مولفّه‌های هویتی حاکم بر الگوی مطلوب زن در دیدگاه امام خمینی(ره)

محورهای موضوعی : اندیشه سیاسی رهبران انقلاب اسلامی

ملیحه حاجی حسن ¹ , مهدی نادری ²

1 - مدرس دانشگاه علمی کاربردی
2 - دانشیار علوم سیاسی ، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه شیراز

تاریخ دریافت : 1403/02/30 تاریخ پذیرش : 1403/04/30 تاریخ انتشار : 1403/04/16

کلید واژه: رهبرانقلاب, هویت زنان, زن انقلابی, الگو, مولفّه‌های هویتی, ,

چکیده مقاله :

امروزه،مدافعان حقوق زنان، بیشتر به مولفّه جنسیت زن می‌پردازند و ذیل شعار برابري وآزادي ، هویت ابزاری برای زنان درچرخه فعالیت، اجتماعی، سیاسی،.در نظر می گیرند. مسئله هویت زنان ایرانی و نظرات پیرامون آن نیز همواره شاهد فراز و فرودهایی بوده وحتی در اخیراً تحولات شگرف دراین حوزه به‌وجود آمده است. موضوع «مولفّه های هویتی زن» از منظر رهبر انقلاب، مهم‌ترین بُعد هویت‌بخشی زنان به‌شمار می آید.الگوی « زن انقلابی» در امتداد همان نگرش نظام‌ساز اسلامی امام(ره)است که از غلبه‌ی مولفّه‌های هویت شیطانی ممانعت می کند ایشان معتقد بودند، که نهضت اسلامی ایران به برکت اسلام توانست چنان تحول عظیمی در جایگاه و هویت زن خصوصاً در مولفّه‌های هویتی زن انقلابی به‌وجود آورده و محرومیت زنان در عرصه‌های فرهنگی، علمی،...که ناشی از توطئه دشمنان و برداشت خرافاتی از احکام و قرآن بوده است را از بین ببرد .نظر به اهمّيت اين موضوع، اين رساله از روش تحليل مضمون شبکه ای با بهره گرفتن از نرم افزار رایانه ای(MAXQDA) درصدد پاسخ به اين پرسش است كه:« مولفّه‌های هویتی حاکم بر الگوی مطلوب زن دردیدگاه امام خمینی(ره) چيست؟» اين مقاله مي‌كوشد به تبيين مولفّه‌های هویتی زنان دراندیشه امام(ره) به عنوان یک رکن مهم جامعه بپردازد.يافته‌هاي پژوهش حكايت از آن دارد که در انديشه امام(ره) مولفّه‌های هویتی ابعاد بینشی ، گرایشی و رفتاری را در بر می گیرد. ایشان بر مبنای اسلام، ضمن تأکید برنظریۀ برخورداری هویت زن ازکرامت و حقوق انسانی، الگوی مطلوب زن را در زنان شایسته تاریخی حضرت زهرا (سلام علیها) مطرح می کنند.

چکیده انگلیسی:

Today, the defenders of women's rights focus more on the component of women's gender and under the slogan of equality and freedom, they consider identity as a tool for women in the social, political, activity cycle. The issue of Iranian women's identity and the opinions surrounding it have always witnessed ups and downs, and even recently there have been tremendous developments in this field. From the point of view of the leader of the revolution, the issue of "female identity components" is considered the most important dimension of women's identity. The model of "revolutionary woman" is in line with the Islamic system-building attitude of the Imam (RA), which prevents the domination of satanic identity components.The Islamic movement of Iran, with the blessing of Islam, was able to create such a huge change in the position and identity of women, especially in the components of the identity Due to the importance of this topic, this dissertation tries to answer the question of "identity components governing the ideal model of a woman in the view of Imam Khomeini" using the network content analysis method using computer software (MAXQDA). ) what?" This article tries to explain the identity components of women in the thought of Imam (RA) as an important pillar of society. On the basis of Islam, while emphasizing the theory of women's identity with respect to dignity and human rights, they put forward the ideal model of women in the historically worthy women of Hazrat Zahra (peace be upon them).

منابع و مأخذ:


قرآن کریم.
- آل‌غفور، محمدتقی، (1387) ،«فصل جدید مشارکت سیاسی زنان در ایران» فصلنامه بانوان شیعه، شماره 18، صص 180-147
- امام خمینی(ره)، روح‌الله ،(1381)، شرح چهل حدیث، روح الله خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، چاپ 25، تهران.
- امام خمینی(ره)، روح‌الله ،(1389) ،صحیفه امام خمینی (ره)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام.
- امام خمینی(ره)، روح‌الله ،(1390)، تبیان هشتم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام.
- امام خمینی، روح الله، (1387) ، وصیت نامه امام خمینی(ره). چاپ چهاردهم. تهران: نشر فردوس.
- امام علی(ع)، (1379)، نهج البلاغه،ترجمه محمد دشتی، قم: نشر مشرقین.
- توحید فام،محمد؛عیسی وند،لیلا، (1389) ،« فمینسم ودموکراسی در گذر تاریخ»،مطالعات روابط بین الملل، شماره13،صص 25-56
- توسلی، غلام‌عباس، (1369)،نظریه‌های جامعه شناسی، تهران، سمت،
- جمشیدی. محمدحسین.(1384) اندیشه سیاسی امام خمینی(ره). تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
- جنکینز، ریچارد ،(1381 )، هویت اجتماعی،تر جمه تورج یار احمدی، انتشارات شیرازه.
- خامنه‌ای،سید علی، 16/12/1391، پیام به کنگرة هفت هزار زن شهید.
- درخشه، جلال و همکاران (1394)، «تحلیل مضمونی اعتماد در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای»، فصلنامه جستارهای سیاسی معاصر، دوره 6، پاییز، شماره 17، صص 72-53.
- رفعت‌ جاه،‌ مریم؛ روح‌افزا، فائزه ،(1391) ،«مطالعة عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر نگرش به هویت دینی زن مسلمان» فصلنامه مسائل اجتماعی ایران، سال سوم، شماره 6.
- ساروخانی ،باقر؛رفعت جاه، مریم، (1383)،«زنان و باز تعریف هویت اجتماعی»، مجله پژوهش زنان، دوره 2، شماره 1، صص71-91 .
- ساناساریان، الیز ،(1384)، جنبش حقوق زنان در ایران، ترجمه نوشین احمدی خراسانی، انتشارات اختران، تهران.
- ساناساریان، الیز ،(1384)، جنبش حقوق زنان در ایران، ترجمه نوشین احمدی خراسانی، انتشارات اختران، تهران.
- سورین، ورنر ؛ تانکارد، جیمز،(1386)، نظریه‌های ارتباطات، تر جمه علیرضا دهقان، انتشارات دانشگاه تهران،
- شيخ زاده ،محمد؛ تسليمي، محمد سعيد؛عابدي جعفري، حسن؛فقيهي، ابوالحسن،( 1390)،«تحلیل مضمون و شبكه مضامين: روشي ساده و كارآمد براي تبيين الگوهاي موجود در داده هاي كيفي» فصلنامه در اندیشه مديريت راهبردي، صص 151-197
- عابدی جعفری، حسن؛ تسليمی، محمدسعيد؛ فقيهی، ابوالحسن؛ شيخ زاده، محمد (1390)، «تحليل مضمون و شبكه مضامين؛ روشی ساده و کارآمد برای تبيين الگوهای موجود در داده های کيفی»، اندیشه مدیریت راهبردي، شماره 2، صص151-198.
- کوثری، مسعود؛ تفرشی، امیرعلی؛ علوی‌نکو، معصومه‌سادات ،(1396) ،«امام خمینی(ره) و برساخت هویت زنانه در انقلاب اسلامی چگونگی واسازی گفتمان پهلوی دوم و هژمونی معنایی امام خمینی(ره)»، فصلنامة زن در توسعه و سیاست، شماره سیزده، صص357-327.
- -گیدنز، آنتونی،( 1378) ، جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، نشر نی ،تهران.
- ...............،( 1389)، تجدد و تشخص، جامعه و هویت شخصی در عصر جدید ،ترجمه ناصر موفقیان، نشر نی ،تهران.
- لطف آبادی،محسن،( 1392)، «بازخوانی نظري مفهوم « هویت »،فصلنامه خردنامه ،سال چهارم ، شماره 10،صص54-65.
- مهرابی کوشکی، راضیه و همکاران ،(1395) ،«نقش سبک‌های هویتی در تبیین هویت ملی» فصلنامه جامعه‌شناسی کاربردی، سال 27، شماره 2، صص 60-43.
- میر مومنی،زهرا سادات،(1394)،«نقد جنبش فمینیسم وپیامدهای آن»،پژوهشنامه نوین فقهی حقوقی زنان وخانواده،شماره 2،صص 140-157 .
- Green. Thomash.(1990). Comparative Revolutionary Movements, third Edition. New jersey: prentice- Hall-

Given,L.M(2008),The sage encyclopedia of qualitative research methods-
Sage, Volume 1&2, Retrieved from https://www.yanchukvladimi

متن کامل:



­­­فصلنامه گفتمان سیاسی انقلاب اسلامی  دوره 3، شماره 2 شماره پیاپی (10)، تابستان  1403، ص 150 ـ 122

مقاله پژوهشی

مولفّه‌های هویتی حاکم بر الگوی مطلوب زن 

در دیدگاه امام خمینی(ره)

ملیحه حاجی‌حسن¹، مهدی نادری ²

تاریخ دریافت: 30/02/1403                   تاریخ پذیرش: 30/04/1403

چکیده:  امروزه مدرنیته و مدافعان حقوق زنان، بیشتر به مولفّه جنسیت زن می‌پردازند و ذیل شعار برابري وآزادي زن، هویت ابزاری برای زنان درچرخه فعالیت اقتصادي، اجتماعی، سیاسی،... در نظر می گیرند. مسئله هویت زنان ایرانی و نظرات پیرامون آن نیز همواره شاهد فراز و فرودهایی بوده وحتی در دهه‌های اخیر نیز تحولات شگرف دراین حوزه به‌وجود آمده است. در بین نگاه‌های مختلف و متضاد که نسبت به مولفّه های هویتی زن وجود دارد، دیدگاه و راهبرد فکری امام خمینی(ره)، نگاه همه‌جانبه و دقیق‌تر به هویت زن است. جامعه نوین زنان در دیدگاه امام خمینی(ره)، توان بازاندیشی  دارد. یعنی، مولفّه‌های هویت زن را می‌توان مورد باز اندیشی قرار دادو دگرگونش کرد و حتی  به شکل رفتار، قالب‌ریزی نمود. موضوع «مولفّه های هویتی زن» از منظر رهبر كبير انقلاب، مهم‌ترین بُعد هویت‌بخشی زنان به‌شمار می آید. به تعبیر دیگر، الگوی « زن انقلابی» در امتداد همان نگرش نظام‌ساز اسلامی امام(ره)است که از غلبه‌ی مولفّه‌های هویت شیطانی  ممانعت می کند (مسئله). ایشان معتقد بودند، که نهضت اسلامی ایران به برکت اسلام توانست چنان تحول عظیمی در جایگاه و هویت زن خصوصاً در مولفّه‌های هویتی زن انقلابی به‌وجود آورده و محرومیت زنان در عرصه‌های فرهنگی، علمی،...که ناشی از توطئه دشمنان و برداشت خرافاتی از احکام و قرآن بوده است را از بین ببرد (فرضيه). نظر به اهمّيت اين موضوع، اين رساله از روش تحليل مضمون شبکه ای با بهره گرفتن از نرم افزار رایانه ای(MAXQDA) (روش)، درصدد پاسخ به اين پرسش است كه:«مولفّه‌های هویتی حاکم بر الگوی مطلوب زن دردیدگاه امام خمینی(ره) چيست؟»(سوال). اين مقاله مي‌كوشد به تبيين مولفّه‌های هویتی زنان دراندیشه امام خمینی (ره) به عنوان یک رکن مهم جامعه بپردازد (هدف). يافته‌هاي پژوهش حكايت از آن دارد که در انديشه امام خميني(ره) مولفّه‌های هویتی ابعاد بینشی ، گرایشی و رفتاری را در بر می گیرد. ایشان بر مبنای اسلام، ضمن تأکید برنظریۀ برخورداری هویت زن ازکرامت و حقوق انسانی، الگوی مطلوب زن را در زنان شایسته تاریخی مانند: حضرت زهرا (س) و حضرت زینب (س) مطرح می کنند.(يافته).

 

واژگان اصلی: رهبرانقلاب، هویت زنان، زن انقلابی، الگو، مولفّه‌های هویتی.

مقدمه

   امروزه، مدرنیته و مدافعان حقوق زنان، بیشتر به جنسیت زن می‌پردازند و ذیل شعار برابري و آزادي زن، هویت ابزاری برای زنان درچرخه فعالیت اقتصادي، اشتغال، اجتماعی،سیاسی،... در نظر می‌گیرند،که هویت زن با ارائه الگوي مادی گرایی آنان کمرنگ شده و نیز زنان هرچه بیشتر از ساختار اصلی هویت خویش جدا شده اند.  مسئلة هویت زنان و موقعیت آنان در ایران نیز همواره فراز و فرودهایی داشته و حتی در دهه‌های اخیر نیز تحولات شگرف در حوزه زنان به‌وجود آمده است. در تکاپوی جوامع جهانی،هویت شناسی جدیتر از گذشته مطرح می شود و در شناسایی عناصر و مولفه های هویتی خود بیشتر شده است، به طوری که برخی با در اختیار گرفتن رسانه های جمعی و ارتباطی در صدد توسعه این عناصر بر جوامع ضعیف تر هستند. زمانی که به صحنه تغییرات و تفکرات جامعه عظیم زنان ایرانی نگاه علمی می‌شود به ‌خوبی شاهد آن هستیم که هویت و جایگاه زنان قبل و بعد از انقلاب دارای تفاوت و تغییرات گسترده‌ و اساسی در تمام عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی می باشد. (آل‌غفور، 1387: 3) لذا شناخت جایگاه وهویت زنان در اندیشه دانشمندان و همچنین مولفّه هویتی زنان در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی به‌صورت فردی ـ اجتماعی در بین صاحبان اندیشه حائز اهمیت می‌باشد.

   در بین نگاه‌های مختلف ومتضاد که نسبت به  هویتی زن وجود دارد، دیدگاه و راهبرد فکری امام خمینی(ره)، نگاه همه‌جانبه و دقیق‌تر به هویت زن است. جامعه نوین زنان در دیدگاه امام خمینی(ره)، توان بازاندیشی  دارد. یعنی، مولفّه‌های هویت زن را می‌توان مورد باز اندیشی قرار دادو دگرگونش کرد و حتی  به شکل رفتار، قالب‌ریزی نمود. موضوع «مولفّه های هویتی زن» از منظر رهبر كبير انقلاب، مهم‌ترین بُعد هویت‌بخشی زنان به‌شمار می آید. به تعبیر دیگر، الگوی « زن انقلابی» در امتداد همان نگرش نظام‌ساز اسلامی امام(ره)است که از غلبه‌ی مولفّه‌های هویت شیطانی  ممانعت می کند.ایشان برمبنای اسلام، هر دو جنس مرد و زن را دارای حق حیات و بهره‌مند هر دو جنس از عقل برشمرده و ضمن تأکید برنظریۀ برخورداری هویت زن ازکرامت وحقوق انسانی، برحفظ فعالیت زنان درابعاد اجتمـاعی، اقتصادي، سیاسی بر اساس الگوی سازی مطلوب زنان شایسته تاریخ مانند: حضرت زهرا (س)و حضرت زینب(س) مطرح می کنند. 

    قبل از انقلاب اسلامی، در ادامه اصلاحات مدیریتی سیاسی ـ اجتماعی پهلوی  و تبلیغ تمدن بزرگ ایرانی، جنبش‌های زنان در جامعه ایرانی باعث تشکیل «سازمان‌ زنان ایران» شد. یکی از محقق می گوید: «متمرکزسازی انجمن‌های زنان ابتدا از طریق شورای همکاری جمعیت بانوان و بعد از طریق شورای عالی جمعیت زنان ایران، روشی برای بسیج گروه‌های زنان به‌منظور عمل مشترک بود. سازمان‌های جدید صرفاً ویترین سیاست‌های دولت بودند. بدین‌ ترتیب تمام فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی زنان تحت‌کنترل کامل دولت قرار گرفت. زمانی که این همگرایی و کنترل در فعالیت‌های زنان به میزان قابل قبول رسید، مسئلة حق رأی زنان از طرف شاه مطرح شد.»(ساناریان، 1384: 57) در این راستا، گفتمان پهلوی دوم، در پی ایجاد فضای مدرن غربی سعی داشت به‌وسیله شبکه‌های ارتباطی و فرهنگی ، الگویی جدید برای زن ایرانی ترسیم کند و آینده جامعه زنان را به‌سوی هویت «زن مدرن» سوق دهد.همچنین پهلوی دوم، هویت زن مدرن را در عرصه های خانوادگی، اقتصادی، سیاسی ، اجتماعی وفرهنگی بالاخص پس از دهه 1340 در حوزه گوناگون سیاستگذاری کرده بود.(کوثری و تفرشی، 1396: 171-169).

   با پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی (ره) با الگوسازی حضرت زهرا (س) در تمام عرصه‌های فردی و اجتماعی، توانست به طراحی ایدال هویت زن در گفتمان انقلاب اسلامی بپردازد. در نظر ایشان، تمام نسخه انسانیت و حقیقت زن در تمام ابعاد، در وجود شخصیت بانوی عصمت خانم فاطمة زهرا (س) قابل تصور می‌باشد (امام، 1390: 20-15). ایشان معتقد بودند که نهضت اسلامی ایران به برکت اسلام، توانست چنان تحول عظیمی در جایگاه و هویت زن خصوصاً در هویت سیاسی واجتماعی آنان به‌وجود آورده است و محرومیت زنان در تمام عرصه‌های فرهنگی، علمی، سیاسی و خانوادگی که ناشی از توطئه دشمنان و برداشت خرافاتی از احکام قرآن بوده است را از بین برد. (امام، 1390: 168-160). 

   نظر به اهميت اين موضوع، اين تحقیق از روش تحليل  مضمون شبکه ای  با بهره گرفتن از نرم افزار رایانه ای (MAXQDA)، درصددپاسخ به اين پرسش است كه :«مولفّه‌های هویتی حاکم بر الگوی مطلوب زن در دیدگاه امام خمینی (ره) چيست؟»

1.مفهوم شناسي

  1-1. زن انقلابی؛ درمنطق رهبران انقلاب اسلامی «زن انقلابی» یعنی زنی محجبه، عفیف، شریف که در اوج احساس و لطف  با روح جهاد و شهادت و مقاومت میدان‌ انسانیت را با شجاعت و اخلاص و فداکاری خود فتح کرده است.زن انقلابی می‌تواند سنگر خانواده را در ساحت خانه سالم و متعادل و پاکیزه حفظ کرده و در عرصه سیاسی و اجتماعی نیز سنگرسازی‌های جدید کند. در پیشرفت تمدنی، مسیر را ادامه ‌دهد و فتوحات بزرگ رابه ‌ارمغان آورد. در ساحت جهانی با جهاد امر به معروف و نهی از منکر و جهاد اجتماعی  بن‌بست‌های بزرگ را درهم بشکنند .( خامنه‌ای، 16/12/1391، پیام به کنگرة هفت هزار زن شهید)

   درمیان رهبران سیاسی و فکری جهانی،امام خمینی(ره)معتقد است،زنان انقلابی سبب تقویت روحیه و انگیزه انقلابی مردان شدند.«این پیروزی را ما از بانوان داریم قبل از اینکه از مردها داشته باشیم. بانوان محترم ما در صف جلو واقع بودند. بانوان عزیز ما اسباب این شدند که مردها هم جرأت و شجاعت پیدا کنند. ما مرهون زحمات شما خانمها هستیم.»(امام،ج7، 6)ایشان زنان راپیشگامان انقلاب معرفی می‏ کند.«مردها به تَبَع زنها در خیابانها می‏ ریختند. تشویق می کردند زنها مردان را. خودشان در صفهای جلو بودند.»(امام،ج7، 339)

1-2. هویت؛  مفهومی است که همواره دو وجه را در خود دارد: وجه نخست، شباهت گروه یا افرادی که مانند یکدیگرند و خود را در شباهت ها تعریف می کنند؛ وجه دوم، تمایز است که این گروه یا افراد، خود را متمایز از دیگری تعریف می کنند. هویت اغلب در سطوح مختلف فردی تا اجتماعی صورت بندی می شود . هویت، یکی از مهمترین مسائل جوامع می‌ باشد. بی ‌گمان، می‌ توان گفت که هویت از نیازهای روانی انسان و پیش نیاز هرگونه زندگی جمعی است. هویت ،چگونگی فرد را درنقش های فردی- اجتماعی به فرد تعیین می‌ کند و یا وضعیتی  را برای فرد تولید می ‌کند که  کیستی و چیستی او را در پیرامون جامعه تشکیل می‌ دهند. (لطف آبادی، 1392: 63-57)

    البّته امام خمینی(ره) واژه «هویت» رادرسخنان خود به شکل محدودی همچون«هویت ایرانی – اسلامی» و «هویت اسلامی» اشاره کرده است،ولی استعمال «هویت» به شکل غیر مستقیم به طور گسترده ای در ادبیات ایشان مورد استفاده شده است.ایشان، با تمام وجود  برای احیای هویت بومی -اسلامی  در سراسر جهان سرمایه گذاری ‌کرده است.(امام،ج  21، 91)

1-3. هویت زنان؛ هویت زن به‌معنای ویژگی‌ها، منزلت، وظایف و حقوق است که در ابعاد فردی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تعیین می‌گردد. این ابعاد عبارت‌اند از:

1- فردی ـ انسانی: برابری خلقت زن با مرد، کرامت شخصیت زن

2- خانوادگی: جایگاه زنان در خانواده به‌عنوان همسر، مادر، انسان‌ساز

3- اجتماعی ـ فرهنگی: عفاف و حجاب، حضور در اجتماع، اشتغال و تحصیل

4- سیاسی: مشارکت و همکاری سیاسی، حق مدیریت سیاسی (رفعت‌جاه، 1391: 69-60).

دیدگاه امام خمینی(ره)درخصوص هویت و جایگاه زن بر پایه  نقش زن در خانواده وجامعه می ‌باشد.«زنان از نظر اسلام نقش حساسی در بنای جامعه اسلامی دارند واسلام مقام زن را تاحدی ارتقاء می ‌دهد که او بتواند مقام انسانی خود را در جامعه بازیابد و از حد شیء بودن بیرون بیاید.»(امام، ج 4، 414).

1-4. الگو؛  الگو در بیانات امام(ره)، بـه معناى اقتـدا بـه ایمان و علم و ادب و شجاعت و ایثـار و جهاد و مکارم اخلاق و متابـعت از شایستگان و برگزیدگان است.الگوها فقط اندرز نمى دهند، بلکه نمونه هاى گفتـارى وعملی را ارائه مى کنند، تا انسانها هدایت و روشنگرى یابـند و از ارتکاب دوری کنند.امام خمینی (ره) زنانی همچون حضرت زهرا، حضرت خدیجه، حضرت زینب و حضرت مریم (علیهم سلام) را نمونه ی کامل انسانیت معرفی می نماید و سایر بانوان را به الگوسازی از این بزرگواران دعوت می‌کنند. ایشان در توصیف زهرا(علیها سلام) چنین بیان می کند:«تمام ابعادی که برای زن متصور است و برای یک انسان متصور است در فاطمه زهرا سلام الله علیها - جلوه کرده و بوده است.»( امام، ج 7،‌ 337).

1-5. مولفّه‌های هویتی؛ عناصر و نمادهای  که سبب شناسایی و تمایز  افراد می شود ،مولفّه‌های هویتی  نام دارند ودارای 2 سطح است1:- مولفه­ خودآگاهی ؛2- مولفه­ ارزشمندی .در واقع با تغییر در بنیادهاي فکری انسان مدرن ،هویت شکل آگاهانه به خود گرفته و دولتها درتغییرو بازتولید نماد وعناصر هویتی؛ راهبرد های مطرح می کنند. دردوران مدرن مولفه هاي هویتی ارزشی از انسجام بیشتري نسبت به  دوران سنتی برخوردارند و احساس تعلق اعضاي این جوامع نسبت به سرزمین و جامعه خود آگاهانه تراست.لذا، تدابیر سیاسی نظامها نقشی مهم در بازتولید وشکل گیري مولفّه‌های هویتی جوامع دارند.(لطف آبادی،1392 :60-64)

2. پیشینه تحقیق

- یونس مددی (1399) در کتاب خودش به‌نام «تکوین هویت زن مسلمان در گذر انقلابی» به هویت زنان در گفتمان سنتی به مؤلفه‌هایی مانند: فرزندآوری، سلطه مرد بر زن، حضور زن در خانه می‌پردازد و مؤلفه‌های گفتمان مدرن را همچون دموکراسی، آزادی، حقوق برابر زن و مرد معرفی می‌کند. او نقش مدرنیته را در تغییر هویت زنان در ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب سفید شاه رابسیار پررنگ بیان کرده است. بابراین حضور زنان در مناسبات سیاسی که محیطی مردانه برای کسب قدرت قلمداد می‌شود به‌صورت نمادین اولین قدم مدرنیته در ساخت هویت زنان ایرانی مطرح می‌کند. لذا، گفتمان سنتی به‌صورت جدی به این هویت جدید زنان اعتراض کرده و در قالب مذهب ،اصولی را برای هویت زن ایرانی معرفی می‌کند. اما در تحقیق پیش روی مولفّه‌های هویتی حاکم بر الگوی مطلوب زن در دیدگاه امام خمینی(ره)مورد تبین قرار گرفته وبه روش تحلیل مضمون  می‌ باشد.

 - دولت‌آبادی،‌ علی‌پور (1398) در مقاله «جایگاه زن در خرده گفتمان‌های انقلاب اسلامی» با استفاده از نظریه گفتمان لاکله و موفه کوشیده‌اند هویت زن را در سه خرده گفتمان سیاسی «سازندگی»، «اصلاحات»، «اصول‌گرایی رادیکال و اعتدال» مورد بررسی قرار دهند. آنان به‌صورت مقایسه ای گفتمان متخاصم را در هر دوره نشان داده ولی بایک دال مرکزی در هر دوره سیاسی. لذا در پژوهش حاضر، با روش تحلیل مضمون شبکه ای به  بررسی مولفه های هویت زنان در اندیشه امام خمینی (ره) می‌پردازد و در انتها با روش تحلیل  مضمون، مولفه های الگوی مطلوب هویت زنان را نشان داده است.

 - قاسم پور و نصرت خوارزمي(1398) در مقاله  «مطالعۀ تطبیقی رویکرد فمینیسم اسلامی و امام خمینی (ره )در تحقق حقوق اجتماعی و سیاسی زنان در حکومت اسلامی»  با روش مقایسه ای رویکرد دو نظریه پرداز پیشروفمینیسم اسلامی را در مقولۀ  مشارکت و حقوق اجتماعی و سیاسی زنان  رابه  بررسی پر داخته اند. سپس، با رویکرد امام خمینی ره، بنیانگذار حکومت اسلامی در عصر معاصر، موردتطبیق قرار داده و نتیجۀ تطبیق دیدگاه ها در تحقق حقوق زنان ذیل حکومت اسلامی، دو رویکرد متضاد را نشان می دهد. چنانچه در پژوهش حاضر به‌صورت مقاله ، مولفه های هویت زنان دردیدگاه رهبر انقلاب اسلامی با روش تحلیل مضمونی شبکه ای مورد بررسی قرار می گیردوبا طراحی الگوی هویت زنان به باز نمایی اندیشه رهبر بنیا نگذار انقلاب ایران می پردازد.

- آلومانی (2006) رساله خودبه‌ نام «تغییر نقش زنان در ایران» نوشته است که در دانشگاه کانزاس انجام داده است. او در تحقیقات خود، زنان ایران را نمونه‌ای بهتر برای مطالعات تغییرات نقش زنان در جهان مطرح کرده است. او معتقد است که زنان در ایران بر اثر عملکرد حکومت و مذهب فرایند پیچیده‌ای از تغییرات نقشی را تجربه کرده‌اند. در تحقیقات این پژوهش ، عموماً به نقش دولت و مذهب اشاره شده و با رویکرد دانشمندان کلاسیک مانند وبر و مارکس که بر اساس قدرت است، تحلیل انجام داده است. اما درمقاله حاضر با روش تحلیل مضمونی به تحلیل و طراحی الگوی مطلوب مولفه های هویت زنان دراندیشه امام خمینی(ره) می پردازد.

3. منطق و روش پ‍ژوهش

      نظر به اينكه موضوع اين پژوهش، در حوزه مطالعاتي انديشه سياسي-اجتماعی قرار دارد بنابراین، روش تحليلي این پژوهش براي فهم مولفّه‌های هویتی حاکم بر الگوی مطلوب زن در انديشه امام خميني (ره)، روش تحليل مضمون است. از آنجایی که تحليل مضمون به روشهای گوناگون انجام می گيرد؛ لذا ، در اين رساله از روش تحليل مضمون شبکه ای با بهره گرفتن از نرم افزاررایانه ای(MAXQDA) استفاده مي شود. با این روش، مضمون داده های به دست آمده از داده هایی که ازفیش‌برداری از مطالعه مدارک، اسناد، کتب، مجموعه بیانات ، سخنرانی‌های، نامه ها  توصیف ، تحلیل و مقوله بندی شده است.

   تحليل مضمون از روش های بنيادین تحليل کيفی است که با سایر روشهای تحليل که به دنبال تشریح الگوهای داده‌های کيفی هستند، فرق دارد.«درتحليل مضمون، واحد تحليل، بيشتر از یك کلمه یا اصطلاح است و توجه به بافت داده‌ها و نكات ظریف آنها بيشتر می‌شود. همچنين تحليل مضمون از شمارش کلمات و عبارات آشكار، فراتر میرود و بر شناخت و توضيح ایده‌های صریح و ضمنی، تمرکز و سپس از کدهای مضامين اصلی برای تحليل عميق‌تر داده‌ها استفاده می‌کند.درتحليل مضمون، میتوان از فراوانی نسبی مضامين برای مقایسه آن‌ها و ترسيم شبكه مضامين استفاده کرد.»(عابدی جعفری و همكاران،1390: 157). تحليل مضمون، راهبرد تقليل و تحليل داده‌هاست که با آن داده‌های کيفی، تقسيم‌بندی، طبقه بندی و بازسازی می‌شوند. (Given,2008:367).لذا، تحليل مضمون به روش‌هاي مختلفی قابل استفاده و اجرا است. در این نوشتار ازروش تحلیل مضمون شبکه مضامین استفاده شده است.در روش شبکه مضامین بر اساس فرآیندی مشخص، مضامین پایه{ نکات کلیدي متن؛ کدها}، مضامین سازمان دهنده{مضامین دربرگیرنده اصول حاکم بر متن به مثابه کل}شناسایی، نظام مند و تدقیق می شوند(شيخ زاده، 1390: 164-173)

جدول (1): ساختار تحليل مضمون شبکه ای  (درخشه و همکاران1394: 57)

مراحل تحلیل	گام ها	اقدامات
اول:خرد کردن متن	گام 1: کد گزاری	تهیه یک چهارچوب کدگزاری
	گام2:شناخت مضامین	انتزاع مضامین
	گام3:ساختن شبکه مضامین	منظم کردن مضامین سازماندهی و گروه بندی مضامين ترسيم شبكه مضامين
دوم: کاوش متن	گام4: توصیف  شبکه مضامین	توصیف  شبکه اکتشاف شبکه
	گام5: خلاصه کردن شبکه مضامین
سوم:یکپارچه کردن اکتشاف	گام6: توصیف الگوها

 

4. ملاحظات نظری 

اندیشمندان و محققان در رابطه با مسئله هویت و به تبع آن هویت زنان دیدگاههای مختلفی مطرح نموده اند. آنچه در این رابطه شایان ذکر است این است اغلب این دیدگاه ها ریشه در مبانی فکری و فلسفی مغرب زمین دارد و طبیعتا با ادراک هویت در دیدگاه اسلام و بنیان گذار انقلاب اسلامی اختلاف پارادایمی دارد. از اینرو برای درک روشن تر ادراک هویت زنان در دیدگاه امام خمینی( ره )صرفا به کلیات دیدگاه های غربی اشاره می شود تا با مقایسه این دو رهیافت، خطوط تمایز هویت زنان در دیدگاه امام خمینی (ره )و دیدگاه های رقیب روشن تر شود.

  یکی از نظریه پردازان مطرح  در مقوله «هویت » و «هویت اجتماعی» جنکینز است. او استدلال می­کند،که بسیاری از مطالعات جامعه­شناختی تمایز میان هویت اجتماعی و هویت فردی قائل می شوند؛به تعبییر دیگر، که هویت های جمعی بر شباهت ها و هویت  های فردی بر تفاوت ها توجه دارند.(جنکینز ، 1381:35-34)  ایشان معتقد است، مولفه های هویت اجتماعی یک دستاوردی نظری-عملی  است.به تعبیر دیگر، فرآیندی شناختی است ک با به کار گرفتن کنش­متقابل درونی و برونی مولفه های هویت معنا پیدا می کند. از نظر او مولفّه ­فردی :انسان بودن، جنسیت، قومیت و....در مقایسهّ با مولفه ­اجتماعی از استحکام بیشتری برخوردار استوهمچنین منابع هویتیگروه خویشاوندی منبع آشکاری برای تولید مولفه های هویتی کنشگر است،که ازقدرت و استحکام  برخوردار است.منابع هویتی زمان و مکان نیز به عنوان منابع ساختن مولفه هویت در  اجتماع دارای اهمیّت هستند.لذا، شناخت مولفه به معنای آن است که مولفه را در زمان و مکان جای دهیم. منابع هویتینهادها از حوزه های مهمی هستند ،که درتولید مولفّه والگو هویتی مطلوب عملی و نمادی اجتماعی اهمّیّت پیدا می­کند. مولفه های هویت­های اجتماعی در چارچوب  قدرت به آنها تاکید می شود.( جنکینز، 1381: 44-36)

 با پیدایش نگاه مدرنیت، باز اندیشی خصلت متفاوت به خود می گیرد؛البته در این حوزه، باز اندیشی مبنای باز تولید نظام می گردد. به تعبیردیگر، اندیشه و کنش پیوسته در یکدیگر منعکس می شوند ودر زندگی اجتماعی مدرن  از یک سوی در بر گیرنده این واقعیت است که عملکرد های اجتماعی پیوسته باز سنجی شده واز سوی دیگر در پرتو اطلاعات تازه درباره خود،  اصلاح شده و خصلتشان را  دگرگون می سازند. گیدنز معتقد است که انقلاب وتحولات اجتماعی به وسیله نظام های ارتباطی و مجازی ، مولفه های هویت فردی- اجتماعی  را دستخوش دگرگونی کرده است. این وضعیت جدید ما را به باز تعریف در حوزه های خصوصی و اجتماعی  زندگی  افراد وادار می کند. حوزه هایی مانند: خانواده، نقش های جنسیتی، روابط جنسی و هویت شخصی .البتّه این فرایند باز اندیشی در سطوح سیاسی،اجتماعی،... مولفه های هویتی جدیدی بنا می کند. (گیدنز، 1389: 56-30)  گیدنز  یکی از محققان معتقد است خود دارای توان باز اندیشی دارد.«توانایی باز اندیشی نوگرایی تا قلب خود گسترش می یابد، خود به طرح باز اندیشیده تبدیل می شود، یعنی خود تبدیل به چیزی می شود که می توان آن را مورد باز اندیشی قرار داد، دگرگونش کرد و حتی  قالب ریزی نمود. خود، هم محصول اکتشاف خود و هم فراورده رشد روابط اجتماعی صمیمانه است. باز تابندگی خود همراه با نفوذ نظام ها، به طرزی فراگیر جسم آدمی و فرآیندهای روانی او را تحت تأثیر قرار می دهد».(گیدنز، 1389: 23)

از طرفی دیگر، نظریه فمینیستی مشهورترین و رایج ترین دیدگاه در رابطه با هویت زنان در مغرب زمین به شمار می آید.  به دنبال دستیابی به حقوق برابری وآزادی زن هستند و معتقدند که نظام جوامع، به صورت عادلانه با زنان  رفتار نمی کنند.جنبش فمینیست ها در دو مرحله رشد کرد. مرحله اول، از قرن نوزدهم (1870- 1920) آغاز شد،که اهداف محدودی داشتند و مرحله دوم ،از سال های (1970- 1960) شروع گردید.فمینیست های جدید تحت «جنبش آزادی بخش زنان » بااهداف  بدون حد و مرزی فعالیت می کنند ونظرهای خود را از فلسفه سیاسی غالب جریان روشنفکری زمان خود تغذیه می کنند. فمینیست های امروزی، خواستار نابودی پندارهای وگرایش ها  سنتی هستند وتقسیم برابر کار و فعالیت یکسان در جامعه می باشند.

   -فمینیست اولیه، اهداف خود را درساختاراجتماعی-سیاسی سرمایه داری دنبال می کرد و خواستار جایگاه وحقوق برابر زنان در عرصه سیاسی، حقوقی و شغلی بودندودر اعتراض به نقش مردسالاری، پیشرفت کرد.  

  - فمینیست نوین نیز،دستیابی به برابری وآزادی زنان را درتحول ودگرگونی ساختارهای اجتماعی می دانند. زیرا نظام کنونی جوامع، حاصل قرن ها تسلط مردانه است و نمی تواند زمینه ساز جامعه ای مطلوب زنان باشند. فمینیست جدید خواستار تحول پندارهای وگرایش ها  سنتی هستند و فعالیت یکسان در جامعه می باشند. (توحید فام،عیسی وند ،1389: 27-39)

  تمرکزاصلی اندیشه‌های فمینیستی برحق‌گرایی بوده وبیشتر بر ارتقاء حقوق و منافع زنان است. اندیشه‌های فمینیستی در فمینیسم لیبرال، فمینیسم مارکسیستی، فمینیسم رادیکال، فمینیسم روان‌کاوانه، فمینیسم سوسیالیستی خلاصه می شود. اصلی ترین مولفه نظریه های فمینیستی« برابری»است. استدلال آنها برای برابری عمدتاً‌ ریشه در فردگرایی سکولاریسم دارد. تأکید گفتمان بر محوریت فردی زن در برخورداری از حقوق و ارزش‌های برابر را نیز مخاطب خود ساخته است. فمینست  با تقسیم ارزش های مطلق اخلاقی به زنانه و مردانه، خواهان رد کامل تمام ارزش های مردانه هستند و زندگی را بر اساس برابری طلب می کنند. لذا ،نظریه فمینیستی در باب اخلاقی وتکلیف گرایی از دو منظر به مسایل زنان می نگرد. آنها در منظر اول، مبنای زیست شناسی را ظلم وستمی  بر زنان تبیین می کنند و معتقدند که نابرابری زنان و مردان در تولید مثل ،انگیزه ای برای استمرار اختلاف جنسی میان آنها است و برای نابودی این تبعیض،مولفه جلوگیری از باروری و تولید مثل زنان  راه حل می دانند.مکاتب فمینیست در تقابل با خانواده سنتی، خانواده را مورد تردید قرار داده است و نقش و اخلاق مادری و همسری را راهی برای استثمار زنان می داند. این نگاه فمینیست هایی است که اصطلاحا «رادیکال » شناخته می شوند که عمدتا به جنسیت و تولید مثل زنان توّجه دارند. اما فمینیسم در منظر دوم ،بر فرهنگ وقوانین جوامع در ارائه تکلیف ونقش زن تاکید می کنند وبر اساس دیدگاه اجتماعی خود ، به جایگاه زنان فراسوی  خانه‌داری و بر اساس حقوق برابر، تکالیف برابر، مشارکت برابر زنان در عرصه عمومی می‌پردازد. این نگاه به طور کلی در فمینیسم لیبرال بیان می شود، که بر تفاوت های قوانین ووظایف جامعه تاکید دارند.(میر مومنی،1394: 142-144 )

5. مولفّه های هویتی زنان دراندیشه امام خمینی (ره)

 در این بخش، مضامین و کدهای مربوط به مولفّه های هویتی در اندیشه امام خمینی(ره) در جدول ارائه می‌شود تا بسترهای توصیف وتحلیل فراهم شود.

 

جدول (2): مولفّه های هویتی دراندیشه امام خمینی (ره)        

متن	مضمون(کد3)	مقوله(کد2)	منبع	ابعاد(کد1)
درود بی پایان بر بانوان ایران! سلام بر شما بانوان محترم! رحمت خدا بر شما‏‎ ‎‏شیردلانی که به همت والای شما اسلام از قید اسارت بیگانه بیرون آمد!	مولفه شجاعت	بینشی	ج6، 299	مولفّه ها  هویتی                                                         مولفّه ها  هویتی                                                                                       مولفّه ها  هویتی
ملتی که مادران و‏‎ ‎‏خواهران شیردلش افتخار به مرگ جوانان برومندش می کند که در‏‎ ‎‏صف شهدا هستند، پیروز است	مولفه شجاعت	بینشی	ج3 ،316
شماها بحمدالله مشغول فعالیت دینی هستید و بینش سیاسی هم‏‎ ‎‏در بین شماها هست و در بین بانوان ایران، هم بینش دینی هست و‏‎ ‎‏هم بینش سیاسی، و از آن چیزی که شما را باز می داشت از اینکه‏‎ ‎‏فعالیت سیاسی و دینی بکنید آن موانع مرتفع شد. و امیدوارم‏‎ ‎‏بزودی شما به یک پایه ای برسید که هر کدامتان بتوانید عده ای را‏‎ ‎‏تربیت کنید.	مولفه  توانایی	بینشی	ج17، 361
برای اینکه زنها خودشان آزادند که خدمت‏‎ ‎‏کنند، آزادند که پشت جبهه باشند، آزادند که درس بخوانند،‏‎ ‎‏آزادند که چه بکنند،	مولفه آزادگی واختیار	بینشی	ج19 ،352
زهد و تقوا و همه چیزهایی که داشته است و عفافی که او داشته است و همه چیز، شما باید اگر پذیرا شدید، آنها را تبعیت کنید و اگر تبعیت‏ نکردید، بدانید که شما داخل در روز زن نیستید.	پرورش  روح -زهد - تقوی - الگو پذیری	گرایشی	ج20 ،6
کوشش کنید در تهذیب اخلاق و در وادار کردن دوستانتان به تهذیب اخلاق.	تهذیب اخلاق	گرایشی	ج 19، 189
امروز ارزش، ارزش انسانی است، ارزش‏‎ ‎‏اخلاقی است، ارزش انسانی است به واسطۀ همین تحول در قشر بانوان	تهذیب اخلاق	گرایشی	ج14 ،197
زن ها مقام کرامت دارند...‏‎ ‎‏خداوند شما [زنان] را با کرامت خلق کرده است	کرامت	گرایشی	ج6، 300
چه بهتر از اینکه در یک همچو جلسه ای که شما بانوان هستید و فعالیت اخلاقی و‏‎ ‎‏زحمتهای همه جانبه برای مستمندان و برای آوارگان می کشید	جهت دهی   عمل	گرایشی	ج14 ،197
این تحول یک‏‎ ‎‏تحولی است که بالاترین تحول است در جامعه. جامعۀ ما از بانوان ـ یعنی بعضی بانوان ـ‏‎ ‎‏زمان محمدرضا و رضاخان برگشتند به یک بانوانی که زینب گونه شدند و تابع فاطمه.	تحول وتغییر الگویی عمل	گرایشی	ج14 ،197
زنان در انتخاب فعالیت و سرنوشت و همچنین پوشش خود با‏‎ ‎‏رعایت موازین آزادند. و تجربه کنونی فعالیتهای ضد رژیم شاه‏‎ ‎‏نشان داده است که زنان بیش از پیش آزادی خود را در پوششی که‏‎ ‎‏اسلام می گوید یافته اند.	آزادی فعالیت با حجاب، درعرصه های گونا گون	گرایشی	ج4، 247
سلام خدای‏‎ ‎‏تبارک و تعالی بر ملت ایران، بانوان آنها و مردان آنها! شما بانوانِ شجاعْ دوشادوش‏‎ ‎‏مردانْ پیروزی را برای اسلام بیمه کردید.	حضور شجاعانه وجسورانه زنان در جامعه	رفتاری	ج6 ،299
زنها‏‎ ‎‏هستند که ملتها را تقویت می کنند، شجاع می کنند	حضور ورفتار شجاعانه وجسورانه زنان در جامعه	رفتاری	ج6 ، 300
بانوی محترمه خاتون‏، ‏‏من شریک در مصیبت شما هستم. از خداوند تعالی خواهانم که شهید شما را با‏‎ ‎‏شهدای کربلا محشور کند و به شما اجر و صبر عنایت فرماید.‏	حضور ورفتار شجاعانه وجسورانه زنان در جامعه	رفتاری	ج6 ، 385
من در خودم غرور‏‎ ‎‏احساس می کنم برای این شجاعتها. بانوان ایران و بانوان قم و سایر بلاد، در این پیروزی‏‎ ‎‏پیشقدم هستند. آنها مردان را تشجیع کردند. مردان ما مرهون شجاعتهای شما زنهای‏‎ ‎‏شیردل هستند.	حضور ورفتار شجاعانه وجسورانه زنان در جامعه	رفتاری	ج6 ،299
- ‏‏نقش زن در جامعه بالاتر از نقش مرد است؛ برای اینکه بانوان علاوه بر اینکه‏‎ ‎‏خودشان یک قشر فعّال در همۀ ابعاد هستند، قشرهای فعّال را در دامن خودشان تربیت‏‎ ‎‏می کنند.  خدمت مادر به جامعه از خدمت معلّم بالاتر است، و از خدمت همه کس بالاتر‏‎ ‎‏است. و این امری است که انبیا می خواستند. می خواستند که بانوان قشری باشند که آنها‏‎ ‎‏تربیت کنند جامعه را، و شیر زنان و شیر مردانی به جامعه تقدیم کنند. لکن آنهایی که‏‎ ‎‏می خواهند .....درود بر شما بانوان معظّم که با نصیحتهای خودتان می خواهید ما را به راه راست‏‎ ‎‏وادارید. درود بر بانوان سراسر کشور که در این نهضت شریف معلم مردان بودند،	رفتار فعال : مرّبیگری انسان سازی هدایتگر	رفتاری	ج14 ، 196
بانوان ایران در این نهضت و انقلاب سهم بیشتری از مردان دارند و امروز هم که پشت جبهه ها مشغول فعالیت هستند، سهم آنها بیشتر از دیگران است و در تربیتی که اشتغال دارند، چه تربیت کودکانشان و چه تربیت خردسالانشان و چه تربیتهایی که در کلاسها و جاهای دیگر مجالس دارند، باز سهم بزرگی در این انقلاب دارند.	رفتار فعال : مرّبیگری -انسان سازی هدایتگر	رفتاری	ج14 ، 355
آن‏‎ ‎‏روز تابع آرایش اروپایی بودند و اینکه باید از اروپا طرح لباس بیاید. امروز تابع مکتب‏‎ ‎‏هستند و آنچه اسلام بپسندد مقبول است. این یک تحولی است که بالاترین تحولات‏‎ ‎‏است در جامعۀ ما. نگه دارید این تحول را.	الگو پذیری  تعالی	رفتاری	ج14 ،8 19

 

 

جدول (3): جدول دایره ایی درصد فراوانی مولفه های هویتی زنان در بیانات امام خمینی (ره)

 

5-1. توصیف وتحلیل مولفّه های هویت زنان دراندیشه امام خمینی(ره)

براساس مکتب ادیان ابراهیمی، خداوند صاحب  همه لطف، همه قدرت، کمالات و صفات، قادر متعال و خالق جهان و هرچه در او هست، می‌باشد. اندیشه‌ی غالب در این نگاه وبینش این است که «از خدا آمده‌ایم و به خدا باز می‌گردیم». در بینش امام خمینی(ره)بر اساس مبانی اسلامی، هویت حقیقی انسان عبارت است از:«  برای نفس انسانی یک مملکت و مقام دیگری است که مملکت باطن و نشئه «ملکوت» اوست که جنود نفس در آن جا بیشتر و مهمترین مملکت ظاهر است...» (شرح چهل حدیث،12). در حقیقت، آنچه هویت انسانی را  آشکار می کند، همان بقای ذاتی او است که تمام نسبتهای دیگر به وسیله مرگ از انسان جدا می شوند بجزء بقای ذاتی  انسانیت. «آنهایی که می گویند ما انسان را شناختیم، اینها یک شبحی از انسان شناخته اند و گمان کردند که انسان همین است. انسان مراتبی دارد که مرتبه نازله آن طبیعت که ما او را دیده و تنها محسوس ماست. اینها معنویت او نیست، اینها محسوسات اوست...» ( امام، ج 8،  434)  

 جامعه نوین زنان در دیدگاه امام خمینی(ره)  ،دارای توان باز اندیشی  دارد.یعنی، مولفّه های هویت زن را می توان مورد باز اندیشی قرار دادو دگرگونش کرد و حتی  به شکل رفتارقالب ریزی نمود. موضوع «مولفّه های هویتی زن»  از منظر رهبر انقلاب، مهم ترین بعد هویت بخشی زنان بشمار می آید.به تعبیر دیگر، الگوی « زن انقلابی» در امتداد همان نگرش نظام‌سازاسلامی امام(ره)است که از غلبه‌ی مولفّه های هویت شیطانی  ممانعت می‌کند. همچنین گیدنزمعتقد است، مولفّه های هویتی توان باز اندیشی دارد.« توانایی باز اندیشی نوگرایی تا قلب خودگسترش می یابد، خود به طرح باز اندیشیده تبدیل می شود، یعنی خود تبدیل به چیزی می شود که می توان آن را مورد باز اندیشی قرار داد، دگرگونش کرد و حتی  قالب ریزی نمود. خود، هم محصول اکتشاف خود و هم فراورده رشد روابط اجتماعی صمیمانه است. باز تابندگی خودهمراه با نفوذ نظام های مجرد به طرزی فراگیر ؛جسم آدمی و فرآیندهای روانی او را تحت تأثیر قرار می دهد». (گیدنز، 1389: 23) لذا، هویت زنان در رابطه اندیشه امام خمینی(ره) در سه ابعاد 1-بینشی؛2-گرایشی،3-رفتاری؛ مورد بررسی شده است وسپس مقوله ها ومضامین آن استخراج شده است .

5-1-1. مولفه بینشی هویت زنان دراندیشه امام خمینی(ره)

   درنگاه بینشی امام خمینی(ره)، مولفّه هویت زنان مسلمان از مهمترین عناصرجوامع است که طی فرآیندی با ایجاد تعلق خاطر به الگو های ارزشی در بین جامعه، نقش بسیار مهمی در عملیات تشابه سازی و تمایز بخشی را انجام می‌ دهد.« تمام ابعادی که برای زن متصور است و برای یک انسان متصور است در فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ جلوه کرده و بوده است. یک زن معمولی نبوده است، یک زن روحانی، یک زن ملکوتی، یک انسان به تمام معنا انسان، تمام نسخه انسانیت، تمام حقیقت زن، تمام حقیقت انسان... زنی که تمام خاصه های انبیاء در اوست، زنی که اگر مرد بود نبی بود، زنی که اگر مرد بود به جای رسول الله بود.»(امام،ج 7، 337) لذا، مولفّه بینشی هویت زنان دراندیشه ایشان شامل: بعد شجاعت ، بعد توانایی، بعد آزادگی واختیار ، می باشد که در این قسمت تحلیل می شود.

·       بعد شجاعت 11.11 % ؛ در کتاب آداب الصلوه، صفحه 49 امام(ره) موضوع شجاعت مبدأ تمام فضائل مطرح می کندکه با حبّ دنیا جمع نمى‏ شود.«ملتی که مادران و‏‎ ‎‏خواهران شیردلش افتخار به مرگ جوانان برومندش می کند که در‏‎ ‎‏صف شهدا هستند، پیروزاست.»(امام،ج3، 316)  نتایج تحلیل مضمون با فراوانی2 ازبیانات امام(ره)درمولفه بینشی -بعد شجاعت11.11%است .بنابراین،  شجاعت زنان دراندیشه امام خمینی(ره)درمولفّه های هویتی از اهمّیت خاصی برخودار هستند.البته نتایج آن نیز درپیروز نظام اسلامی تاثیر بسیاری گذاشت. 

·        بعد توانایی 5.56 % ؛ امام‌خمینی(ره) معتقد است قدرت فعال و متعهدانه، همان حضور ومشارکت فعال و سالم دراجتماع و صحنه‌های مختلف جامعه است.(امام،ج12، 275)«شماها بحمدالله مشغول فعالیت دینی هستید و بینش سیاسی هم‏‎ ‎‏در بین شماها هست و در بین بانوان ایران، هم بینش دینی هست و‏‎ ‎‏هم بینش سیاسی »(امام ،17، 316) نتایج تحلیل مضمون با فراوان1 ازبیانات امام(ره)درمولفه بینشی -بعدتوانایی 5.56%است .بنابراین، بعد توانایی درهویت  زنان در  اندیشه امام خمینی  (ره)  مورد بحث وتوجّه است.

·       بعد آزادگی واختیار 5.56 % ؛  امام با اساس هستی شناسی الهی، آزادی و اختیار را برای انسان،حق میداندکه آزادی،حق ابتدایی برای انسان در آرای واعمال است. (امام،ج114،4) و‏بهترین نعمتی‌ ‌دانسته و که خدا برای بشر قرار داده است.‌(امام، ج ۷، ۳۶۷)«برای اینکه زنها خودشان آزادند که خدمت‏‎ ‎‏کنند، آزادند که پشت جبهه باشند، آزادند که درس بخوانند،‏‎ ‎‏آزادند که چه بکنند.»(امام ،19، 352) نتایج  تحلیل مضمون با فراوان1 ازبیانات امام(ره) درمولفه بینشی -بعدآزادگی 5.56%است.بنابراین،بعدآزادی واختیاردرهویت زنان در اندیشه امام خمینی (ره) از برجستگی برخودار است.

   5-1-2. مولفه گرایشی هویت زنان دراندیشه امام خمینی (ره)

  علما و دانشمندان از گرایش و رویکردهای  مختلفی پیروی می‌کنند که ناشی از اختلاف در مبادی و منابع استنباط آنان است. این رویکردها عبارت اند از:1- گرایش فلسفی؛ این رویکرد ریشه در مکتب  ارسطو دارد. 2- گرایش علمی روایی ؛این رویکرد علمی فقه شیعه است که از منبع فیض وحیانی و علم لدنی اهل بیت (ع) نشئت گرفته است.«فقه تئورى واقعى و كامل اداره انسان و اجتماع از گهواره تا گور است».(امام،ج21، 99) ) 3-گرایش عرفانی ؛اهل معرفت با تاکید بر کشف و شهود، روش عرفانی را در بحث از فضیلت ها و رذیلت های  در پیش گرفته اند.« اما برای نفس انسانی یک مملکت و مقام دیگری است که مملکت باطن و نشئه «ملکوت» اوست که جنود نفس در آن جا بیشتر و مهمترین مملکت ظاهر است...» (شرح چهل حدیث، ص 12).4-گرایشترکیبی ؛برخی از اندیشمندان  با تلفیق رویکرد ها از گرایش ترکیبی پیروی کرده اند. لذا از یک سوی، امام خمینی (ره) با ديدگاه  علم فقه شیعه توانست  الگوی مطلوب هویت زن مسلما ن را منسجم کند و از سوی دیگر، با ديدگاه  فلسفی  موجب گسترش حرکت  انقلابی و توسعه علمی توده­های زنان  در عرصه جامعه گردید. ایشان نیز در کتاب شرح چهل حدیث ،با روش عرفانی در بحث از فضیلت ها و رذیلت ها  و نیز مسائل اخلاقی به همه ابعاد وجودی انسان توجه می کند و آن را کامل ترین روش می داند. در یک نگاه ، از دیدگاه امام خمینی (ره) گرایش همه پیامبران آن است که انسان را به صراط مستقیم هدایت کند و به توحید برساندو در این مسیر گام برمی دارند.«درجامعه امروز ارزش, ارزش انسانى است, ارزش اخلاقى است. ارزش انسانى كه به واسطه همين تحول در قشر بانوان... امروز تابع مكتب هستند و آنچه اسلام مى پسندد مقبول است. و اين يك تحولى است كه بالاترين تحولات ما.» ( سخنرانی امام (ره) در جمع اعضاى موسسه دوازده فروردين 25 / 12 / 59) لذا، مولفه گرایشی هویت زنان دراندیشه ایشان شامل: بعد معنوی اخلاقی، بعد کنش و عمل اخلاقی ، بعد کنش و عمل اخلاقی، می باشدکه در این قسمت تحلیل می شود.

·       بعد معنوی اخلاقی   22.23 % ؛ خودسازی وتهذیب اخلاق فردی به مثابه یک تکلیف حیاتی مورد توجه  امام (ره)قرار گرفته است. دراندیشه ایشان ،بعد معنوی اخلاقی به این معنا است که زن ومرد مکلف به حفظ خود و خارج کردن از ظلمت به نور هستند. «اگر انسان دید معصیت خدا می شود باید جلویش را بگیرد. نگذارد معصیت خدا بشود. همه ما مکلفیم همان طور که مکلفیم که خودمان را حفظ کنیم و خارج کنیم از ظلمت به نور، مکلف هستیم که دیگران را هم همین طور دعوت کنیم»(امام (ره)،ج11 ،387) نتایج  تحلیل مضمون  دربعد معنوی اخلاقی  با  فراوانی 4ازبیانات امام(ره) در  مولفه گرایشی هویتی - بعد معنوی اخلاقی که  براین اساس است: زنان در پرورش  روح  5.56 %( زهد ، تقوی، الگو پذیری) ،تهذیب اخلاق 11.11 % ،کرامت 5.56 % دارا  استعداد هستند. بنابراین ،زنان در اندیشه امام خمینی(ره) با توانای وقدرت  می تواننددرتهذیب اخلاق و پرورش روح درحوزه های زهد، تقوی والگو پذیری ازکرامت های  ارزشمند برخودارشوند.

·       بعد کنش و عمل اخلاقی 16.68 %؛ امام خمینی(ره) برای نقش و عمل اخلاقی فردی- اجتماعی زنان ویژگی های خاصی در نظر می گیرد و همچنین سرچشمه صلاح و فساد جامعه را از صلاح و فساد زنان می داند.«این تحول یک‏‎ ‎‏تحولی است که بالاترین تحول است در جامعه. جامعۀ ما از بانوان ـ یعنی بعضی بانوان ـ‏‎ ‎‏زمان محمدرضا و رضاخان برگشتند.به یک بانوانی که زینب گونه شدند و تابع فاطمه.»(امام،ج14، 197)نتایج  تحلیل مضمون  در بعد کنش و عمل اخلاقی  با  فراوانی 3 ازبیانات امام(ره) در  مولفه های گرایشی هویتی  در ، براین اساس است که :زنان  درجهت دهی   عمل 5.56 % ، تحول وتغییر الگویی عمل 5.56 % ،آزادی فعالیت با حجاب، درعرصه های گونا گون 5.56 % ،  دارای قدرت هستند.بنابراین ،زن دراندیشه امام خمینی (ره) با تصمیم گیری عاقلانه درجهت دهی عملش و همچنین تحول وتغییر الگویی  درعمل می تواند آینده سعادت برای خود وجامعه اش رقم بزند. البته زن آزادی فعالیت درعرصه های گونا گون  را با حجاب وعفاف از حقوق خویش می داند.

5-1-3. مولفّه رفتاری هویت زنان دراندیشه امام خمینی (ره)

  در منظر امام خمینی (ره)، منشا یک رفتار در تکلیفی است که  زن یا مرداحساس می‌کنند. به تعبیر دیگر، ارزش عمل نه به فایده –آنگونه که فایده‌گرایان می‌گویند- و نه به نتیجه فایده‌ی عملی رفتار مثبت – آنگونه که پراگماتیستها می‌گویند- بلکه به «تکلیف و وظیفه‌ای» است که در فرد ایجاد می‌شود. در نگاه امام (ره)، رفتارهای فردی - اجتماعی  مرد و زن دراسلام مشخص شده وافزون بر تاثیرات دنیوی، پاداش  اخروی هم در پی دارد. ایشان با چنین نگاهی می فرماید: «تکلیف ما و وظیفه ما را قرآن تعیین می‌کند» (امام،ج3 ،348) دیدگاه امام (ره) به مولفه رفتاری درهویت زنان که نشأت گرفته ازانسان شناسی اسلامی  است،می‌ فرماید: «زنان از نظر اسلام نقش حساسی در بنای جامعه اسلامی دارند.».(امام، ج 4،  414( لذا، مولفه رفتاری هویت زنان دراندیشه ایشان شامل: بعد حضور جسورانه زن در جامعه ، بعد حضور فعالانه وهدفمند زن ، بعد الگو پذیری زن، می باشد که در این قسمت تحلیل می شود.

·       بعد حضور جسورانه زن در جامعه 22.22 %؛ امام (ره) بعد حضور جسورانه زن در جامعه را اینچنین در صحنه بین اللملی معرفی می کند:«  ‏‏زندانهای شاه از زنان شیردل و شجاع مملو است. در تظاهرات خیابانی زنان ما، بچه های‏‎ ‎‏خردسال خود را به سینه فشرده، بدون ترس از تانک و توپ و مسلسل، به میدان مبارزه‏‎ ‎‏آمده اند. جلسات سیاسی ای که زنان در شهرهای مختلف ایران، برپا می کنند کم نیست،‏‎ ‎‏آنان نقش بسیار ارزنده ای را در مبارزات ما ایفا کرده اند. مادران شجاع فرزندان اسلام،‏‎ ‎‏خاطرۀ جانبازی و رشادت زنان قهرمان را در طول تاریخ زنده کرده اند. در چه تاریخی‏‎ ‎‏این چنین زنانی را سراغ دارید و در چه کشوری؟‏»( امام،ج4، 440 )نتایج تحلیل مضمون با  فراوانی 4 ازبیانات امام(ره) درمولفه رفتاری-بعد حضور شجاعانه وجسورانه زنان در جامعه 22.22 % است .بنابراین ،حضور شجاعانه زنان دراندیشه امام خمینی (ره) از توجّه خاصی در برخودار هست.

·       بعد حضور فعالانه وهدفمند زن 11.11 % ؛امام‌خمینی(ره) معتقد است  نقش و حضور هدفمند زن ، همان تربیت‏‎  قشرهای فعّال و سالم درصحنه‌های مختلف جامعه است.«نقش زن در جامعه بالاتر از نقش مرد است؛ برای اینکه بانوان علاوه بر اینکه‏‎ ‎‏خودشان یک قشر فعّال در همۀ ابعاد هستند،قشرهای فعّال را دردامن خودشان تربیت‏‎ ‎‏می کنند.»(امام،14، 196) نتایج تحلیل مضمون  با  فراوانی 2ازبیانات امام(ره) در مولفه رفتاری- حضور فعالانه وهدفمند زن  در ابعاد مرّبیگری؛ انسان سازی؛ هدایتگر 11.11 % است .بنابراین، در اندیشه امام خمینی (ره)  در اولین قدم ،مربیگری  ودردومین قدم ،انسان سازی وسومین قدم ،هدایتگری از اولویت واهمیت بالایی  برخودار هستند. 

·       بعد الگو پذیری رفتاری زن 5.56 %؛ امام خمینی(ره)معتقد بود الگو پذیری همان تابعیت است والگوهایی برای زنان در رسیدن  به سعادت وشقاوت وجود دارد.«آن‏‎ ‎‏روز تابع آرایش اروپایی بودند و اینکه باید از اروپا طرح لباس بیاید. امروز تابع مکتب‏‎ ‎‏هستند و آنچه اسلام بپسندد مقبول است.»(امام،ج14، 198)نتایج تحلیل مضمون با فراوانی1ازبیانات امام(ره)درمولفه  رفتاری - بعد الگو پذیری 5.56%است .بنابراین ،الگو پذیری هویت درزنان ازنظر امام (ره)  مورد توجّه است.

5-2. مقایسه مولفّه  هویت زنان در اندیشه امام خمینی (ره) 

ü       مولفّه بینشی هویت زن- بعد شجاعت 11.11 % ؛

ü       مولفّه بینشی هویت زن- بعد توانایی 5.56 % ؛

ü       مولفّه بینشی هویت زن- بعد آزادگی واختیار 5.56 % ؛

ü       مولفّه گرایشی هویت زنان- بعد معنوی اخلاقی  22.23 % ؛

ü       مولفّه گرایشی هویت زنان- بعد کنش و عمل اخلاقی 16.68 %؛

ü       مولفّه  رفتاری هویت زنان- بعدحضور شجاعانه وجسورانه زنان در جامعه 22.22 %؛

ü       مولفّه رفتاری هویت زنان- بعد حضور فعالانه وهدفمند زن  11.11 % ؛

ü       مولفّه رفتاری هویت زنان- بعد الگو پذیری رفتاری زن5.56 %؛

   در مولفّه های هویتی زنان براساس اندیشه امام خمینی (ره) ،مولفّه بینشی هویت زن- بعد شجاعت 11.11 %  با بالاترین درصد از اهمیّت بیشتری  برخودار است؛ ولی مولّفه بینشی هویت زن- بعد آزادگی واختیار 5.56 % وهمچنین مولّفه بینشی هویت زن -بعد  توانایی 5.56 % ازکمترین درصدبرخودار است. مولفّه گرایشی هویت زنان- بعد معنوی اخلاقی  22.23 % با بالاترین درصد از اهمیّت بیشتری  برخودار است. مولفّه رفتاری هویت زنان- حضور شجاعانه وجسورانه زنان در جامعه 22.22 %؛ با بالاترین درصد از اهمیّت بیشتری  برخودار است؛ ولی مولفّه رفتاری هویت زنان- بعد الگو پذیری زن 5.56 % ازکمترین درصدبرخودار است. بنابراین در کل ، حضور شجاعانه وجسورانه زنان در جامعه در اندیشه امام خمینی (ره) ازتاکید بالایی برخودار هست.

جدول(4): نمودار شبکه ای  مولفّه های هویتی زنان دربیانات امام خمینی (ره)

 

نتیجه گیری

   امروزه، مدرنیته و مدافعان حقوق زنان، بیشتر به مولفّه جنسیت زن می‌پردازند و ذیل شعار برابري وآزادي زن، هویت ابزاری برای زنان درچرخه فعالیت اقتصادي، اجتماعی، سیاسی،... در نظر می گیرند. مسئله هویت زنان ایرانی و نظرات پیرامون آن نیز همواره شاهد فراز و فرودهایی بوده وحتی در دهه‌های اخیر نیز تحولات شگرف دراین حوزه به‌وجود آمده است. در بین نگاه‌های مختلف و متضاد که نسبت به مولفّه های هویتی زن وجود دارد، دیدگاه و راهبرد فکری امام خمینی(ره)، نگاه همه‌جانبه و دقیق‌تر به هویت زن است. جامعه نوین زنان در دیدگاه امام خمینی(ره)، توان بازاندیشی  دارد. یعنی، مولفّه‌های هویت زن را می‌توان مورد باز اندیشی قرار دادو دگرگونش کرد و حتی  به شکل رفتار، قالب‌ریزی نمود. موضوع «مولفّه های هویتی زن» از منظر رهبر كبير انقلاب، مهم‌ترین بُعد هویت‌بخشی زنان به‌شمار می آید. به تعبیر دیگر، الگوی « زن انقلابی» در امتداد همان نگرش نظام‌ساز اسلامی امام(ره)است که از غلبه‌ی مولفّه‌های هویت شیطانی  ممانعت می کند. ایشان معتقد بودند، که نهضت اسلامی ایران به برکت اسلام توانست چنان تحول عظیمی در جایگاه و هویت زن خصوصاً در مولفّه‌های هویتی زن انقلابی به‌وجود آورده و محرومیت زنان در عرصه‌های فرهنگی، علمی،...که ناشی از توطئه دشمنان و برداشت خرافاتی از احکام و قرآن بوده است را از بین ببرد 

       این مقاله با هدف تبيين مولفّه‌های هویتی زنان دراندیشه امام خمینی (ره) به عنوان یک رکن مهم جامعه در پاسخ به این سؤال اصلی به نگارش درآمده است: « مولفّه‌های هویتی حاکم بر الگوی مطلوب زن دردیدگاه امام خمینی(ره) چيست؟ امام خمینی(ره)، با توجّه به بینش الگو پذیری  هویت زن، مولّفه علمی زن، اجتماعی زن، شجاعت زن، توانایی زن، آزادگی واختیارزنان رامطرح می کند. مولفّه‌های هویتی گرایشی زنان در اندیشه امام خمینی(ره) از یک سوی ،در بُعد معنوی بر این اساس است که زنان می تواننددرتهذیب اخلاق و پرورش روح درحوزه های زهد، تقوی والگو پذیری ازکرامت های  ارزشمند برخودارشوند،واز سوی دیگ امام خمینی(ره) برای نقش و عمل اخلاقی فردی- اجتماعی زنان ویژگی های خاصی در نظر می گیرد و همچنین سرچشمه صلاح و فساد جامعه را ازا صلاح و فساد زنان می داند. لذا،زن در اندیشه امام (ره) با تصمیم گیری عاقلانه درجهت دهی عملش و همچنین تحول وتغییر الگویی  درعمل می تواند آینده سعادت برای خود وجامعه اش رقم بزند. البته زن آزادی فعالیت درعرصه های گونا گون  را با حجاب وعفاف از حقوق خویش می داند. امام‌خمینی(ره) معتقد است،نقش و حضور هدفمند زن ، همان تربیت‏‎  قشرهای فعّال و سالم درصحنه‌های مختلف جامعه است.لذا، مولفّه هدفمندی و الگو پذیری از رفتار اجتماعی، فردی، سیاسی و مولفّه حضور شجاعانه وجسورانه زنان در جامعه، در راستای هویت مطلوب زنان بیاناتی منسجم بیان کرده‌اند وتبیین الگوسازی ایشان در زمینه مولفّه هویت و جایگاه زنان، بر محوریت شخصیت الگوی زنان بزرگ مانند:حضرت زهرا (س) و حضرت خدیجه (س)... استوار بود. در این الگوسازی ها نقش اجتماعی - سیاسی زنان مورد توّجه ایشان قرار می‌گیرد که« زن انقلابی» ضمن رعایت عفاف و قوانین اسلامی در عرصه اجتماع و سیاست، حضوری تأثیرگذار و تعیین کننده دارد. بنابراین، امام(ره) حصار محکمی که در طول تاریخ، بر هویت و جایگاه اجتماعی - سیاسی زنان بسته شده بود را شکستند.

منابع

1.       قرآن کریم.

2.       آل‌غفور، محمدتقی. (1387). «فصل جدید مشارکت سیاسی زنان در ایران.» فصلنامه بانوان شیعه. شماره 18، صص 180-147.

3.       امام خمینی(ره)، روح‌الله.(1381). شرح چهل حدیث. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام. چاپ 25، تهران.

4.       امام خمینی(ره)، روح‌الله. (1389). صحیفه امام خمینی (ره). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام.

5.       امام خمینی(ره)، روح‌الله. (1390). تبیان هشتم. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام.

6.       امام خمینی، روح الله. (1387). وصیت نامه امام خمینی(ره). چاپ چهاردهم. تهران: نشر فردوس.

7.       امام علی(ع). (1379). نهج البلاغه. (م، دشتی. مترجم). قم: نشر مشرقین.

8.       توحید فام، محمد؛ عیسی وند، لیلا. (1389). «فمینسم ودموکراسی در گذر تاریخ.» مطالعات روابط بین الملل. شماره13. صص 25-56

9.       توسلی، غلام‌عباس. (1369). نظریه‌های جامعه شناسی. تهران: سمت.

10.       جمشیدی. محمدحسین. (1384). اندیشه سیاسی امام خمینی(ره). تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

11.       جنکینز، ریچارد. (1381 ). هویت اجتماعی. (ت، یاراحمدی. مترجم). انتشارات شیرازه.

12.       خامنه‌ای، سید علی.( 16/12/1391). کنگرة هفت هزار زن شهید.

13.       درخشه، جلال و همکاران. (1394). «تحلیل مضمونی اعتماد در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای.» فصلنامه جستارهای سیاسی معاصر. دوره 6، پاییز، شماره 17، صص 72-53.

14.       رفعت‌ جاه،‌ مریم؛ روح‌افزا، فائزه. (1391). «مطالعة عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر نگرش به هویت دینی زن مسلمان.» فصلنامه مسائل اجتماعی ایران. سال سوم، شماره 6.

15.       ساروخانی، باقر. (1382). مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده. انتشارات سروش. چاپ پنجم.

16.       ساروخانی ،باقر؛ رفعت جاه، مریم. (1383). «زنان و باز تعریف هویت اجتماعی.» مجله پژوهش زنان. دوره 2، شماره 1، صص71-91 .

17.       ساناساریان، الیز. (1384). جنبش حقوق زنان در ایران. (ن، احمدی. مترجم). تهران: انتشارات اختران.

18.       ساناساریان، الیز. (1384). جنبش حقوق زنان در ایران. (ن، احمدی. مترجم). تهران: انتشارات اختران.

19.       سورین، ورنر ؛ تانکارد، جیمز. (1386). نظریه‌های ارتباطات. (ع، دهقان. مترجم).  انتشارات دانشگاه تهران.

20.       شيخ زاده، محمد و همکاران.(1390). «تحلیل مضمون و شبكه مضامين: روشي ساده و كارآمد براي تبيين الگوهاي موجود در داده هاي كيفي.» اندیشه مديريت راهبردي. صص 151-197.

21.       عابدی جعفری، حسن و همکاران. (1390). «تحليل مضمون و شبكه مضامين؛ روشی ساده و کارآمد برای تبيين الگوهای موجود در داده های کيفی.» اندیشه مدیریت راهبردي. شماره 2، صص151-198.

22.       کوثری، مسعود و  همکاران. (1396). «امام خمینی(ره) و برساخت هویت زنانه در انقلاب اسلامی چگونگی واسازی گفتمان پهلوی دوم و هژمونی معنایی امام خمینی(ره).» زن در توسعه و سیاست. شماره 13، صص357-327.

23.       گیدنز، آنتونی. (1389). تجدد و تشخص، جامعه و هویت شخصی در عصر جدید. (ن، موفقیان. مترجم). تهران: نشر نی.

24.       لطف آبادی، محسن. (1392). «بازخوانی نظري مفهوم هویت.» خردنامه. سال چهارم. شماره 10، صص54-65.

25.       مهرابی کوشکی، راضیه و همکاران. (1395). «نقش سبک‌های هویتی در تبیین هویت ملی.» جامعه‌شناسی کاربردی. سال 27، شماره 2، صص 60-43.

26.       میرمومنی، زهرا سادات. (1394). «نقد جنبش فمینیسم وپیامدهای آن.» پژوهشنامه نوین فقهی حقوقی زنان وخانواده. شماره 2، صص 140-157 .

27.       Green. Thomash.(1990). Comparative Revolutionary Movements. third Edition. New jersey: prentice- Hall.

28.       Given,L.M. (2008). “The sage encyclopedia of qualitative research method.”  sage, Volume 1&2, Retrieved from https://www.yanchukvladimir.com

 

---

[1]  . دانشجوی دکتری مطالعات سیاسی انقلاب اسلامی دانشگاه شاهد[e-mail]

[2]  . دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه شاهد.  [e-mail]

---