (2000). Study design in qualitative research--2: Sampling and data collection strategies. Educ Health (Abingdon); 13(2): 263-71.

-Guba, E. G., & Lincoln, Y. S. (1982). Epistemological and methodological bases of naturalistic inquiry. ECTJ, 30(4), 233-252.

-Holsti, O. R. (1969). Content analysis for the social sciences and humanities, Reading, MA: Addison-Wesley.

-Kearney, M. H. (2007), Going deeper versus wider in qualitative sampling, Journal of Obstetric, Gynecologic, & Neonatal Nursing, Vol. 36, No. 4, P. 299.

-King, N., & Horrocks, C. (2010), Interviews in qualitative research, London: Sage.

-Pan, Y. C. (2016). A review of washback and its pedagogical implications. VNU Journal of Science, Foreign Languages, 25(4), 257-263.

-Royse, David, (2004), Research Methods in Social Work, Fourth Edition, Thomson-Brooks/Cole Press.

-Streubert Speziale H, Rinaldi Carpenter D. (2011). Qualitative Research in Nursing: Advancing
the Humanistic Imperative. Fifth edition, Lippincott wiliams & wilkins co.

-Việt, Tiếng. (2012). Shadow Education: Private Supplementary Tutoring and Its Implications for Policy Makers in Asia. Asian Development Bank Institute (ADBI).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Identifying the reasons for using textbooks in high school students: A qualitative study

 

Abstract

The use of textbooks in schools, especially in high school students, is very common, and experts have expressed various opinions and criticisms regarding the consequences of this phenomenon. The aim of this research was to investigate the factors affecting the use of textbooks in high school students in Hormozgan province. This qualitative research was conducted using thematic analysis. The statistical population consisted of high school students in Hormozgan province, and purposive sampling was used. A total of 31 students, managers, teachers, and school counselors from girls' and boys' schools were selected as the research sample, and the reasons for using textbooks in high school students were evaluated using a semi-structured interview tool. After analyzing the interview texts, the results were reported in the form of primary, axial, and overarching themes. Accordingly, 51 primary codes, 12 axial codes, and 6 overarching themes were generated. Personal factors, school-related factors, family-related factors, factors related to textbooks, factors related to entrance exams, and macro factors are the six overarching factors influencing the use of textbooks in students. The research findings were described and explained, and it was suggested that in order to prevent the negative consequences of excessive use of textbooks, a deeper look should be taken at the various causes of this phenomenon, and solutions such as addressing economic problems and income inequality in fields and professions, changing the student admission system, improving the quality of the educational system, and reviewing the laws on the publication of textbooks should be proposed to reduce the harmful effects of using textbooks.

Keywords: textbooks, students, high school, educational system, entrance exam.

 

فصلنامه تعالی تعلیم و تربیت و آموزش، دوره 3، شماره 3

 

---

[1]  دانشجوی دکتری روان‌شناسی عمومی، واحد بندرعباس، دانشگاه آزاد اسلامی، بندرعباس، ایران.

[2]  استادیار، گروه روان‌شناسی، واحد بندرعباس، دانشگاه آزاد اسلامی، بندرعباس، ایران (نویسنده مسئول)

[3]  استادیار، گروه روان‌شناسی و مشاوره، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

[4]  دانشیار، گروه روان‌شناسی، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران

[5]  . Việt

[6]  . Bregvadze

[7]  . Purposive Sampling

[8]  .Kearney

[9]  . Devers &  Frankel

[10]  . Guba  & Lincoln

[11]  . Credibility

[12]  . Confirm ability

[13]  . Consistency or Dependability

[14]  . Transferability

[15]  . Polit & Tatano

[16]  . Royse

[17]  . Immersion

[18]  . Peer debriefing

[19]  . Triangulation

[20]  . Streubert  &Rinaldi

[21]  . Borggatta & Montgomery

[22]  . Holsti

[23]  . Braun & Clarke

[24]  . King & Horrocks

[25]  . American Association for the Advancement of Science

[26]  . Pan