عقل و نقش آن در فهم نصوص دینی با نگاهی به اندیشه های شیخ مفید و غزالی

محورهای موضوعی :  پژوهشهای معرفت شناختی

امیر توحیدی ¹ , مهناز طاهرقلی ²

1 - استادیار رشتۀ علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی
2 - دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی

تاریخ دریافت : 1397/03/07 تاریخ پذیرش : 1398/02/11 تاریخ انتشار : 1398/03/01

کلید واژه: عقل, غزالی, دین, شیخ مفید, عقل گرایی,

چکیده مقاله :

ارتباط بین عقل و دین از جمله مسائلی است که متفکران اسلامی از دیرباز با امعان نظر به آن پرداخته اند. جستار حاضر این موضوع را از منظر غزالی و شیخ مفید به عنوان دومتکلّم و متفکّر بزرگ اسلامی بررسی می کند. نتایج به دست آمده در نوشته های غزالی مبین آن است که وی معانی چهارگانه ای برای عقل ذکر کرده است که عبارتند از عقل نظری و عملی و عقل اکتسابی و غریزی. در نزد غزالی علوم دینی بر علوم عقلی برتری دارد و شرع را بر عقل مقدم می شمارد. و معتقد است که عقل در طلب معرفت ذات الهی ناتوان است. اما شیخ مفید، متکلمی عقل بنیاد است که از راه احتجاجات عقلی، به تبیین گزاره های کلامی و فقهی می پردازد و اندیشمندان را به سوی ایمان استدلالی فرا می خواند. در نظر او، عقل به عنوان منبعی در جهت دفاع از آموزه های وحیانی به حساب می آید. وی علاوه بر بهره مندی از عقل در مباحث کلامی، در مباحث نقلی نیز، مطابقت و مخالفت مفاد حدیث با عقل را ملاک صحّت و سقم حدیث می داند. از آنجا که مفید فهم حدیث را منوط به توجّه دقیق و عمیق عقلانی می داند، با اصحاب حدیث ، به عنوان جریانی ظاهرگرا به مخالفت پرداخته است.

چکیده انگلیسی:

Abstract The relationship between reason and religion is one of the issues that Islamic scholars have been focusing on for a long time. The present essay examines this issue from the perspective of Al-Ghazali and Al-Shaykh Al-Mufid as two major Islamic thinkers and theologians. The results obtained in Al-Ghazali's writings indicate that he has mentioned four meanings for reason, which are theoretical and practical reason and acquired and instinctive intellect. Al-Ghazali sees religious sciences precedent over intellectual sciences and prioritizes sharia over wisdom. And believes that reason is incapable of seeking divine knowledge. But Al-Shaykh Al-Mufid is a theologian with Intellectual foundation who explains theological and jurisprudential propositions through rational reasoning, and invites thinkers to argumentative faith. In his view, reason is considered as a source for defending the teachings of revelation. In addition to using wisdom in theological topics, he believes that in the narrative discussions, the conformity and opposition of the provisions of the hadith with reason is the criterion for the authenticity of the hadith. Since Al-Shaykh Al-Mufid finds the understanding of the hadith subject to careful and deep-seated rational attention, he has been opposed to “people of narrations” as a superficial intellectual current.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم

ابراهیمی دینانی، غلامحسین.(1375ش). منطق و معرفت از نظر غزالی، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.

ابن‌ادریس‌حلی، محمدبن احمد.(1410ق). السرائر، قم، انتشارات اسلامی.

ابن‌منظور، محمدبن مکرم.(‏1414 ق). لسان العرب، چاپ سوم،‏ بیروت،‏ دارصادر.

ابن‌نوبخت ابواسحاق ابراهیم.(1413ق)، الیاقوت فی علم الکلام، علی اکبر ضیایی، قم کتابخانه آیت‌الله مرعشی.

استرآبادی، محمدامین.(بی‌تا). فوائد المدنیة، قم، دارالنشر لاهل‌البیت.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد.(1412ق). المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم.

شبلی نعمانی، محمّد.(1386ش). تاریخ علم کلام، تهران، اساطیر.

صدر، سید حسن.(1401ق). تأسیس الشیعه لعلوم للاسلام، بیروت، اعلمی.

صلیبا، جمیل.(1989م). تاریخ الفلسفة العربیة، لبنان، الشرکة العالمیة للکتاب.

طباطبایی، سیدمحمدحسین/(1383ش). المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات.

همو.(1317ش). نصیحة الملوک، با مقدمه و تصحیح و حاشیه جلال همائی، تهران، کتابخانه طهران.

همو.(1385ق). تهافت الفلاسفه، قاهره، دار المعارف.

همو.(1966م). محک النظر فی المنطق، ضبطه و صححه محمد بدر النعسانی، بیروت، دار النهضة الحدیثة.

همو.( 1970م). المنخول من تعلیقات الاصول، تحقیق محمد حسن هیتو، دمشق، دارالفکر.

همو.(1988م). معارج القدس فی مدارج معرفة النفس، بیروت، دارالکتب العلمیه.

همو.(2003م). الاقتصاد فی الاعتقاد، شرح و تحقیق و تعلیق الدکتور انصاف رمضان، بیروت و دمشق، دار القتیبه.

همو.(2010م)- الف. الجام العوام عن علم الکلام، در مجموعه رسائل الامام الغزالی، بیروت، دارالفکر.

همو.(2010م)-ب. روضة الطالبین و عمدة السالکین، در مجموعه رسائل الامام الغزالی، بیروت، دار الفکر.

همو.( 2010م)- پ. مشکاةالانوار، در مجموعه رسائل الامام الغزالی، بیروت، دارالفکر.

همو.(2010م)- ت. المنقذ من الضلال، در مجموعه رسائل الامام الغزالی، بیروت، دارالفکر.

همو.(1381ش). احیاء علوم الدین، مؤید الدین محمد خوارزمی، چاپ سوم، 4جلد، تهران، علمی و فرهنگی.

همو.(1319ش). کیمیای سعادت، چاپ اول، تهران، چاپخانه مرکزی.

همو.(1416ق). قانون التاویل، بیروت، دارالفکر، الطبع الاول.

همو.(1910م). الرسالة اللدنیّة، قاهره، مطبعة کردستان العلمیة.

همو.(1989م). میزان العمل، کتب هوامشه احمد شمس الدین، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلمیه.

همو.(1368ش). المستصفی من علم الاصول، بیروت، دارالارقم ابن ابی‌الارقم.

همو.(1362ش). مکاتیب فارسی (فضائل الانام من رسائل حجةالاسلام)، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران، امیرکبیر.

همو.(1409ق). الاقتصاد فی الاعتقاد، دارالکتب العلمیه، بیروت.

فراهیدی، خلیل بن احمد.(1410ق). کتاب العین، قم، انتشارات هجرت.

قرشى، على اکبر.(1371ش). ‏قاموس قرآن،‏ چاپ ششم، تهران، دارالکتب الاسلامیه‏.

کاشفی، محمدرضا.(1386ش). کلام شیعه، ماهیت، مختصات و منابع، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب.(1363ش). اصول کافی، ترجمه جواد مصطفوی، تهران، علمیه اسلامیه.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی.(1403ق). بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

مصطفوی، حسن.(1360ش). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مظفر، محمدرضا.(1403ق). اصول فقه، چاپ چهارم، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.

مفید، ابی‌عبدالله، محمدبن محمدبن النعمان العکبری البغدادی.(1413ق)- الف. اوائل المقالات، قم، انتشارات کنگره شیخ مفید.

همو.(1413ق)- ب. الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، انتشارات کنگره شیخ مفید.

همو.(1413ق)- پ. التذکرة باصول الفقه، قم، المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید، الطبعة الاولی، مصنفات الشیخ المفید.

همو.(1413ق)- ت. تصحیح الاعتقادات، تحقیق حسین درگاهی، قم، المؤتمر العامی لالفیه الشیخ المفید، الطبعه الاولی.

همو.(1413ق)- ث. المسائل الصاغانیه الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، الطبعه الاولی.

همو.(1413ق)- ج. النکت فی مقدمات الاصول، چاپ اول، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.

همو.(1414ق).المسائل السرویه، تحقیق صائب عبد الحمید، بیروت، لبنان، دار المفید، الطبعه الثانیه.