زیست اقتصادی فردی از منظر نهج البلاغه

محورهای موضوعی : نشریه پژوهشنامه معارف اهل بیت علیه السلام

اکرم السادات میرممتاز ¹ , عبدالحسین کنگازیان ² , سید محمد معین معرک نژاد ³

1 - مربی گروه علوم تربیتی، دانشکده تعلیم و تربیت اسلامی، واحد اصفهان، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.
2 - استادیار گروه زمین شناسی، دانشکده فنی و مهندسی، واحد اصفهان، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران (نویسنده مسئول).
3 - دانش آموخته کارشناسی رشته مدیریت کسب و کار، گروه مدیریت کسب و کار، دانشکده حکمرانی، واحد اصفهان، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/04/13 تاریخ پذیرش : 1403/05/14 تاریخ انتشار : 1403/05/19

کلید واژه: زیست شرافتمندانه, اقتصاد, حضرت علی علیه السلام, درآمد, هزینه, نهج البلاغه,

چکیده مقاله :

هدف از انجام این پژوهش دریافت راهکارهای کسب درآمد و هزینه در زیست اقتصادی فردی و نتایج حاصل از آن مطابق با فرمایشات امیرالمومنین علی علیه‌السلام در نهج‌البلاغه می¬باشد. بدین منظور با استفاده از ترجمه موضوعی نهج‌البلاغه خطبه¬ها، نامه¬ها و حکمتهایی که به این موضوع اشاره داشته¬اند شناسایی و با کمک پژوهشهای مرتبط، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. یافته‌ها و نتایج حاصل نشان می‌دهد که کسب درآمد حلال از منظر حضرت علی علیه‌السلام چه از راه مشاغل آزاد چه از راه مشاغل دولتی و چه از راه سرمایه¬گذاری در صورتی مطلوب است که اولا مفید فایده مردم باشد و ثانیا از راه‌هایی چون احتکار، رشوه خواری، رانت خواری و خیانت در امانت تحصیل نشده باشد. از طرف دیگر از نظر امام متقیان هزینه‌های روزمره هر فرد در صورتی که همراه با میانه روی و قناعت باشد بسیار مطلوب است، البته انسان باید در کنار آن در مال خود هزینه‌هایی مثل مالیات، صدقه واجب و مستحب و وقف را برای حل مسائل اجتماعی، جمع آوری توشه آخرت و کسب رضایت الهی در نظر بگیرد. نتیجه زیست اقتصادی فردی علوی رسیدن به زیست توحیدی و عزت مند و پرورش انسانی مسئولیت پذیر خواهد بود.

چکیده انگلیسی:

Based on Imam Ali’s commands (as) in Nahj al-Balāghah, this study aims to explore the ways to earn income and manage expenses in an individual’s economic lifestyle, along with the outcomes of these practices. Using thematic translations of Nahj al-Balāghah and related research, relevant sermons, letters, and sayings were identified and analyzed. The findings indicate that earning income through self-employment, government jobs, or investment is lawful if it benefits the people. Conversely, income derived from hoarding, bribery, rent-seeking, and betrayal of trust is considered illegal according to Imam Ali’s view. Imam Ali (as) also believes that normal expenses in an individual’s economic lifestyle are highly desirable if they are accompanied by moderation and contentment. Furthermore, paying taxes, giving charity, and making endowments are deemed essential for solving social problems, gaining Allah’s approval, and attaining heaven. The result of adopting Imam Ali’s individual economic lifestyle is achieving a monotheistic and dignified life and responsible human development.

منابع و مأخذ:

آذربایجانی، کریم، طیبی سید کمیل، شریف زاده مهدی، (1393)، " ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺗﺠﺮﺑﯽ اﺛﺮ ﺑﻬﺮه وری ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺑﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺻﺎدرات ﻏﯿﺮﻧﻔﺘﯽ (ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردی: ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﻋﻀﻮ ﺳﺎزﻣﺎن ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ اﺳﻼﻣﯽ)"، مجله اقتصادی، شماره های 3 و 4، صفحات 26-5.
اصغری، محمود؛ (1381)، "مدیریت اقتصادی امام علی (علیه السلام) تحقق بخش عدالت اجتماعی"؛ فصلنامه پژوهش های اجتماعی اسلامی، شماره 32 و 33 ، صفحات 104-79.
ایزدی فرد، علی اکبر، علیزاده، امیرمحمد، (1395)، " ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﻘﻬﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺣﺘﮑﺎر در ﺗﺠﺎرت اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ"، فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال چهل و نهم، شماره 1، صفحات 31-17.
بت شکن، محمد هاشم، سیف الدینی، جلال، (1389)، " ﮐﺴﺐ و ﮐﺎرﻫﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺎﻟﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ"، مجله اقتصادی، شماره های 9 و 10، صفحات 116-87.
درویش نوری کلارکی، نسرین، عارف نیا، طیبه، سلیمی، طاهره، (1401)، " تأثیر رانت خواري بر اقتصاد با رویکرد فقهی"، فصلنامه مطالعات فقه اسلامی، دوره چهارم، شماره 2، صفحات 145-129.
دشتی محمد، (1379)، ترجمه نهج البلاغه؛ قم، موسسه تحقیقاتی امیرالمومنین، 674 صفحه.
شهسواری پور، سامان، سرچمی، محمد،(1399)،اهمیت و نقش مالیات،چهارمین کنفرانس ملی پژوهش در حسابداری و مدیریت، تهران، https://civilica.com/doc/1036618
صفاری محمدآبادی، علی، قلمکاریان، سیدمحمد، (1399)، "بررسی عرصه ی سیاست گذاری اقتصادی از منظر امام علی(ع) در نهج البلاغه"؛ ششمین کنفرانس بین المللی روانشناسی، علوم تربیتی و سبک زندگی، https://civilica.com/doc/1122947
عالی پور، صدیقه، کریمی نیا، محمدمهدی، انصاری مقدم، مجتبی ؛ (1400)، "سیره اقتصادی امام علی (علیه السلام) در الگوی تولید و مصرف مدبرانه"؛ پژوهش و مطالعات علوم اسلامی سال سوم، شماره 29، صفحات 95-84.
علم الهدی سید سجاد، (1395)، "روشﺷﻨﺎﺳﻲ اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮاﺳﺎس ﻋﻤﻠﻜﺮد اﻗﺘﺼﺎدي اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)"، پژوهش نامه علوی، سال هفتم، شماره دوم، صفحات 129-101
فرجی، یوسف ، علی پور، روناک،(1396)،"تربیت اقتصادی از دیدگاه امام علی (ع)"،کنفرانس ملی پژوهش های نوین ایران و جهان در روانشناسی،علوم تربیتی و مطالعات اجتماعی،شیراز، https://civilica.com/doc/751495
فیض الهی، فرهاد، توسلی زاده، توران، (1396)، بررسی عملکرد سازمان تعزیرات حکومتی در برخورد با جرایم گران فروشی، کم فروشی و احتکار، تهران، انتشارات قانون یار، 108 صفحه.
محمدیان، اکرم، (1391). دیدگاه های اقتصادی امام علی(ع) در نهج البلاغه، پایان نامه کارشناسی ارشد؛ دانشکده علوم انسانی، یزد، دانشگاه یزد
معتمد لنگرودی، فاطمه، پرویش، محسن ؛ (1398) "بررسی شاخصه های اقتصاد سالم و آرمانی در سیرة علوی با تأکید بر نامة پنجاه و سوم نهج البلاغه"؛ نشریه بصیرت و تربیت اسلامی،دوره:16، شماره48، صفحات :151-117.
مولایی؛ محمد ، (1392)، "آشنایی با اندیشه های اقتصادی امام علی(ع) در نهج البلاغه"؛ پژوهشنامه نهج البلاغه، شماره 4، صفحات 94 تا 110.
میر حسینی نیری، سید احمد، (1389)، "تحقیقی در رشوه و حکم فقهی آن"، پژوهش های فقهی، سال ششم، شماره 2، صفحات 119-107.
میر حسینی نیری، سید احمد، (1396)، "ﺣﻜﻢ اﺳﺘﻴﻔﺎي ﺣﻖ از راه ﭘﺮداﺧﺖ رﺷﻮه"، پژوهش های فقهی، سال 13، شماره 3، صفحات 703-687.
واشیان، عباس علی، مهدوی، رؤیا، فارابی، اعظم، طلوعی خشکجباری زهرا، (1401)، "" ارتباط بین صدقهدادن و درمان بیماری و افزایش عمر"، مجله پژوهش در دین و سلامت، دوره 8، شماره 4، صفحات 167-155.
هزارجریبی، جعفر ، ایرانمنش، محمدعلی،(1394)،"وقف ، دیدگاهها و راهکارهای ارتقا"،دومین کنفرانس بین المللی پژوهش های نوین در مدیریت، اقتصاد و حسابداری،https://civilica.com/doc/440101
یوسفی علی، (1389)، "سیره اقتصادی امام علی (ع)"، فصلنامه مطالعات تفسیری، سال اول، شماره 3 ، صفحات 226-206.

متن کامل:



<25>  پژوهشنامه معارف اهل بیت (ع)، سال سوم، شمارۀ هفتم، بهار ۱۴۰۳ ش

Research for the Studies of the Ahl al-Bayt (as), Year 3, Issue 7, Spring 2024

 

 

زیست اقتصادی فردی از منظر نهج­ البلاغه

اکرم السادات میرممتاز¹

عبدالحسین کنگازیان ²

سیدمحمد معین معرک­نژاد³ 

 

تاریخ دریافت: ۱۳/۰۴/140۳ تاریخ پذیرش: ۱۴/۰۵/140۳، صفحۀ ۱۳ تا ۲۵ (مقالۀ پژوهشی)

 

چکیده

       هدف از انجام این پژوهش دریافت راهکارهای کسب درآمد و هزینه در زیست اقتصادی فردی و نتایج حاصل از آن مطابق با فرمایشات امیرالمومنین علی علیه‌السلام در نهج‌البلاغه می­باشد. بدین منظور با استفاده از ترجمه موضوعی نهج‌البلاغه خطبه­ها، نامه­ها و حکمتهایی که به این موضوع اشاره داشته­اند شناسایی و با کمک پژوهشهای مرتبط، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. یافته‌ها  و نتایج حاصل نشان می‌دهد که  کسب درآمد حلال از منظر حضرت علی علیه‌السلام چه از راه مشاغل آزاد چه از راه مشاغل دولتی و چه از راه سرمایه­گذاری در صورتی مطلوب است که اولا مفید فایده مردم باشد و ثانیا از راه‌هایی چون احتکار، رشوه خواری، رانت خواری و خیانت در امانت تحصیل نشده باشد. از طرف دیگر از نظر امام متقیان هزینه‌های روزمره هر فرد در صورتی که همراه با میانه روی و قناعت باشد بسیار مطلوب است، البته انسان باید در کنار آن در مال خود هزینه‌هایی مثل مالیات، صدقه واجب و مستحب و وقف را برای حل مسائل اجتماعی، جمع آوری توشه آخرت و کسب رضایت الهی در نظر بگیرد. نتیجه زیست اقتصادی فردی علوی رسیدن به زیست توحیدی و عزت مند و پرورش انسانی مسئولیت پذیر خواهد بود. 

کلیدواژه­ها: زیست شرافتمندانه، اقتصاد، حضرت علی علیه­السلام، درآمد، هزینه، نهج البلاغه.

 

 

 

 

درآمد

       اقتصاد و مسائل مرتبط با آن از جمله مسائل مبنایی جوامع کوچک و بزرگ در طول تاریخ زندگی بشر بوده و هست. ادیان الهی نیز به این بعد از زندگی جوامع توجه کامل داشته و راهکارها و دستوراتی که متضمن یک زیست شرافتمندانه برای مردمان باشد را از سوی خداوند به آنان ابلاغ نموده اند. دین اسلام به عنوان کامل ترین و آخرین دین الهی نیز نگاه ویژه ای به مسائل اقتصادی و زیست اقتصادی جوامع و مردم داشته و دارد. قرآن، سنت و سیره عملی معصومین علیه السلام از منابع اصلی فهم آموزه ها و دستورات اقتصادی اسلام هستند. در این راستا محققان گفتارها، نامه ها و سیره اقتصادی حضرت علی علیه السلام را مورد توجه قرار داده به تجزیه و تحلیل آنها پرداخته اند. اصغری (1381 ش) در بررسی مدیریت اقتصادی امام علی علیه السلام به این نتیجه میرسد که در بینش علوی انجام اصلاحات در راستای بهره‏گیری صحیح از منابع و سرمایه‏های مادی و معنوی درجهت تحقق منافع عموم و ایجاد امنیت اجتماعی و اقتصادی صرفا به خاطر مطالبات مردمی نیست، بلکه انجام اصلاحات به عنوان یک باور دینی و وظیفه‏ای الهی و تحقق حق و عدالت مطرح است. یوسفی (1389 ش، 29) به بررسی سیره اقتصادی حکومتی و شخصی حضرت علی علیه السلام پرداخت وی نتیجه گرفت که ایشان در بعد حکومتی با توزیع مساوی بیت المال و توزیع به موقع آن و جلوگیری از تاخیر در توزیع، موجب ایجاد عدالت اقتصادی در جامعه شد. وی نتیجه گرفت که در بعد اقتصاد شخصی حضرت در کسب درآمد مفید اقتصادی بسیار پر تلاش بودند ولی بخش اندکی از آن را صرف هزینه شخصی می نمودند و اکثر درآمد خود را صرف امور عام می فرمودند. محمدیان (1391 ش، 130) دیدگاه های اقتصادی حضرت امیرالمومنین را در نهج البلاغه مورد واکاوی قرار داد وی به این نتیجه رسید که امام علی(ع) نه تنها نسبت به موضوعات اقتصادی بی اعتنا نبوده، بلکه نسبت به ضرورت مناسبات اقتصادی سالم حساسیت داشته است. مسایلی از قبیل لزوم تولید، عقلانیت در مصرف، عدالت در توزیع، توجه به کار و تلاش، نظارت بر بازار و قیمت ها، بحث مالیات و سیاست های مالیاتی در هنگام گرفتن آن، بحث بیت المال و دیگر مسایل اقتصادی در نهج البلاغه مورد توجه حضرت قرار گرفته اند. مولایی (1392 ش، 94) اندیشه های اقتصادی حضرت را مورد تجزیه و تحلیل قرارداد وی تفکرات امام را در دیل 6 اصل شامل: 1- رعایت عدالت در تمام شئون اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، 2- فقر زدایی در جامعه اسلامی، 3- سیاست های مالی، 4- مقابله با مفاسد اقتصادی، 5- وظایف اقتصادی دولت اسلامی و 6- رعایت قناعت و ساده زیستی در زندگی فردی و اجتماعی دسته بندی و تشریح نمود. علم الهدی (1395 ش، 124) سعی نمود که با بررسی عملکرد اقتصادی امام علی علیه السلام روش شناسی اقتصادی اسلامی را تبیین نماید. وی از این پژوهش نتیجه گرفت که اﺻﺮار و ﺗﺄکید ﻣﺪاوم اﻳﺸﺎن ﺑﺮ ﺗﻮزﻳﻊ ﻋﺎدﻻﻧﺔ درآﻣﺪ، ﺛﺮوت، و اﻣﻜﺎﻧﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ، رﻋﺎﻳﺖ ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﻣﺠﺪاﻧﺔ ﻗﻮانین و ﻣﻘﺮرات، و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻜﺮﻳﻢ اﻧﺴﺎنﻫﺎ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺑﺎرز اقتصادی حکومت اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) اﺳﺖ. فرجی و علیپور (1396 ش، 14) به بررسی تربیت اقتصادی از منظر امام علی (ع) پرداختند. آنها نتیجه گرفتند که دیدگاه حضرت به اقتصاد نه سوداگرانه است و نه راهبانه. بلکه ایشان اقتصاد که نتیجه آن معیشت است را در راستای رسیدن به قرب الهی ترویج می کردند. معتمد لنگرودی و پرویش (1398 ش، 151) با بررسی نامه پنجاه سوم نهج البلاغه سعی در تعیین شاخصه های سالم و آرمانی اقتصادی علوی نمودند. آنها نتیجه گرفتند که در سیره علوی اقتصاد سالم و آرمانی، اقتصادی است که معیارهایی همچون: خوداتکایی و وابسته نبودن به غیر، پرهیز از اسراف کاری، مبارزه بنیادی با احتکار و اختلاس، پی ریزی اقتصاد صحیح و عادلانه بر طبق ضوابط اسلامی و مبارزه با رانت خواری را داشته باشد و این اقتصاد همان اصول و مبانی شاخص های اقتصادی در آرمان شهر اسلامی است. صفاری محمد آبادی و قلمکاریان (1399 ش، 10) با بررسی نهج البلاغه مهمترین اصول فکری و عملی امام درعرصه اقتصاد در زمان زمامداری ایشان را مدیریت اقتصادی مطلوب، دستگاه قضایی عادل و مقتدر، جهاد اقتصادی، حمایت از فعالان عرصه ی اقتصاد، مبارزه و مقابله با مفاسد اقتصادی و قناعت پیشگی و ساده زیستی در زندگی فردی و اجتماعی تشخیص دادند. عالی پور و همکاران (1400 ش، 84) به بررسی اقدامات حضرت علی علیه السلام در دوران حکومتشان در برگرداندن عدالت اقتصادی به جامعه اسلامی پرداختند و نتیجه گرفتند که حضرت با اقداماتی چون: گزینش کارگزاران و نظارت بر عملکرد آنان،تنظیم و نظارت بر بازار،تشویق به کار،تولید و آبادانی،تقسیم عادلانه بیت المال،نظارت بر مالیات،مبارزه با مفاسد اقتصادی و رعایت توازن در مصرف توانستند اوضاع اقتصادی منحرف شده را مدیریت نمایند. تمامی تحقیقات ذکر شده در مورد فرمایشات اقتصادی امام در حوزه حکومتی و اجتماعی انجام شده است آنچه که در تحلیل های آنها به طور مشترک به چشم می خورد عبارتست از 1) نگاه خدامحور ایشان به اقتصاد، 2) توزیع عادلانه و مساوی بیت المال، 3) تلاش برای انتخاب کارگزاران اقتصادی پاکدست و نظارت دائمی بر آنان، 4) نظارت قضایی و مبارزه با مفاسد اقتصادی، 5) نظارت و تنظیم بازار، 6) ترویج فرهنگ کار، و 7) ترویج فرهنگ ساده زیستی و عدم اسراف. 

طرح مسأله

       چنانچه ذکر شد پژوهشهایی که در مورد زیست اقتصادی فرمایشات حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه را مورد واکاوی قرار داده‌اند در حوزه حکومتی و اجتماعی بوده و رویکرد زیست اقتصادی فردی در آنها کمتر مشاهده می‌شود. به همین دلیل بررسی نهج البلاغه به منظور شناخت زیست اقتصادی فردی علوی ضروری به نظر می رسد. این پژوهش سعی دارد با پاسخ گویی به سه سوال زیر در راستای رسیدن به این هدف گام بردارد:

1-از دیدگاه حضرت علی علیه السلام راهکارهای کسب درآمد در زیست اقتصادی فردی چیست و چه ویژگیهایی باید داشته باشد؟

2-از دیدگاه ایشان چه هزینه هایی در یک زیست اقتصادی فردی جایز است؟

3-زیست اقتصادی فردی مورد تایید ایشان چه نتایجی را برای انسان به ارمغان خواهد آورد؟ 

روش کار

       در این پژوهش ابتدا با استفاده از ترجمه نهج البلاغه دشتی (1379 ش) خطبه ها، نامه ها و حکمتهای مرتبط با موضوعات اقتصادی شناسایی و استخراج گردید. سپس از بین آنها بخشهایی که به زیست اقتصادی فردی دلالت داشت انتخاب و مورد واکاوی قرار گرفته و راهکارهای درآمد و هزینه در زیست اقتصادی فردی از لابه لای کلام ایشان شناسای شد. در نهایت با استفاده از منابع و پژوهش ها به تجزیه و تحلیل این راهکارها و نتایج حاصل از آنها پرداخت شد.

یافته­ها

الف) راهکارهای کسب درآمد در زیست اقتصادی فردی: 

       کسب درآمد و تامین هزینه های زندگی در زیست فردی و کل بر دیگران و جامعه نبودن از مسلمات دینی و عقلی است. امیرالمومنین در این رابطه می فرمایند: " مؤمن بايد شبانه روز خود را به سه قسم تقسيم كند، زمانى براى نيايش و عبادت پروردگار، و زمانى براى تأمين هزينه زندگى، و زمانى براى واداشتن نفس به لذّت هايى كه حلال و مايه زيبايى است. خردمند را نشايد جز آن كه در پى سه چيز حركت كند: كسب حلال براى تأمين زندگى، يا گام نهادن در راه آخرت، يا به دست آوردن لذّت هاى حلال." (نهج البلاغه، حکمت 390). از منظر حضرت در کسب در آمد اولا انسان باید به روزی و مقدرات خود راضی باشد در این رابطه فرموده اند: ""... و هيچ مالى در فقر زدايى، از بين برنده تر از رضايت دادن به روزى نيست." (نهج البلاغه حکمت 371).  و ثانیا کسب درآمد را از هر راهی مطلوب نداند. به همین دلیل حضرت علی علیه السلام در فرمایشات خود یا در سیره عملی خود به راهکارهای مطلوب و راهکارهای نامطلوب کسب درآمد در یک زیست اقتصادی اشاره فرموده اند که در زیر به پاره ای از آنها پرداخته شده است.

1- کسب درآمد از راه تولید و تجارت مفید: یکی از مهمترین توصیه های حضرت علی علیه السلام برای کسب درآمد در حوزه زیست فردی درآمد حاصل از تولید و تجارت مفید است و به همین دلیل به کارگزاران خود دستور می دهند که از این افراد حمایت کنند در این راستا ایشان فرموده اند: " سپس سفارش مرا به بازرگانان و صاحبان صنایع بپذیر، و آنها را به نیکوکاری سفارش کن، بازرگانانی که در شهر ساکنند، یا آنان که همواره در سیر و کوچ کردن می باشند، و بازرگانانی که با نیروی جسمانی کار می کنند، چرا که آنان منابع اصلی منفعت و پدید آورندگان وسایل زندگی و آسایش، و آورندگان وسایل زندگی از نقاط دور دست و دشوار می باشند، از بیابانها و دریاها، و دشت ها و کوهستان ها و جاهای سختی که مردم در آن اجتماع نمی کنند، یا برای رفتن به آن جاها شجاعت ندارند." (نهج البلاغه، نامه 53، بندهای 95 و 96). تولید و تجارت مفید نه تنها در زیست فردی اقتصادی منشا کسب درآمد است بلکه باعث می شود که از لحاظ زیست اقتصادی جمعی نیز تحول مثبتی ایجاد شو د که در پژوهشهای مختلف بدان اشاره شده است به عنوان مثال آذربایجانی و همکاران (1393 ش، 22) رابطه مثبت بین تولید و تجارت عیر نفتی را در کشورهای عضو کنفرانس اسلامی به اثبات رساندند.

2- کسب درآمد از راه شراکت و سرمایه گذاری: حضرت علی علیه السلام یکی از راه های کسب درآمد را شراکت و سرمایه گذاری با توانگران برشمرده و در این رابطه می فرمایند:" با آن كس كه روزى به او روى آورده شراكت كنيد، كه او توانگرى را سزاوارتر، و روى آمدن روزگار خوش را شايسته تر است." (نهج البلاغه، حکمت 230).  شراکت و سرمایه گذاری علاوه بر اینکه موجب بهره مندی سرمایه گذار می شود موجب رشد زیست اقتصادی اجتماعی و کاهش مشکلات اقتصادی سازمانها و شرکتها و افزایش تولید و ایجاد شغل می شود. ”ﺗﻤﺎم ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ از ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﺗﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻨﺸﺎن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ. دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﺻﺖ ﻫﺎی رﺷﺪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﻮب اﻗﺘﺼﺎدی ﻣﯽ ﺷﻮد و در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺪ اﻗﺘﺼﺎدی اﻣﮑﺎن ﺑﻘﺎ و اداﻣﻪ ﺣﯿﺎت ﺷﺮﮐﺖ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ." (بت شکن و سیف الدینی 1389 ش، 87).

3- کسب درآمد از مشاغل وابسته به حکومت الهی: مشاغلی چون مشاغل نظامی و امنیتی، کارمندان ادارات دولتی،و مشاغل قضایی از جمله مشاغلی هستند که کسب درآمد از آن مورد تایید حضرت می باشد و ایشان به کارگزاران خود نسبت به حمایت از شاغلین این مشاغل سفارش نموده و فرموده اند: " اى مالك بدان مردم از گروه¬هاى گوناگونى مى¬باشند كه اصلاح هر يك جز با ديگرى امكان ندارد، و هيچ يك از گروه¬ها از گروه ديگر بى¬نياز نيست. از آن قشرها، لشكريان خدا، و نويسندگان عمومى و خصوصى، قضات دادگستر، كارگزاران عدل و نظم اجتماعى، جزيه دهندگان، پرداخت كنندگان ماليات، تجّار و بازرگانان، صاحبان صنعت و پيشه­وران، و نيز طبقه پايين جامعه، يعنى نيازمندان و مستمندان مى¬باشند، كه براى هر يك خداوند سهمى مقرّر داشته، و مقدار واجب آن را در قرآن يا سنّت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تعيين كرده كه پيمانى از طرف خداست و نگهدارى آن بر ما لازم است." (نهج البلاغه نامه 53، بندهای 41 تا 43).

4- عدم کسب در آمد از راه احتکار: اﺣﺘﮑﺎر ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از "ﺣﺒﺲ ﮐﺎﻻﻫﺎی ﺿﺮوری ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﮔﺮاﻧﯽ، ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻓﻘﻪ، داﻣﻨﻪ آن ﺑﻪ ﻏﻼت ارﺑﻌﻪ و روﻏﻦ ﺧﻮراﮐﯽ ﻣﺤﺼﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺣﺒﺲ و اﻧﺒﺎر ﮐﺮدن، اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت ﺿﺮوری ﻋﺎﻣﻪ، ﻗﺼﺪ ﮔﺮاﻧﯽ، در زﻣﺎن ﮐﻤﺒﻮد ﮐﺎﻻ، اﯾﺠﺎد ﺗﻨﮕﯽ ﻣﻌﯿﺸﺖ، از ﻣﻼکﻫﺎی ﺗﺤﻘﻖ آن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ  (ایزدی فرد و علیزاده 1395 ش، 17). در زیست اقتصادی فردی که حضرت علی علیه السلام برای انسانها پایه ریزی فرموده اند احتکار و کسب درآمد از این راه هیچ جایگاهی ندارد و به همین خاطر به کارگزاران خود توصیه اکید برای جلوگیری از آن داشته و فرموده اند: " پس از احتکار کالا جلوگیری کن، که رسول خدا از آن جلوگیری می کرد، باید خرید و فروش در جامعه اسلامی، به سادگی و با موازین عدالت انجام گیرد، با نرخ هایی که بر فروشنده و خریدار زیانی نرساند." (نهج البلاغه، نامه 53، بند 99). احتکار نه تنها در زیست اقتصاد فردی بلکه در زیست اقتصاد اجتماعی نیز آسیب فراوان ایجاد می نماید. حضرت در این فرمایش خود نتیجه احتکار را هم برای فروشنده و هم برای خریدار ارزیابی نموده اند. از نظر تاریخی احتکار همواره به عنوان یک عمل مذموم در زندگی اجتماعی انسان‌ها نمودی آشکار داشته و با مرور ایام که جامعه بافت پیچیده‌تری به خود گرفته به ویژه زمانی که موضوع تقسیم کار و آزادی انتخاب مشاغل در جامعه معمول گشته، این پدیده به عنوان یکی از مسائل و مشکلات اجتماعی و مخل نظم اقتصادی و مضر بیش از پیش مورد تنفر همگان واقع شده و جامعه با محتکران به سختی برخورد کرده است (فیض الهی و توسلی زاده 1396 ش، 9).

5- عدم کسب درآمد از راه خیانت در امانت و رانت خواری: در زیست اقتصادی فردی از منظر اسلام و انمه اطهار کسب درآمد از راه خیانت در امانت – چه این امانت متعلق به یک فرد باشد یا اینکه به یک ملت تعلق داشته باشد – را بسیار مذموم و قابل برخورد شدید می دانند این خیانت می تواند به صورت مستقیم صورت بگیرد یا به صورت مستقیم که سوء استفاده از مقام و موقعیت و رانت خواری باشد که همگی آنها با زیست اقتصادی فردی اسلامی مغایرت دارد. حضرت علی علیه السلام در این رابطه ضمن بازخواست یکی از کارگزاران متخلف فرموده اند: " اگر آنچه به من گزارش رسيده، درست باشد، شتر خانه ات، و بند كفش تو، از تو با ارزش تر است، و كسى كه همانند تو باشد، نه لياقت پاسدارى از مرزهاى كشور را دارد، و نه مى تواند كارى را به انجام رساند، يا ارزش او بالا رود، يا شريك در امانت باشد يا از خيانتى دور ماند پس چون اين نامه به دست تو رسد، نزد من بيا." (نهج البلاغه، نامه 71، بندهای 2 تا 4). همچنانکه ملاحظه می شود طبق فرمایش حضرت کسی که از این راه کسب درآمد نماید موجبات بی ارزشی خود را فراهم آورده و به هر گونه خیانتی در حق کشور و هموطنان و هم کیشان خود تن در خواهد داد. مطالعات پژوهشی نیز بر قبح این نوع از کسب درآمد تاکید داشته اند. به عنوان مثال درویش نوری کلاکی و همکاران (1401 ش، 130) می نویسند: " رانت خواری دارای انواعی از رانت اطلاعاتی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، آموزشی، قضایی و امنیتی است و به دلیل دسترسی ایجاد کردن برای عده ای و محروم ماندن عده ای دیگر، از مظاهر ظلم و فساد است. در فقه، رانت خواری عملی قبیح و حرام اعلام شده است." آنها نتیجه رانت خواری را اینگونه توصیف می نمایند: " شکوفایی اقتصادی نیازمند کار و تلاش مولد و دوری از روشهایی است که باعث دسترسی عده ای به منافع و محروم ماندن عده ای دیگر شود. از این جهت، رانت باعث نابرابری، ظلم و ستم و همچنین شکل گیری باندهای مافیایی ثروت و قدرت می شود. فقه اسلامی مخالف ثروت اندوزی نامشروع از جمله رانت خواری است."

6- عدم کسب درآمد از رشوه خواری: اصطلاح رشوه اصطلاحی مانوس ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ رشوه دهنده برای انجام مقصود خود ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺮ خلاف ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻟﻲ ﺭﺍ ﺑﻪ رشوه گیرنده می دهد و یا خدمتی به او انجام می دهد تا به نفع او اقدام کند (میرحسینی نیری ،1389). امیرالمومنین علیه السلام به شدت با رشوه و رشوه خواری مبارزه کرده و آن را از زیست اقتصادی فردی و اجتماعی خارج نموده اند. ایشان در خطبه 224 نهج البلاغه (بند 3) می فرمایند: " و از اين حادثه شگفت آورتر اينكه شب هنگام كسى به ديدار ما آمد و ظرفى سر پوشيده پر از حلوا داشت، معجونى در آن ظرف بود چنان از آن متنفّر شدم كه گويا آن را با آب دهان مار سمّى، يا قى كرده آن مخلوط كردند. به او گفتم: هديه است يا زكات يا صدقه كه اين دو بر ما اهل بيت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم حرام است. گفت: نه، نه زكات است نه صدقه، بلكه هديه است. گفتم: زنان بچّه مرده بر تو بگريند، آيا از راه دين وارد شدى كه مرا بفريبى يا عقلت آشفته شده يا جن زده شدى يا هذيان مى گويى؟ به خدا سوگند، اگر هفت اقليم را با آنچه در زير آسمان هاست به من دهند تا خدا را نافرمانى كنم كه پوست جوى را از مورچه اى ناروا بگيرم، چنين نخواهم كرد و همانا اين دنياى آلوده شما نزد من از برگ جويده شده ملخ پست تر است." البته ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ رﺷﻮه دﻫﻨﺪه برای رسیدن ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﻮدش ﺑـﻪ رﺷـﻮه دادن اﻗﺪام ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺳﺒﺐ تضییع ﺣﻘﻮق دﻳﮕﺮي ﻧﺸﻮد، اﻳﻦ اﻗﺪام ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ. اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸـﺮوط ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ رسیدن ﺑﻪ ﺣﻖ، ﺑﻪ همان  راه ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﺎﺷﺪ. (میرحسینی نیری 1396). اما در این مورد نیز درآمد رشوه گیرنده حرام است و تصرف مال غیر محسوب می شود (ر. ک. میرحسینی نیری 1396، ص 701).

 

 

 

ب) روش های هزینه مال در زیست اقتصادی فردی:

       علاوه بر اینکه انسان باید در مورد کسب درآمد در یک زیست اقتصادی فردی مراقب باشد و از هر روشی برای تامین معاش استفاده ننماید، در مورد هزینه و خرج مال تحصیل شده نیز باید مدیریت داشته باشد و آن را به هرگونه نباید خرج کند. حضرت علی علیه السلام در این رابطه می فرمایند: " اى فرزند آدم خودت وصىّ مال خويش باش، امروز به گونه اى عمل كن كه دوست دارى پس از مرگت عمل كنند." (نهج البلاغه، حکمت 254). این فرمایش نشان می دهد که انسان باید به گونه ای مدیریت مخارج خود را داشته باشد که علاوه بر استفاده از مال خود در این دنیا در سرای دیگر و پس از مرگ نیز بتواند از فواید آن بهره مند شود. البته همچنان که حضر ت می فرمایند در همه این موارد میانه روی از ضروریات هزینه مال است به طوری که می فرمایند: " آن كه ميانه روى كند تهيدست نخواهد شد (نهج البلاغه، حکمت 40). در مصارف شخصی توصیه حضرت فراتر از میانه روی است و ایشان به قناعت سفارش نموده و می فرمایند: "هر مقدار كه قناعت كنى كافى است." (نهج البلاغه حکمت 395) و در فرمایش دیگری می فرمایند: "... و هيچ گنجى بى نياز كننده تر از قناعت، .... نيست." (نهج البلاغه حکمت 371). در فرمایشی دیگر می فرمایند: ": آدمى را قناعت براى دولتمندى، ...... کافی است.(از امام سؤال شد تفسير آيه، فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً چيست؟ فرمود) آن زندگى با قناعت است." (نهج البلاغه حکمت 229). با توجه به این اصول، راه های هزینه مال در زیست اقتصادی فردی مطابق با فرمایشات حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه به شرح ذیل تبیین می شود:

1- صدقه دادن: صدقه چیزی است که انسان آن را به قصد قربت (نزدیک شدن به خداوند) از مالش خارج میکند. واژة زکات را برای صدقة واجب و صدقه را برای صدقه های مستحب به کار می برند(راغب اصفهانی 1370 ش، به نقل از واشیان و همکاران 1401 ش، 161). یکی از هزینه های که حضرت علی علیه السلام بدان سفارش کرده اند ایثار اقتصادی یا صدقه است.  واشیان و همکاران (1401) با بررسی آیات و روایات تاکید دارند که صدقه علاوه بر اینکه راه حلی برای درمان مشکلات اقتصادی جامعه است  صدقه دادن بیماریها را درمان می کند و با به تأخیر انداختن زمان مشروط مرگ سبب افزایش عمر بیماران میشود. نمونه عینی بارز این کارکرد ساخته شدن خیریه های بیمارستانی، مددکاری و انجمن های حمایت از بیماران خاص است (ر.ک. واشیان 1401، ص 166). حضرت علی علیه السلام در حکمت 7 ضمن سفارش به پرداخت صدقه به این کارکرد صدقه اشاره کرده و می فرمایند: " صدقه دادن دارویی ثمربخش است، و کردار بندگان در دنیا، فردا در پیش روی آنان جلوه گر است" (نهج البلاغه، حکمت 7). چنانچه ملاحظه می شود حضرت علی علیه السلام علاوه بر آن به پاداش آخرتی آن نیز اشاره فرموده اند. همچنین ایشان فرموده اند: " خداوند بندگان مؤمنش را با نماز و زکات و تلاش در روزه داری در روزهایی که واجب شده است، حفظ کرده است، تا اعضا و جوارحشان آرام، و دیدگان شان خاشع، و جان و روان شان فروتن، و دلهایشان متواضع باشد، کبر و خودپسندی از آنان رخت بربندد، چرا که پرداخت زکات، برای مصرف شدن میوه جات زمین و غیر آن، در جهت نیازمندیهای فقرا و مستمندان است" (نهج البلاغه، خطبه 192، بند 70). از طرف دیگر ایشان صدقه ندادن را موجب نارضایتی خداوند متعال از انسان و گرفتن نعمت مال از او دانسته و می فرمایند: " خدا را بندگانى است كه براى سود رساندن به ديگران، نعمت هاى خاصّى به آنان بخشيده، تا آنگاه كه دست بخشنده دارند نعمت ها را در دستشگان باقى مى گذارد، و هر گاه از بخشش دريغ كنند، نعمت ها را از دستشان گرفته و به دست ديگران خواهد داد." (نهج البلاغه، حکمت 425). حفظ ایمان و حفظ مال از فواید صدقه و زکات از منظر مبارک امیرالمومنین است در این راستا فرموده اند:" ايمان خود را با صدقه دادن، و اموالتان را با زكات دادن نگاه داريد، و امواج بلا را با دعا از خود برانيد." (نهج البلاغه، حکمت 146).

2- وقف مال: یکی از راه های پسندیده در هزینه زیست اقتصاد فردی از نظر علی علیه السلام را می توان وقف مال دانست. وقف عيارت از این است که انسان تمام یا قسمتی از اصل ثروت منقول یا غیرمنقول خود را طيق شرایط خاصی از فروش و توارث و ... منع کند و جاودان نماید، اما بهره و درآمد آن ثروت را در راه خدا (خدمت به خلق خدا، شخص یا اشخاص معلوم، یا عموم مردم، دانشگاه، بیمارستان، مدرسه و ...) هزینه نماید (هزار جریبی و ایرانمنش ،1394 ش؛ 2). حضرت علی علیه السلام در نامه 24 (بند 5) نهج البلاغه که به وصیت نامه ایشان معروف است به وقف اموالشان اشاره کرده، فرموده اند: " و با کسی که این اموال در دست اوست شرط می کنم که اصل مال را حفظ کرده تنها از میوه و درآمدش بخورند و انفاق کنند، و هرگز نهال های درخت خرما را نفروشند، تا همه ی این سرزمین یک پارچه به گونه ای زیر درختان خرما قرارگیرد که راه یافتن در آن دشوار باشد." وقف سنت حسنه ای است که فقر زدایی کرده، فاصله طيقاتی را کاهش میدهد و عدالت اجتماعی را در پی دارد (هزار جریبی و ایرانمنش 1394 ش، 18). حضرت علی علیه السلام مهمترین نتیجه این نوع هزینه نمودن در زیست فردی را فراهم نمودن توشه آخرت دانسته و می فرمایند: " این دستوری است که بنده خدا علی بن ابیطالب، امیر مؤمنان، نسبت به اموال شخصی خود، برای خشنودی خدا، داده است، تا خداوند با آن به بهشتش در آورد، و آسوده¬اش گرداند." (نهج البلاغه نامه 24، بند 1).

3- پرداخت مالیات: وصول مالیات از طرف دولت و پرداخت مالیات ازطرف مودیان صرفا یک همکاری و همیاری است تا هزینه های عمومی و نیازمندی های اجتماعی تامین شود (شهسواری و سرچمی ،1399 ش). عموما افراد در پرداخت مالیات کراهت داشته و یا از پرداخت آن به لطایف الحیل سر باز می زنند در حالیکه از نگاه حضرت علی علیه السلام در یک زیست اقتصادی فردی پرداخت مالیات یکی از راه های صحیح هزینه مال است و برای ایجاد انگیزه پرداخت مالیات در مردم به کارگزاران خود توصیه های موکدی نموده اند ایشان می فرمایند: " ماليات و بيت المال را به گونه اى وارسى كن كه صلاح ماليات دهندگان باشد، زيرا بهبودى ماليات و ماليات دهندگان، عامل اصلاح امور ديگر اقشار جامعه مى باشد، و تا امور ماليات دهندگان اصلاح نشود كار ديگران نيز سامان نخواهد گرفت زيرا همه مردم نان خور ماليات و ماليات دهندگانند. بايد تلاش تو در آبادانى زمين بيشتر از جمع آورى خراج باشد كه خراج جز با آبادانى فراهم نمى گردد.” (نهج البلاغه، نامه 53، بندهای 79 و 80).

نتیجه

       اکنون با توجه به تجزیه و تحلیل مباحث فوق می توان به سوالات تحقیق پاسخ داد. سوال اول این بود که برای داشتن یک زیست اقتصادی فردی مطابق با فرمایشات حضرت علی علیه السلام چه درآمدی مطلوبست و این درآمد باید چه ویژگیهایی داشته باشد؟ مطابق با یافته های این پژوهش می توان پاسخ داد  آنچه که مهم به نظر می رسد کسب درآمد حلال از منظر ایشان چه از راه مشاغل آزاد مثل تولید و تجارت چه از راه مشاغل دولتی در انواع آن و چه از راه سرمایه گذاری مطلوب است. اما شروطی برای آن مترتب است در تجارت اول تجارتی مطلوب است که با آن باری از دوش خریدار برداشته می شود بنابر این دلالی و سوداگری که باعث افزایش قیمت و خارج شدن بازار از توازن می باشد مطلوب نیست و نیز در این راستا نباید درآمد از راه احتکار و افزایش کاذب قیمت بدست آید همچنین رانت خواری و خیانت نیز موجب می شود که درآمد این مشاغل نامطلوب باشد. درآمد حاصل از تولید نیز نباید با رشوه، احتکار و رانت خواری توام شود. پرهیز از این موارد در مشاغل دولتی با شدت بیشتری مورد تاکید است و برخورد حضرت با کارگزاران خائن و رانت خوار برخوردی سخت و عبرت آموز بوده است. سوال دوم این بود که از دیدگاه ایشان چه هزینه هایی در یک زیست اقتصادی فردی جایز است؟یافته های این تحقیق حاکی از این است که در امر هزینه های جاری و روزمره رعایت میانه روی و قناعت دو ویژگی است که اینگونه هزینه ها را مطلوب یک زیست اقتصادی فردی می نماید. از طرف دیگر یک انسان مسلمان علاوه بر هزینه های جاری باید برای ایجاد عدالت اجتماعی از یک طرف و جمع آوری توشه آخرت از طرف دیگر هزینه های دیگری مانند صدقه مستحب و واجب (خمس و زکات)، مالیات و اموال وقفی را در مدیریت هزینه های خود بگنجاند. سوال سوم این تحقیق آن بود که زیست اقتصادی فردی علوی چه نتایجی را برای انسان به ارمغان خواهد آورد؟ یافته های این تحقیق نشان می دهد که نتیجه اجرای منویات حضرت در بحث درآمد در زیست اقتصادی فردی باید با توحید و فرهنگ توحیدی عجین شود ایشان در خطبه 225 نهج البلاغه (بندهای 1 و 2) به این نکته اشاره داشته و می فرمایند: " خدايا آبرويم را با بى نيازى نگهدار، و با تنگدستى شخصيّت مرا لكّه دار مفرما، كه از روزى خواران تو روزى خواهم، و از بدكاران عفو و بخشش طلبم مرا در ستودن آن كس كه به من عطايى فرمود موفّق فرما، و در نكوهش آن كس كه از من دريغ داشت آزمايش فرما، در صورتى كه در پشت پرده، اختيار هر بخشش و دريغى در دست تو است و تو بر همه چيز توانايى." از طرف دیگر چنین منشهایی در کسب درآمد باعث می شود که محیط کسب و کار سالم مانده و عدالت اجتماعی برقرار شود و بر گلوگاه های فساد اقتصادی خود مدیریتی فردی و اجتماعی اعمال شود. همچنین یافته های این تحقیق نشان می دهد  که انجام درست هزینه ها مطابق با فرمایشات امیرالمومنین اولا باعث می شود تا فرد دچار فقر نشده و عزت نفس خود را حفظ نماید از طرف دیگر با صرف هزینه هایی مانند پرداخت مالیات، صدقات مستحب و واجب نقش خود را به عنوان یک شهروند مسئولیت پذیر به خوبی در جامعه ایفا نموده در حل مشکلات جامعه موثر باشد از طرف دیگر انسان در دنیا از آرامش درونی و اجتماعی بهره مند شده و در آخرت نیز امید به بهشت الهی داشته و یاد مرگ اورا محزون نسازد.

منابع

1. آذربایجانی، کریم؛ طیبی سید کمیل؛ شریف زاده، مهدی (۱۳۹۳ش)، "ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺗﺠﺮﺑﯽ اﺛﺮ ﺑﻬﺮه وری ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺑﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺻﺎدرات ﻏﯿﺮﻧﻔﺘﯽ (ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردی: ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﻋﻀﻮ ﺳﺎزﻣﺎن ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ اﺳﻼﻣﯽ)"، مجله اقتصادی، شماره های 3 و 4.

2. اصغری، محمود (۱۳۸۱ش)، "مدیریت اقتصادی امام علی (علیه السلام) تحقق بخش عدالت اجتماعی"، فصلنامه پژوهش های اجتماعی اسلامی، شماره 32 و 33.

3. یزدی فرد، علی اکبر؛ علیزاده، امیرمحمد (۱۳۹۵ش)، "ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﻘﻬﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺣﺘﮑﺎر در ﺗﺠﺎرت اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ"، فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال چهل و نهم، شماره 1.

4. بت شکن، محمد هاشم؛ سیف الدینی، جلال (۱۳۸۹ش)، "ﮐﺴﺐ و ﮐﺎرﻫﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺎﻟﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ"، مجله اقتصادی، شماره های 9 و 10.

5. درویش نوری کلارکی، نسرین، عارف نیا، طیبه؛ سلیمی، طاهره (۱۴۰۱ش)، "تأثیر رانت خواري بر اقتصاد با رویکرد فقهی"، فصلنامه مطالعات فقه اسلامی، دوره چهارم، شماره 2.

6. دشتی محمد، (1379ش)، ترجمه نهج البلاغه؛ قم، موسسه تحقیقاتی امیرالمومنین.

7. شهسواری پور، سامان؛ سرچمی، محمد (۱۳۹۹ش)، "اهمیت و نقش مالیات"،چهارمین کنفرانس ملی پژوهش در حسابداری و مدیریت، تهران.

8. صفاری محمدآبادی، علی؛ قلمکاریان، سیدمحمد (۱۳۹۹ش)، "بررسی عرصه ی سیاست گذاری اقتصادی از منظر امام علی(ع) در نهج البلاغه"، ششمین کنفرانس بین المللی روانشناسی، علوم تربیتی و سبک زندگی، تفلیس، گرجستان. 

9. عالی پور، صدیقه؛ کریمی نیا، محمدمهدی؛ انصاری مقدم، مجتبی (۱۴۰۰ش)، "سیره اقتصادی امام علی (علیه السلام) در الگوی تولید و مصرف مدبرانه"، پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، سال سوم، شماره 29.

10. علم الهدی، سید سجاد (۱۳۹۵ش)، "روشﺷﻨﺎﺳﻲ اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﻲ  ﺑﺮاﺳﺎس ﻋﻤﻠﻜﺮد اﻗﺘﺼﺎدي اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)"، پژوهش نامه علوی، سال هفتم، شماره دوم.

11. فرجی، یوسف؛ علی پور، روناک (۱۳۹۶ش)، "تربیت اقتصادی از دیدگاه امام علی (ع)"، کنفرانس ملی پژوهش های نوین ایران و جهان در روانشناسی،علوم تربیتی و مطالعات اجتماعی،شیراز، دانشگاه شیراز.

12. فیض الهی، فرهاد؛ توسلی زاده، توران (۱۳۹۶ش)، بررسی عملکرد سازمان تعزیرات حکومتی در برخورد با جرایم گران فروشی، کم فروشی و احتکار، تهران، انتشارات قانون یار.

13. محمدیان، اکرم، (1391ش). دیدگاه های اقتصادی امام علی(ع) در نهج البلاغه، پایان نامه کارشناسی ارشد؛ دانشکده علوم انسانی،  یزد، دانشگاه یزد 

14. معتمد لنگرودی، فاطمه؛ پرویش، محسن  (1398ش)، "بررسی شاخصه های اقتصاد سالم و آرمانی در سیرة علوی با تأکید بر نامة پنجاه و سوم نهج البلاغه"، نشریه بصیرت و تربیت اسلامی،دوره:16، شماره48.

15. مولایی؛ محمد (1392ش)، "آشنایی با اندیشه های اقتصادی امام علی(ع) در نهج البلاغه"، پژوهشنامه نهج البلاغه، شماره 4.

16. میر حسینی نیری، سید احمد (1389ش)، "تحقیقی در رشوه و حکم فقهی آن"، پژوهش های فقهی، سال ششم، شماره 2.

17. میر حسینی نیری، سید احمد (1396ش)، "ﺣﻜﻢ اﺳﺘﻴﻔﺎي ﺣﻖ از راه ﭘﺮداﺧﺖ رﺷﻮه"، پژوهش های فقهی، سال 13، شماره 3.

18. واشیان، عباس علی؛ مهدوی، رؤیا؛ فارابی، اعظم؛ طلوعی خشکجباری، زهرا (1401ش)، "ارتباط بین صدقه‌دادن و درمان بیماری و افزایش عمر"، مجله پژوهش در دین و سلامت، دوره 8، شماره 4.

19. هزارجریبی، جعفر؛ ایرانمنش، محمدعلی(1394ش)،"وقف ، دیدگاهها و راهکارهای ارتقا"،دومین کنفرانس بین المللی پژوهش های نوین در مدیریت، اقتصاد و حسابدار، کوالالا مپور، مالزی.

20. یوسفی علی (1389ش)، "سیره اقتصادی امام علی (ع)"، فصلنامه مطالعات تفسیری، سال اول، شماره 3.

---

[1] . مربی گروه علوم تربیتی، دانشکده تعلیم و تربیت اسلامی، واحد اصفهان، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران: [e-mail]

[2] . استادیار گروه زمین شناسی، دانشکده فنی و مهندسی، واحد اصفهان، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران (نویسنده مسئول): [e-mail] 

[3] . دانش آموخته کارشناسی رشته مدیریت کسب و کار، گروه مدیریت کسب و کار، دانشکده حکمرانی، واحد اصفهان، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران: [e-mail]