حکیم سبزواری و سازوارسازی دیدگاه سهروردی و صدرالمتألّهین در مسألۀ اِبصار

محورهای موضوعی :  پژوهشهای معرفت شناختی

محمد هادی توکلی ¹ (دانش اموخته دکتری فلسفه اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی)
حسینعلی شیدانشید ² (استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه)

تاریخ دریافت : 1396/09/01 تاریخ پذیرش : 1396/12/08 تاریخ انتشار : 1397/10/01

کلید واژه: سهروردی, اِبصار, سبزواری, صدرالمتألّهین, علم اشراقی,

چکیده مقاله :

صدرالمتألّهین که در اِبصار، به نظریّۀ خلق و انشای صور محسوس توسط نَفْس عقیده دارد، نظریّۀ علمِ حضوریِ اشراقی اِبصار اثر شیخ اشراق، را نپذیرفته و اشکالاتی بر آن وارد کرده است. سبزواری در دفاع از نظریّۀ شیخ اشراق، علاوه بر پاسخگویی به نقدهای صدرالمتألّهین، در توجیه این نظریّه و سازوار ساختن آن با مبانی حکمت متعالیه کوشیده است. این مقاله به گزارش و نقد و بررسی این کوشش سبزواری که در واقع نوعی نوآوری در سازوارسازی دو آن دیدگاه است، اختصاص دارد. حاصل آنکه دو گونه توجیه از سخنان وی می توان داشت که البتّه با اشکالاتی از جمله ناسازگاری با نظام حکمت اشراقی، روبه روست، امّا نظریّه ای را که در تبیین کیفیّت اِبصار در مورد نفوس کامل از توجیه دوم وی به دست می آید می توان نظریّه ای جدید در سیر تطوّر نظریّۀ اِبصار دانست که مبتنی بر مبانی حکمت متعالیه نیز هست.

چکیده انگلیسی:

Sadr, who believed that while visioning, the human soul creates sensible forms, disagreed and criticized Suhrawardi's theory according to which, while visioning, the human soul gains illuminative knowledge in presence during the vision. Sabzawari defended Suhrawardi's theory and in addition to answering Sadr's criticism, tried to harmonize Suhrawardi's theory with the foundations of transcendent philosophy. The article is reporting, reviewing, and investigating to harmonize these two points of view as a new approach. The result is that two explanations can be understood from his words. These explanations suffer from some defects including incompatibility with illuminative philosophy, but the theory which is obtained from his second explanation is adjusted to the transcendent philosophy and can be regarded as a new theory in the history of development of theories on the quality of vision.

منابع و مأخذ:

1. آشتیانی، سیّد جلال­الدین.(1381). شرح بر زاد المسافر، قم: دفتر تبلیغات اسلامى‏.


2. آملی، شیخ محمد تقی.(1374). دررالفرائد، قم: مؤسسه دارالتفسیر.


3. توکّلی، محمدهادی و حسینعلی شیدان­شید.(1395). «دفاع حکیم سبزواری از سهروردی در کیفیّت اِبصار»، جاویدان­خرد، شماره 30، پاییز و زمستان 1395، ص61-82.


4. جوادی­آملی، عبدالله.(1375-). رحیق مختوم، قم: اسراء.


5. جوادی­آملی، عبدالله.(1386-). سرچشمه اندیشه، تحقیق عباس رحیمیان، قم: اسراء.


6. سبزواری، حاج ملاهادی.(1360). «التعلیقات علی الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة»، در: شیرازی 1360.


7. سبزواری، حاج ملاهادی.(1362). اسرارالحکم، مقدّمه و حواشی ابوالحسن شعرانی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.


8. سبزواری، حاج ملاهادی.(1372a). شرح الأسماء الحسنی، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: دانشگاه تهران.


9. سبزواری، حاج ملاهادی.(1372b). شرح دعاء الصباح ، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: دانشگاه تهران.


10. سبزواری، حاج ملاهادی.(1374). شرح مثنوی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.


11. سبزواری، حاج ملاهادی.(1376). رسائل حکیم سبزواری، تصحیح و تعلیق سیدجلال­الدین آشتیانی، تهران: انتشارات اسوه.


12. سبزواری، حاج ملاهادی.(1379). شرح­المنظومة، تصحیح و تعلیق حسن حسن­زاده آملى‏ تهران: نشر ناب.


13. سبزواری، حاج ملاهادی.(1383). «التعلیقات»، در: شیرازی، صدرالدین محمد (1383)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیة، ج8، تصحیح علی­اکبر رشاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.


14. سبزواری، حاج ملاهادی.(1981). «تعلیقه بر اسفار»، در: شیرازی1981.


15. سبزواری، حاج ملاهادی.(بی­تا). حاشیه بر المبدأ و المعاد، نسخ خطی کتابخانۀ مدرسۀ فیضیّۀ قم، ش1960، ص512-614.


16. سهروردى، شهاب­الدین.(1380). مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانرى کربن، سیدحسین نصر، و نجفقلی حبیبی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.


17. شیدان­شید، حسینعلی.(1395). «نوآوری‌های حکیم سبزواری دربارۀ مسئلۀ اصالت وجود»، معرفت فلسفی، شماره52، تابستان 1395، ص145-170.


18. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1360). الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة ، تصحیح سید جلال­الدین آشتیانى، مشهد: المرکز الجامعى للنشر.


19. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1361).  العرشیة، تصحیح غلامحسین آهنی، تهران: انتشارات مولى.


20. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1363). مفاتیح الغیب، مقدمه و تصحیح محمد خواجوى، تهران: موسسه تحقیقات فرهنگى.


21. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1378). سه رسائل فلسفى، مقدمه و تصحیح سید جلال­الدین آشتیانى، چ سوم، قم: بوستان کتاب.


22. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1381). زادالمسافر، در: آشتیانی، 1381.


23. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1382). شرح و تعلیقۀ صدرالمتألّهین بر الهیّات شفا، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا‏.


24. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1981). الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیة، بیروت: دار احیاء التراث.


25. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1354). المبدأ و المعاد، تصحیح سید جلال­الدین آشتیانى، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران‏.


26. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1366). تفسیر القرآن الکریم، تصحیح محمد خواجوی، قم: بیدار.


27. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1387). رسالة فی اتّحاد العاقل و المعقول، تصحیح بیوک علیزاده، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا‏.


28. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1391). تعلیقه بر شرح حکمة­الاشراق، در: قطب­الدین شیرازی 1391.


29. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1393). شرح الهدایة الأثیریّة، تصحیح مقصود محمّدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا‏.


30. طباطبائی، سیّدمحمدحسین.(1416). نهایةالحکمة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی‏.


31. عبودیّت، عبدالرسول.(1385). درآمدی به نظام حکمت صدرایی، تهران: سمت؛ قم: انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى.


32. فیّاضی، غلامرضا.(1386). «وجودذهنیدرفلسفۀاسلامی»، معرفت فلسفی، شماره6، تابستان 1386، ص7-17.


33. فیّاضی، غلامرضا.(1387). هستی و چیستی در مکتب صدرایی، تحقیق و نگارش حسینعلی شیدان‌شید، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.


34. قطب­الدین شیرازی، محمودبن­مسعود.(1391). شرح حکمة الاشراق (به انضمام تعلیقات صدرالمتألّهین)، تصحیح سید محمد موسوی، تهران: حکمت.


35. مطهّری، مرتضی.(1371). مجموعه آثاراستاد شهید مطهّرى، تهران: انتشارات صدرا.


36. یزدان­پناه، یدالله.(1389). حکمت اشراق: گزارش، شرح و سنجش دستگاه فلسفی شیخ شهاب‌الدین سهرودی، تحقیق و نگارش مهدی علی‌پور، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛ تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).