بازتاب اصول و مفاهیم کهن معماری ایران باستان در خانه‌های سنتی فلات مرکزی ایران، دورۀ قاجار
محورهای موضوعی : باستان شناسیمحبوبه شعبانی جفرودی 1 , سیده مامک صلواتیان 2 * , علیرضا نیکویی 3 , سامره اسدی مجره 4
1 - پژوهشگر دوره دکترا، گروه معماری، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران
2 - استادیار، گروه معماری، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران
3 - استاد مدعو، دانشیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران- دانشیار، گروه زبان و ادبیات
4 - استادیار، گروه روانشناسی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران
کلید واژه: اصول کهن معماری, خانه‌های سنتی ایران, فلات مرکزی, معماری ایران باستان,
چکیده مقاله :
مفاهیم کهن و الگوهای پایدار در سنت معماری، همواره به تاریخ وابسته بوده‌اند و در گسترۀ آن تجلی یافته‌اند. در حیطۀ الگوها، اینکه پدیده‌ای تا چه حد در طول تاریخ تغییر کرده است، مهم نیست بلکه محتوای ثابت آن در زمینه است که اهمیت می‌یابد. از این‌رو، نخستین گام در خوانش معماری، به‌ویژه مبتنی‌بر آنچه در دامنۀ اصول سنتی قرار می‌گیرد، رجوع به پیشینة تاریخی است. بر چنین مبنایی واکاوی، شناخت آفرینه‌های معماری باستان، آگاهی از ویژگی‌ها، نحوۀ تکوین و فرگشت آن‌ها تا دوره‌های پسین، امری مهم در مطالعات معماری ایران قلمداد می‌گردد. پژوهش حاضر با هدف بازنمایی و تطبیق اصول نهفته و مفاهیم مشترک، میان معماری ایران باستان و خانه‌های دورۀ قاجاریه در فلات مرکزی ایران تدوین شده است. بر این اساس، پژوهش حاضر پاسخ به این پرسش را جستجو می‌کند؛ اصول معماری ایران باستان منطبق با مفاهیم موجود در خانه‌های سنتی قاجاریه واقع در فلات مرکزی ایران کدامند و چگونه بر معماری خانه‌های آن دوران بازتابانیده شده‌اند؟ روش پژوهش، تطبیقی، با رویکرد توصیفی- تحلیلی بوده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند، در معماری خانه‌های سنتی دورۀ قاجاریه، نوعی گرایش ذهنی به معماری باستان وجود داشته است که بر کالبد آن از طریق اصولی چون درونگرایی، هندسه، مرکزیت، تجمیع اضداد، سلسله‌مراتب و وحدت بازتابانیده می‌گردد.
Extended Abstract
Ancient concepts and enduring patterns in architectural traditions have always been deeply intertwined with history. Understanding how a phenomenon has changed throughout historical hierarchies is essential to recognizing the enduring essence of an architectural work. Therefore, the first step in analyzing architecture, especially in the realm of traditional principles, is to refer to historical precedents. In this context, the study and examination of ancient architectural creations, their characteristics, and their evolution into later periods hold significant importance in Iranian architectural studies. This research aims to compare and reflect on the embedded principles and shared concepts between ancient Iranian architecture and Qajar-era houses in the central plateau of Iran. The study seeks to answer the following question: Which principles of ancient Iranian architecture align with the concepts present in traditional Qajar houses in central Iran, and how have they been reflected in the architecture of that period? The research adopts a comparative methodology with a descriptive-analytical approach. The findings indicate a mental inclination toward ancient architecture in traditional Qajar houses, manifesting through principles such as "introversion," "geometry," "centralization," "unity of opposites," "hierarchy," and "unity."
Introduction
The fundamental elements of traditional Iranian houses, rooted in ancient times, have withstood the test of time. Although these enduring principles have undergone changes over centuries due to historical events, evidence suggests that they have not only retained their intrinsic values but have also emerged as stable models in the form and components of Iranian architecture. In this context, ancient Iranian architecture refers to classified historical periods dominated by pre-Islamic civilizations and dynasties such as the Elamites, Medes, Achaemenids, Parthians, and Sasanians. Among these, Achaemenid architecture (550–330 BCE) is often distinguished due to its eclectic style, but the influence of earlier periods, especially the Medes (678–549 BCE), is undeniable. The Parthian era (247 BCE–224 CE) saw the emergence of a distinct architectural style that differed significantly in design and materials from the Achaemenid period. Some scholars believe that this style laid the foundation for Sasanian architecture (224–651 CE). Despite the architectural differences among these civilizations, common underlying concepts reveal the continuity of experiences in Iranian architecture. During the Sasanian period, these experiences evolved into a nearly comprehensive architectural model, which later extended into Islamic architecture.
The history of architecture and human-built environments begins and ends with the house. As a fundamental architectural form, the house encapsulates Iran’s rich cultural heritage and preserves ancient architectural traditions. Traditional Iranian houses, deeply connected to history and culture, embody timeless values rooted in social and philosophical principles. In ancient times, most residential buildings were modest, belonging to common people engaged in agriculture and animal husbandry, while aristocratic houses were fewer and held by specific social and political elites. In contrast, during the post-Islamic period, economic diversification led to the construction of more elaborate houses. For instance, in Sasanian-era Ctesiphon, residential structures often simplified palace designs, influencing the formation of the traditional houses recognized today.
This research investigates the continuity of certain architectural principles and themes from ancient Iran into the traditional houses of the Qajar period in the central Iranian plateau. Based on this objective, the research hypothesis suggests that the architectural models in post-Islamic traditional houses, particularly during the Qajar period, are a fusion of various pre-Islamic building typologies, including aristocratic residences, palaces, and even religious structures, integrated into domestic architecture. Since the study requires an explanation and comparison of foundational concepts, the research follows a comparative approach to address the question: Which principles of ancient Iranian architecture align with those in traditional Qajar houses in central Iran, and how are they reflected in their design? The study reveals that both ancient Iranian structures and traditional Iranian houses serve as spaces where archetypal forms and symbolic representations are embedded. Principles such as "introversion," "centralization," "unity of opposites," "geometry," "hierarchy," and "unity" are present in both historical periods.
Methodology
This study adopts a qualitative comparative research approach to highlight differences and similarities within the analytical framework. The research methodology is descriptive-analytical, focusing on examining architectural concepts in selected examples. The study explores relevant concepts in ancient architectural structures and Qajar-era houses. The selected samples include 24 architectural complexes from pre-Islamic periods (Elamite, Median, Achaemenid, Parthian, and Sasanian) and 18 traditional Qajar houses from the central Iranian plateau in cities such as Kashan, Isfahan, and Yazd. Due to the limited and dispersed nature of surviving ancient structures and the lack of systematic categorization, the study selects documented examples with available historical and architectural descriptions. Qajar-era houses were chosen based on their architectural completeness and thematic relevance. Data collection is based on written and archival sources relevant to the research topic.
Discussion
The Enduring Principles of Iranian Architecture
Iranian architecture has evolved from its primary function of providing shelter into a structured and deeply symbolic system reflecting cultural and social values. Over time, scholars have identified key principles that define this tradition. Mohammad Karim Pirnia outlined five fundamental aspects: human scale, avoidance of futility, structural integrity (Niyāresh), self-sufficiency, and introversion. Similarly, other scholars have emphasized elements such as spatial hierarchy, symmetry, geometry, centrality, and the interplay of opposites.
Introversion in Iranian Architecture
One of the most defining characteristics of Iranian architecture is introversion, visible both in pre-Islamic structures and traditional houses of the Qajar era. In ancient Persia, buildings were designed with inner courtyards (meydān-sarā) and enclosed facades, ensuring privacy, security, and climate control. Examples include the Achaemenid palaces of Persepolis and Susa, where spaces were arranged around central open areas. Parthian and Sassanian structures, such as the Asur Palace and Sarvestan Palace, followed similar principles.
During the Qajar period, introversion remained a key feature of residential architecture. Traditional houses were structured around a private courtyard, with openings facing inward rather than toward the street. This design reflected cultural values of modesty, security, and separation between public and private life. The arrangement of rooms, such as two- and three-door chambers, around the central courtyard further emphasized inward orientation.
Centrality and the Balance of Opposites
Another principle evident in Iranian architecture is the emphasis on centrality. In ancient Iranian temples, fire altars, and palaces, spatial organization often revolved around a central axis or sacred space. This concept extended into Qajar-era houses, where the central courtyard acted as the heart of the home. Additionally, Iranian architecture skillfully balanced opposites—light and shadow, symmetry and asymmetry, openness and enclosure—creating spaces that were both functional and symbolic.
Geometry
Geometry has played a fundamental role in Iranian architecture, from ancient times to the traditional houses of the Qajar period. In early settlements, geometric designs were relatively simple, but over time, architectural structures became more intricate, incorporating symbolic numerical values. The number four, based on squares and rectangles, held deep cultural significance, as seen in Elamite structures and various Iranian architectural elements like Chahartaqi and four-iwan courtyards. This geometric approach continued through the Parthian and Sassanian periods, where structures combined squares with domes and circular elements, exemplified in Nahbandan Fortress and Firouzabad’s Qal’eh Dokhtar.
The principles of geometry persisted into the Qajar period, reflecting a synthesis of philosophy, mathematics, and aesthetics. Traditional Iranian houses exhibited geometric harmony through rectangles, squares, and circles, ensuring spatial coherence and structural stability. Courtyards, central elements in Iranian homes, embodied geometric balance, while transitional spaces, such as Hashti (octagonal vestibules), symbolized cosmic order through mathematical precision. The spatial hierarchy in Iranian architecture further emphasized controlled movement and gradual transition, from public to private areas. This was evident in both ancient structures, such as Chogha Zanbil, and Qajar mansions, like the Rasulian House in Yazd, where spatial organization followed a deliberate progression to reinforce privacy and environmental adaptation.
The concept of unity was also deeply ingrained in Iranian architecture. In ancient sites like Persepolis and Pasargadae, as well as in traditional Qajar houses, elements were arranged to create a cohesive spatial experience. This unity was achieved through symmetry, axial alignments, and the interplay of light and shadow, reflecting deeper philosophical and mystical meanings. The architectural principles of ancient Iran not only influenced later styles but also reinforced a timeless connection between human habitation, spirituality, and environmental adaptation.
Conclusion
Understanding Iranian architecture requires a return to its cultural and philosophical roots. The geometric precision seen in both ancient and traditional Iranian structures was not merely aesthetic but deeply symbolic, reflecting spiritual, environmental, and social considerations. The spatial hierarchy, with controlled access and movement, served both functional and philosophical purposes, emphasizing protection, privacy, and transcendence. Comparing ancient Iranian architecture with Qajar-era houses reveals a continuity of principles, such as inward orientation, centrality, and the interplay of opposites. Spaces were designed to direct movement inward, ensuring both security and spiritual reflection. Courtyards served as the heart of structures, reinforcing harmony and unity, while geometric forms guided architectural aesthetics. Despite evolving over centuries, Iranian architecture maintained its core values, integrating practical needs with metaphysical symbolism. This enduring legacy highlights the profound depth of Iranian architectural thought, which continues to inspire contemporary architectural approaches rooted in balance, proportion, and meaning.
آروین، عباسعلی و نیازی، محسن. (1385). خانه‌های تاریخی کاشان، ویژگی‌های اقلیم‌شناختی معماری بومی شهر، نشریه پژوهشنامه کاشان، بهار و تابستان، شماره 3: 108-83.
اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1380). حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی، مترجم: حمید شاهرخ، چاپ اول، تهران، نشر خاک.
بمانیان، محمدرضا؛ غلامی‌رستم، نسیم و رحمت‌پناه، جنت. (1389). عناصر هویت‌ساز در معماری سنتی خانه‌های ایرانی «نمونه موردی خانه رسولیان یزد». دو فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 13: 70-55.
پورزرگر، محمدرضا. (1390). خانه، سنت و باززندهسازی محله جوباره در اصفهان، هویت شهر، (5)9: 117-105.
پیرنیا، محمدکریم. (1383). آشنایی با معماری اسلامی ایران، تهران، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.
پيرنيا، محمدكريم و سليماني‌پور، منوچهر و ابوالقاسمي، لطيف و ميرفندرسكي، محمدامين و اردلان، نادر و جمعی دیگر از نویسندگان. (1397). معماری ایرانی در سخن چهار نسل از معماران صاحب‌نظر، پاسخ به 9 سوال درباره مشخصه‌ها و امتیازات اصلی معماری ایران، آبادی ویژه معماری ایرانی، شماره 19: 45-4.
پیوسته‌گر، یعقوب و حیدری، علی‌اکبر و اسلامی، مطهره. (1396). بازشناسی اصول پنج‌گانه استاد پیرنیا در معماری خانه‌های سنتی ایران و تحلیل آن با استناد به منابع اعتقادی اسلامی، مطالعۀ موردی: خانه‌های شهر یزد، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، (27)7: 69-51.
تقی‌زاده، علیرضا و تقوایی، ویدا. (1398). محوربندی فضایی، سیر تجلی وحدت در کثرت در معماری خانه‌های سنتی شوشتر (مطالعه موردی: خانه امین‌زاده و خانه گازر)، هویت شهر، (40)13: 110-91.
جوانمردی، فاطمه و ملازاده، کاظم و محمدیان‌منصور، صاحب. (1398). بررسی نظام پیمون در معماری هخامنشی: مطالعۀ موردی کاخ آپادانا و صدستون، نشریه پژوهش‌های باستانشناسی ایران، (22)9: 142-123.
حاجیقاسمی، کامبیز و قیومیبیدهندی، مهرداد و موسویروضاتی، مریمدخت و پروری، محمد. (1383). گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر چهاردهم؛ خانه‌های یزد، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور.
حجت، عیسی. (1391). سنت و بدعت در آموزش معماری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
حناچی، پیروز و پور‌سراجیان، محمود. (1394). نور در هنر معماری و شهرسازی ایران، تهران، انتشارات وزارت راه و شهرسازی.
خسروی، لیلا. (1400). توصیف و تحلیل ساختار و عناصر معماری دسکره گوریه، ایلام، پژوهش‌های باستانشناسی ایران، (30)11: 198-173.
دیبا، داراب. (1396). الهام و برداشت از مفاهیم بنیادی معماری ایران، ایوان، معماری ایرانی، 7: 13-4.
زارعی، محمد‌ابراهیم. (1379). آشنایی با معماری جهان، همدان، انتشارات فن‌آوران.
سلطان‌زاده، حسین و یوسفی، ماندانا. (1396). چگونگی کاربرد هندسه و تفکیک فضاها در معماری پیش از تاریخ ایران، اندیشه معماری، (1)1: 70-54.
طهماسبی، احسان. (1392). بررسی تطبیقی معماری کاخ‌ها و خانه‌های اشرافی ساسانیان، پژوهش‌های باستانشناسی ایران، (4)3: 179-153.
گرشاسبی، اشکان و ملک‌پور‌شهرکی، زهرا. (1398). واکاوی گنبد و سیر تحول آن در معماری اشکانی، جستارهای باستانشناسی ایران پیش از اسلام، (1)7: 192-173.
محمدی، مریم و نیستانی، جواد و موسوی‌کوهپر، سید‌مهدی و هژبری‌نوبری، علیرضا. (1390). مطالعه‌ی گونه‌شناسی، عناصر و اجزای معماری ایران در دوره ساسانی، نامة باستانشناسی، (1)1: 105-83.
معماریان، غلامحسین. (1373). آشنایی با معماری مسکونی ایران، گونه‌شناسی درونگرا، تهران، دانشگاه علم و صنعت ایران.
معماریان، غلامحسین. (1387). معماری ایرانی، تهران، انتشارات سروش دانش.
مهرداد، جواد و روشن، محسن. (1398). الگوهای هندسی معماری ایران و بررسی الگوها از پیدایش اولین تمدن‌ها تا دوران معاصر، معماری‌شناسی، معماری و شهرسازی ایران، (13)2: صفحات 11-1.
موسویروضاتی، مریمدخت و سلطان‌زاده، حسین. (1375). گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر اول؛ خانه‌های کاشان، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور.
موسویروضاتی، مریمدخت و طاهباز، منصوره. (1377). گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر چهارم؛ خانه‌های اصفهان، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور.
میرمیران، هادی. (1375). از معماری گذشته چه درسی می‌توان گرفت؟، آبادی، شماره 23: 29-33.
ناری‌قمی، مسعود. (1389). مطالعه‌ای معناشناختی در باب مفهوم درونگرایی در شهر اسلامی، هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی، شماره 43: 69-82.
نقرهکار، عبدالحمید و حمزهنژاد، مهدی و فروزنده، آیسان. (1388). راز جاودانگی آثار معماری ( تحلیلی بر نگرشهای نوگرا و فرانوگرا و رویکردهای فراگیرتر)، باغ نظر، (12)6: 44-31.
هنرور، جمال‌الدین. (1399). تأملی در حکمت معماری ایران قبل از اسلام، تخصصی معماری‌شناسی، (16)3: 15-1.
یاوری، حورا. (1387). روانکاوی و ادبیات، دو متن، دو انسان، دو جهان، از بهرام گور تا راوی بوف کور، تهران: انتشارات سخن.
وب‌سایت
اطلس تاریخ ایران، (تاریخ دسترسی 30/01/1402)، قابل دسترس از لینک: http:// iranatlas.info
سایت گردشگری Apochi، تاریخ دسترسی 12/02/1402)، قابل دسترس از لینک: www. Apochi.com