کد مقاله : بازدید : 432 صفحه: -

نوع مقاله: پژوهشی

ارزیابی و تحلیل مولفه های تاثیرگذار در فضاهای بی دفاع شهری (مطالعه موردی منطقه یک شهر تبریز)

محورهای موضوعی : مربوط به گردشگری

لاچین پهلوان ¹ , سعیده فیضی ² , نگار پهلوان ³

1 - استادیارگروه معماری، واحد آذرشهر، دانشگاه آزاداسلامی، آذرشهر،ایران
2 - استادیار گروه معماری وشهرسازی، واحد آذرشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، آذرشهر،ایران
3 - دانشجوی دکتری تخصصی گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

تاریخ پذیرش : 1402/09/08 تاریخ انتشار : 1403/02/04

کلید واژه:

چکیده مقاله :

فضای شهری بستر زندگی و فعالیـت شـهروندان به شمار می‌رود و با عطف بـه خصوصیات افـراد و گروه‌های سنی، اجتماعی و جنسی، می‌بایست قادر باشد محیط امن، سالم، پایدار و جذابی مهیا سازد و به شیوه مناسبی به نیازهای گوناگون تمام اقشار اجتماعی پاسخ دهد. در پژوهش حاضر به تحلیل مولفه های تاثیرگذار در فضاهای بی‌دفاع در سطح محلات منطقه یک شهرداری تبریز پرداخته شد. روش تحقیق: ابتدا با استفاده از آزمون تی تک نمونه‌ای مولفه‌ها، ابعاد و زمینه‌های موثر در فضاهای بی‌دفاع تحلیل شدند. 12 مولفه مورد بررسی در 3 گروه دسته‌بندی شد و تاثیر این مولفه‌ها به تفکیک مورد بررسی قرار گرفت. همچنین با استفاده از تحلیل واریانس یک طرفه، 13 محله منطقه یک شهر تبریز با یکدیگر مقایسه شدند..همچنین رتبه‌بندی محلات منطقه یک شهر تبریز با استفاده از مدل ویکور انجام شد. نتایج حاصل نشان داد که در میان 3 معیار مورد بررسی (کالبدی، محیطی و اقتصادی- اجتماعی) نقش مولفه‌های مربوط به معیار اقتصادی- اجتماعی کمرنگ‌تر می‌باشد و در میان این مولفه‌ها تنها عدم حس تعلق به مکان نقش بارزی بر فضاهای بی‌دفاع دارد. نتایج نشان داد که بعضی محلات از نظر فضاهای بی‌دفاع از نوع فضای گم، کنج‌ها، نبود روشنایی، سطوح L شکل و U شکل کوچه و خیابان و زیرگذرها و پل‌ها اختلاف معنی‌داری با یکدیگر نشان دادند.. شرایط نامطلوب محلات بی دفاع از نظر مولفه‌های کالبدی- محیطی مهم‌ترین تاثیر را در شکل‌گیری فضاهای بی‌دفاع در این محلات داشته است.

چکیده انگلیسی:

In this research, the analysis of influential components in vulnerable urban spaces at the neighborhood level within one municipality of Tabriz is conducted. Urban spaces are pivotal for citizens' life and activity, aiming to provide safe, healthy, stable, and attractive environments that cater to diverse societal needs based on individual characteristics, age, social groups, and gender. The study utilized the T-test to analyze components, dimensions, and effective areas in vulnerable spaces, categorizing twelve investigated components into three groups and assessing their impact separately. Additionally, one-way variance analysis was employed to compare 13 neighborhoods in Tabriz city, with subsequent ranking using the Vicor model. Results highlight that physical-environmental components exerted the most significant impact on the formation of vulnerable spaces, revealing notable differences among localities concerning missing spaces, corners, inadequate lighting, and specific alley and street configurations like L-shaped and U-shaped layouts, underpasses, and bridges.

منابع و مأخذ:

متن کامل:

ارزیابی و تحلیل مولفه های تاثیرگذار در فضاهای بی دفاع شهری

(مطالعه موردی منطقه یک شهر تبریز)

چکیده

فضاي شهري بستر زندگي و فعاليـت شـهروندان به شمار میرود و با عطف بـه خصوصیات افـراد و گروههاي سني، اجتماعي و جنسي، میبایست قادر باشد محيط امن، سالم، پايدار و جذابي مهیا سازد و به شیوه مناسبی به نيازهاي گوناگون تمام اقشار اجتماعي پاسخ دهد. در پژوهش حاضر به تحلیل مولفه های تاثیرگذار در فضاهای بیدفاع در سطح محلات منطقه یک شهرداری تبریز پرداخته شد.

روش تحقیق: ابتدا با استفاده از آزمون تی تک نمونهای مولفهها، ابعاد و زمینههای موثر در فضاهای بیدفاع تحلیل شدند. 12 مولفه مورد بررسی در 3 گروه دستهبندی شد و تاثیر این مولفهها به تفکیک مورد بررسی قرار گرفت. همچنین با استفاده از تحلیل واریانس یک طرفه، 13 محله منطقه یک شهر تبریز با یکدیگر مقایسه شدند..همچنین رتبهبندی محلات منطقه یک شهر تبریز با استفاده از مدل ویکور انجام شد.

نتایج حاصل نشان داد که در میان 3 معیار مورد بررسی (کالبدی، محیطی و اقتصادی- اجتماعی) نقش مولفههای مربوط به معیار اقتصادی- اجتماعی کمرنگتر میباشد و در میان این مولفهها تنها عدم حس تعلق به مکان نقش بارزی بر فضاهای بیدفاع دارد. نتایج نشان داد که بعضی محلات از نظر فضاهای بیدفاع از نوع فضای گم، کنجها، نبود روشنایی، سطوح L شکل و U شکل کوچه و خیابان و زیرگذرها و پلها اختلاف معنیداری با یکدیگر نشان دادند.. شرایط نامطلوب محلات بی دفاع از نظر مولفههای کالبدی- محیطی مهمترین تاثیر را در شکلگیری فضاهای بیدفاع در این محلات داشته است.

واژگان کلیدی: فضاهای بیدفاع شهری ، امنیت ، بهسازی کالبدی ، ساماندهی شهری

مقدمه

فضاهای شهری براساس قابلیت دفاع و ایجاد محیطی امن برای شهروندان به دو گروه فضاهای قابل دفاع و فضاهای بیدفاع طبقهبندی میگردند. فضاهای بیدفاع فضاهایی محسوب میشوند که امکان حادث شدن آسیب اجتماعی در آنها بیشتر از فضاهای دیگر میباشد یا فضاهایی به شمار میروند که از جنبههای حفاظتی مرده ولی از نظر حادث شدن مسائل نابهنجار فضایی فعال و زنده میباشند. این فضاها معلول حوادث و رخدادهایی میباشند که در سطح شهر بروز میدهند زیرا به دلیل بزرگ شدن یا بزرگ بودن شهر و عدم نظارت کافی و مطلوب فیزیکی و اجتماعی فضاهایی خلق میشوند که فعالیتهای غیرمجاز و متضاد با هنجارهای جامعه در آن مراکز اتفاق میافتد و اثرات نامطلوبی و مخربی بر بدنهی جامعه میگذارد و منجر به بروز انواع جرمها و خشونتها میگردند (راپوپورت، 1384: 58). به بیان دیگر، فضاهای بیدفاع شهری مکانهایی در شهرها به شمار میآیند که با توجه به خصوصیات فیزیکی در مقایسه با سایر مناطق شهری محلهای مناسبتری جهت رخداد جرایم میباشند. این فضاها عموما به کسی متعلق نیست و اگر دارای مالکی باشد از آنها محافظت نمیکند. شماری از این فضاها از دید عموم مردم پنهان هستند به گونهای که آنها به عنوان فضاهای دنج و امن جهت رفتارهای انحرافی و نابهنجار مد نظر قرار میگیرند. فضاهای باقیمانده پیرامون ساختمانهای بلند، گوشهها و کنجهای متروک، پارکینگ و اراضی موجود در بخشهای حاشیهای جاده به ندرت مورد استفاده قرار میگیرند (دریابری ¹،2014: 327) مشخصههای فضاهای بیدفاع شهری شامل این موارد میباشند: فقدان برخورداری از روشنایی و نور کافی و مطلوب در ساعتهای مختلف، در معرض تخریب واقع شدن فضا، رها و متروک شدن فضا، فقدان رؤیت بصری از فضاهای پیرامون، شلوغ بودن فضا در ساعتهای خاص، فضایی بینظم از جنبه فیزیکی و فعالیتهای جاری، دارای کنج و گوشه، تنگ و باریک، پرت و منزوی، داشتن توالی و امتداد و نیز داشتن تراکم ساختمانی. به طور خلاصه، مشخصه اساسی فضاهای بیدفاع شهری نبود یا کاهش عنصر نظارت اجتماعی محسوب میگردد و در آنها رفت وآمد اندک است (قلیچ و عماری، 1391: 33).

با توجه به موراد فوقالذکر میتوان نتیجه گرفت که ساختار فیزیکی فضا یا به تعبیری دیگر فرم فضا در نحوهی شکلگیری یک فضاي بیدفاع، نقشی انکارناپذیر برعهده دارد و بنابراین توجه به کیفیتهاي فرم فضا اهمیت قابلتوجهی پیدا میکند (عزیزي و شعبان جولا، 1393: 795). ضعف نظارت و حس تعلق خاطر به فضاهاي بیدفاع جزو مهمترین مشخصههای اجتماعی این فضاها به شمار میآید (یوسفی و جوهري، 1393: 131). ترس و ناامنی ناشی از فضاهاي بیدفاع که در فضاهاي شهري ایجاد میشوند را میتوان بهواسطه طراحی مطلوب و مناسب و کاربري کارآمد از فضا و محیط ساختهشده که منجر به کاهش فرصتهاي مجرمانه، کاهش ترس و ناامنی و ارتقاء کیفیت زندگی میگردد، تا حد زیادی کاهش داد (یوسفی و جوهري، 1393: 132). میتوان بیان داشت در پیشگیري از حادث شدن تعداد زیادی از جرائم، فضاهاي شهري و کیفیت محیط میتواند فاکتور موثر و تعیینکننده محسوب شود. بررسی و تعمق در گزارش جرمها بیانگر این است که فضاهاي بیدفاع در رخداد جرمهاي سنگین، بهخصوص جرمهاي پیوسته، یکی از اساسیترین فاکتورها به شمار میرود. همچنین، فضاهاي بیدفاع فاکتور بسیار مهم و اثرگذاری در پایین آوردن کیفیت زندگی محسوب میشوند (سلیمانی و همکاران، 1394: 3). کوشش در جستجوي راهکارهای تاثیرگذار در کاهش فضاهاي ناامن و بیدفاع شهري به دلیل نقش مهمی که اینگونه فضاها میتوانند در جامعه و در ایجاد امنیت ایفا کنند مبدل به مسئلهاي جدي و قابل بحث گردیده است (آقابابالو و همکاران، 1393: 1). بنابراین، شناسایی پهنههاي جرمزا و فضاهاي بیدفاع و اثر کالبد و بافت فیزیکی محیط در ناامنی محل میتواند مهمترین فاکتور در تشخیص و بازشناسی آسیبهاي اجتماعی در محله مطالعاتی به شمار آید. در پژوهش حاضر منطقه یک شهرداری تبریز از نظر توزیع جغرافیایی فضاهاي بیدفاع و عوامل موثر در شکلگیری این فضاها مورد بررسی قرار میگیرد. منطقه یک شهرداری تبریز از لحاظ موقعیت جغرافیایی از شمال به اتوبان پاسداران و از جنوب به خیابان امام خمینی و هفده شهریور و از شرق به خیابان آبرسان و رجائی و از غرب به خیابان فلسطین محدود میگردد، البته منطقه بازار مرکز این منطقه جزو شهرداری منطقه هشت میباشد. این منطقه با جمعیتی معادل 211302 نفر و مساحتی حدود 1547 هکتار دارای تراکم ناخالص جمعیتی حدود 137 نفر در هکتار است. همچنین، این منطقه دربرگیرنده 4/552 هکتار کاربری مسکونی بوده و بدین واسطه دارای تراکم خالص جمعیتی معادل 383 نفر در هکتار میباشد. شناخت ابعاد و زمینههای موثر در فضاهای بیدفاع شهری میتواند یکی از موثرترین و مهمترین عوامل بازدارنده جرائم و آسیبهای اجتماعی در این منطقه به شمار آید. با طراحی مطلوب و کاربری مؤثر محیط از ارتکاب جرم پیشگیری نموده و علاوه بر ارتقا کیفیت زندگی بر ترس ناشی از جرم نیزمی توان غلبه یافت (کروو،2000: 46)²

ضرورت انجام پژوهش

احساس ایمنی و امنیت در فضاهای شهری از با اهمیتترین شاخصهای کیفیت فضا به شمار میرود و با وجود آنکه مساله امنیت در هر جامعه مسالهای بسیار پیچیده محسوب میشود و دارای ابعاد گوناگون و مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی میباشد همچنین باید بر جمعيت، سن و طبقه، بـه نيازهـاي ملموس و محسوس شهروندان نيز توجه داشت (تبریزی و مدنی پور،2006 :935)³. ولی در تامین این ضرورت نباید از نقش و اثرگذاری فاکتورهای محیطی غافل گردید.

در حال حاضر، با رشد و توسعه شهرنسینی و افزایش رفتارهای ناهنجار شهری بهخصوص جرایم، مقوله پیشگیری محیطی جرائم بهواسطه برنامهریزی و طراحی محیطی اهمیت شایانتوجهی پیدا نموده است. فضاهاي قابل دفاع و امن بهعنوان يكي از شاخصهاي مهم كيفيت زندگي مطرح گردیده است. توجه به امنيت شهري به عنوان بستر اصلی براي برقراری ارتباطات اجتماعي و عرضه خدمات عمومي و در نتيجه ايجاد شهري پايدار و سالم، مورد پذیرش کلیهی نظريهپردازان شهري میباشد. بدیهی میباشد كه بدون توجه به اين فاکتور شرايط و زمینههای توسعه پايدار و مطلوب شهري را نميتوان مهیا نمود. . (آهنگر سریزدی، 1394: 18).توجه به مقولهی امنيت از بعد غير انتظامي، موضوع نوینی به شمار میرود و طبیعتا كمبود پژوهشها و مطالعات در اين خصوص امري بديهي میباشد. در راستای حذف یا حداقل کاهش فضاهای بیدفاع شهری، شناسايي و تشخيص مناطق جرم خيز و ناامن (غير قابل دفاع) و دلایل ایجاد این فضاها در سطح شهر از اولین و ضروریترین اقدامات محسوب میگردد. پراکنش فضاهای ایمن بیشتر در نزدیکی معابر اصلی و خیابان‌هایی واقع‌شده که بیشترین میزان روشنایی را در شب دارا می‌باشد. (شجاعیان و رحیمپور، 1396)

پس از آن امكان مبارزه با اين عوامل و پاكسازي شرايط كالبدي، اجتماعي و فرهنگي میسر میشود. با استفاده از نتايج اين تحقیق ميتوان پراکندگی مکانی فضاهای بیدفاع شهری در محدوده منطقه یک شهرداری تبریز را ارزیابی کرد و به شناسایی و تشخیص دلایل اصلی شکلگیری این فضاها پرداخت. آنگاه میتوان از شكلگيري فضاهای ناامن در آينده پيشگيري کرد و يا نواحی را كه در آينده امکان ناامني آنها بالا میباشد را شناسايي و کنترل نمود. از آنجا كه الگوهاي مکانی پراکندگی بزهكاري متاثر از نوع كاربري اراضی و خصوصیات كالبدي و يا جمعيتي است و اين فاکتورها در ایجاد مكانهاي ناامن و غيرقابل دفاع موثر میباشند لذا يكي ديگر از جنبههای اهميت اين پژوهش در اين است كه به كمك آن ميتوان نسبت به تغيير اين شرايط و ويژگيها، احياء و بازطراحي فضاها اقدام کرد و از طرفي برخي محدودیتها و شرايط بازدارنده جهت ارتكاب جرم و بزهكاري را ايجاد نمود و بدين طریق ضمن ارتقاء سطح امنيت اجتماعي، در استفاده از امكانات و منابع صرفهجويي میگردد و جامعه نيز با سهولت بیشتری راه سلامت را طی خواهد نمود.

اهداف پژوهش

- شناخت پراکنش جغرافیایی فضاهای بیدفاع در منطقه مورد مطالعه

- شناخت مهمترین عوامل موثر در شکلگیری فضاهای بیدفاع در منطقه مطالعاتی

- رتبهبندی و پهنهبندی منطقه مورد مطالعه براساس شاخصهای فضاهای بیدفاع شهری

پیشینه تحقیق

از دهه 1960 ارزیابی عوامل تاثیرگذار بر امنیت و جرم در فضاهای شهری توجه محققان حوزههای علوم اجتماعی، جغرافیا و برنامهریزیشهری و شهرسازی را به خود جلب نموده است. محققان علوم اجتماعی بیشتر تلاش میکنند اثرگذاری فاکتورهای اجتماعی و روانشناختی جرم و جنایت و امنیت در فضاهای شهری را مورد مطالعه و تحلیل قرار دهند. در مقابل، محققان جغرافیا و شهرسازی در تلاش هستند تا تأثیر فاکتورهای کالبدی و محیطی و نقشی که فضاهای بیدفاع بر جرم و احتمال رخدادن آن دارند را مورد مطالعه قرار دهند.

نیومن⁴ (1972) در کتاب «فضاهای قابل دفاع» به چارچوب کالبدی و محیطـی یک محله مطلوب و امن، که در آن ساکنان بتوانند محیط پیرامون خانههای خود که شامل خیابانها و فضاهای باز پیرامون ساختمانها و همچنین فضاهای داخلی از قبیل لابی، راهروها و پلهها هستند را به سهولت مورد نظارت قرار داده، تمرکز نموده و فاکتورهای محدودکننده محیطی را مورد اشاره قرار میدهد. (کروو،200 :46)

مري⁵ (1981) در تحقيقي با عنوان فضاهاي قابل دفاعِ بيدفاع⁶، به بررسي رابطهي جرم و فضاها پرداخته است. فضاهاي پرت و دور افتادهي دور از ديد، فضاهاي تنگ و باريك، راهروهاي كم نور بين ساختمانها، شكافهاي موجود كه امكان برداشتن چيزي را ميدهد، پيادهروهاي در امتداد خيابان كه با ستونهاي بتوني و فرو رفتگيهاي ممتد در هم ريخته و بينظم بود كه نيمي از جرائم رخ داده را به خود اختصاص داده بودند.

بیلر⁷ (2011) در تحقیقی به ارزیابی و سنجش امنیت در فضاهای عمومی شهر برلین پرداخته است. از شاخصهای مورد استفاده در این تحقیق میتوان به علائم، مالکیت، استراحتگاه، روشنایی، تزئینات بصری و هنری، دسترسی دوربینهای امنیتی و غیره اشاره کرد.

تیلور⁸ (2012) در پژوهشی با عنوان «جرائم و مکان مقیاس کوچک در لندن» چهار گزاره زیر را در شکلگیری کانونهای جرمخیز در لندن مؤثر دانسته است: الف: وجود امکانات و تسهیلات مناسب بزهکاری ب: ویژگی مکانی و عدم مدیریت اصولی. ج: وجود اموال یا اشیایی که مطلوب بزهکاران است. د: تعداد بیشتر بزهکاران

هيلـر⁹ (2014) معتقد اسـت، كـه الگوهـاي حركت توسط فضاهاي خصوصي شده، با مردمي كـه در اين فضاها حضور دارند، به وسيله ايمني اسـتفادهكنندگان از اين فضاهاي شهري افزايش پيدا مـيكنـد. وي با طرح عنوان «ميزان توانايي مكانها و فضـاهاي شهري در جلب مشـاركتهـاي شـهروندان»، عنـوان ميكند كـه بـين ميـزان ارتكـاب جـرائم اجتمـاعي و بزهكاري در گروههاي مختلف سني و نسلي و ايمني ايجاد شده بر اثر تعامـل مطلـوب شـهروندان ارتبـاط مستقيم وجود دارد.

سوهن¹⁰ (2016) در مقالهای با عنوان «جرایم مسکونی و محیط ساختهشده محله؛ بررسی اثربخشی پیشگیری از جرم ازطریق طراحی محیطی (سی پی تی ای دی)¹¹ به این نتیجه رسیده است که تعداد طبقه ساختمان، تراکم در ایستگاه اتوبوس، تراکم خیابان، تراکم تقاطعها، متوسط درآمد خانوار در محله و فاصله محله از نزدیکترین ایستگاه پلیس بهطور قابلتوجهی با جرم و جنایتهای خیابانی مرتبط میباشد.

ها¹² و همکاران (2015) در مقالهای به مقایسه فضاهای قابلدفاع در مسکنهای متناسب با رویکرد (سی پی تی ای دی) و مسکنهای بدون رعایت اصول رویکرد (سی پی تی ای دی) پرداختهاند..

محسنی تبریزی و همکاران (1390) رابطه فضاهای بیدفاع شهری و خشونت را در شهر تهران بررسی کردند. در این پژوهش فضاهای مورد مطالعه بر اساس نوع خشونت و با توجه به اهداف تحقیق و امکان دسترسی و محدودیت زمانی و مالی 12 فضای شهری عمومی از میان 108 فضای شهری عمومیِ آلوده یا جرم خیز تهران هستند، عدم پیوند ارتباطی با فضاهای نمایان، وجود نقاط فرو رفته و یا برآمده، داشتن مرز و محدوده مشخص و کم بودن ساختمان‌ها نیز از ویژگی‌های تفکیککننده‌ی فضاهای دارای نزاع و درگیری از دیگر فضاها هستند. توالی و امتداد نیز از ویژگی‌های متمایزکننده فضاهای دارای مزاحمت از دیگر فضاها هستند.

محسنی و همکاران (1395) به تبیین جامعه‌شناختی رابطه بین فضاهای بی‌دفاع شهری با خشونت‌های شهری در شهر تهران پرداختند. هدف اصلی این پژوهش، «سنجش رابطه‌ی بین فضاهای بی‌دفاع با خشونت‌های شهری» است.

شجاعیان و رحیمپور (1396) رابطه کانونهای وقوع جرم و فضاهای بیدفاع را بررسی کردند. هدف از این پژوهش شناسایی فضاهای بی‌دفاع و جرم‌خیز در محله‌های پردیس شهر اهواز با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی موردی و پیمایشی و تهیه نقشه شاخص‌های مورد مطالعه (میزان روشنایی، نوع کاربری، میزان و موقعیت جرائم، فاصله از معابر اصلی) در محیط ارک جی ای اس ¹³می‌باشد

طالبپور (1396) در پژوهشی به مطالعهي ويژگيهاي فضاهاي شهري و نقش آن در احساس امنيت شهروندان با استفاده از نظريات گوناگون جامعه شناسي، روان شناسي اجتماعي و طراحي شهري پرداخته است.

علیزاده و عنبری (1396) نقش فضاهای بی‌دفاع شهری در وقوع جرم را در پارک‌های منطقه 9 مشهد بررسی کردند.

فرهادی خواه و همکاران (1397) به ارزیابی فضاهای بیدفاع شهری محله هرندی تهران با استفاده از مدل سافتی آیدیت ¹⁴پرداختند.

ویژگیهای فضاهای بیدفاع شهری

فضاهای بیدفاع شهری حامل مفاهیم و نمادهای ویژه خود میباشند و بدین ترتیب میتوانند اثرات قابلتوجهی بر تفسیر افراد از موقعیت خود و واکنش نسبت به آن موقعیتها بگذارند. به عنوان نمونه مکانهای عمومی از قبیل پارکها میتوانند در ساعتهای مختلف به عنوان فضای بیدفاع به کار گرفته شوند؛ زیرا مردم غالبا مبتنی بر درک و شناخت نشانههای محیطی رفتار میکنند. این امر بر اساس مشاهداتی میباشد که همان افراد در محیطهای کاملا متفاوت رفتار میکنند. زیرا محیط با فراهم نمودن اشارات بر رفتار اثرگذار میباشد و افراد با ویژگیهای شخصی خویش موقعیتهای اجتماعی را تفسیر و مورد قضاوت قرار میدهند و بر اساس آن رفتار مینمایند. به تعبیر دیگر، موقعیت اجتماعی منتج از تاثیر محیط، بر رفتار افراد اثرگذار است (قلیچ و عماری، 1394: 48). مشخصه اساسی فضاهای بیدفاع شهری نبود یا کاهش امکان نظارت و کنترل اجتماعی و برقراری امنیت برای بروز انواع آسیبهای اجتماعی و جرایم میباشد. خصیصه عمده این فضاها نبود مولفه نظارت و کنترل اجتماعی محسوب میشود و در آنها رفت و آمد اندک میباشد. فضاهای بیدفاع از کژکارکردهایی برخوردار میباشند که چند مورد از کمضررترین تا پرضررترین آنها را میتوان بدین شرح برشمرد: حاشیهنشینی، کارتنخوابی، انباشت زباله، تکدیگری، مکان تجمع ولگردان، انواع سرقتها و آدمکشی (قلیچ و عماری، 1394: 47). ضعف کنترل و نظارت و تعلق خاطر به فضاهاي بیدفاع از اساسیترین خصوصیات اجتماعی این فضاها به شمار میرود (یوسفی و جوهري، 1393: 131).

علاوه بر موارد فوقالذکر، فضاهای بیدفاع دارای اثرات اجتماعی دیگری نیز میباشند که مهمترین آنها تقلیل امنیت اجتماعی و کاهش سلامت اجتماعی میباشد که این خود ناشی از آسیبهای زیر میباشد:

- شیوع و گسترش آسیبهای اجتماعی

- بروز و شیوع طیف متنوعی از جرمها

- تقلیل اثرگذاری برنامههای اجرایی کاهش آسیبها (قلیچ و عماری، 1393: 48).

در ادامه چند مورد از مهمترین خصوصیات فضاهای بیدفاع شهری نام برده میشود:

- خصوصیاتی نظیر کمبود و فقدان نور، ساختمانهای مخروبه و متروکه، ساختمانهای نیمهکاره، مشاهده بصری محدود و عدم نمایش بصری، بینظمی فیزیکی، (وجود محلهایی با قابلیت) دام افتادن، فرصت محدود جهت نظارت و کنترل، وجود گوشه و کنار و کنج، پیچ و خم، مکانهای محصور مجاور با فضاهای غیر قابل مشاهده، تراکم ساختمانی، کمبود ساختمان، فقدان مرزها و محدودههای قابل اندازهگیری را میتوان بهعنوان خصوصیات فیزیکی فضاهای بیدفاع به حساب آورد.

- مهمترین مشخصههای اجتماعی فضاهای بیدفاع بدین شرحاند: عدم استفاده یا عدم استفادهی مداوم، آرام و خلوت بودن، ازدحام بیش از حد، تراکم، فقدان حضور انسان، فقدان حضور مسئول کنترل و نظارت (نیروی حفاظتی) بینظمی و آشفتگی در فعالیتها، کاهش کنترل و نظارت توسط مردم، فقدان ارتباط بین فضا و مردم، و فقدان وجود این ارتباط در ساعتهای خاص و نیز تراکم فعالیتی.

- مهمترین مشخصههای فیزیکی- اجتماعی فضاهای بیدفاع را میتوان بدین شرح برشمرد: فضاهای متروک و رهاشده، نبود علائم و نشانههای شناسایی، هویت و تعریف ضعیف و نارسا، فقدان نور و روشنایی، فقدان معنیدار بودن منظره یا ضعف در این منظره، ساختار پیچیده و درهم، تنوع فعالیتها، تناسب ضعیف و نارسا یا عدم وجود تناسب، باریك و تنگ بودن، نبود تفکیك فضاهای عمومی و خصوصی، ارتباط ضعیف ساختمانها با خیابان یا با سایر فضاهای باز (دریابری،2014 :328)

هدف اساسی برنامهریزی شهری فراهم نمودن شرایط مطلوب جهت رشد و توسعه جامعه و رفاه شهروندان میباشد؛ بنابراین هر گونه برنامهریزی برای شهر بدون درک و شناخت خصوصیات انسانی و محیطی امکانپذیر نخواهد بود. درواقع، مبنای هر پژوهش شهري مطلوب، ارزيابي و شناخت مشخصههای طبيعی، انسانی و کالبدي آن شهر ممحسوب میشود. بدین ترتیب جهت بررسی میبایست تمامی مولفهها و عناصر شهري به صورت نظاممند مورد ارزیابی واقع شوند. انجام تغییرات و دگرگونی در طراحی کالبدی محیط به رهاشدن یا آزادسازی رفتارهای پنهانی ساکنین منجر میشود و آنها را تشویق مینماید تا جهت حفظ آزادی و اموال خود تمهیدات و تدابیری رفتاری را اتخاذ کنند که این فعالیتهای رفتاری مانع اساسی در برابر ناهنجاریهای اجتماعی در محل به شمار آیند (علیمردانی و همکاران، 1395: 18).

همگام با افزایش شدید جمعیت شهر تبریز، توسعه کالبدی آن نیز با سرعت بالایی اتفاق افتاده است؛ به طوری که وسعت شهر تبریز که در سال 1335 بالغ بر 1770 هکتار بود در سال 1355 به حدود 4580 هکتار و در سال 1365 به حدود 14000 هزار هکتار رسید. ارقام نشان میدهد که مساحت شهر تبریز بین سالهای 65-1335 قریب به هشت برابر افزایش پیدا نموده است و بهویژه شدّت این رشد و توسعه به طور عمده بین سالهای 65ـ1355 صورت گرفته است، به گونهای که مساحت شهر در طی این دوره زمانی از 4580 هکتار به 14000 هکتار بالغ شد. این رشد شتابان موجب گردیده تا علاوه بر ایجاد کویها و شهرکهای جدید در پیرامون شهر، شماری از روستاهای حوزه نفوذ (همراه با اراضی کشاورزی و بایر همراه آنها) نیز با جذب جمعیت، در آن ادغام گردیده و جزو محدوده شهری به شمار آید. مطالعات بیانگر این است که در نتیجه رشد و توسعه کالبدی- فیزیکی شهر تبریز، زمینهای زراعی حاصلخیز، باغات و به همین نحو تقریبا 10 روستا در داخل بافت فیزیکی شهر جای گرفته و سرانجام با رشد فیزیکی شهر در آن ادغام شدهاند؛ به عنوان مثال روستاهای بارنج در شرق، لاله، لواسان امامیّه و... در جنوب و جنوب غربی، قراملک در سمت غرب و ائلگلی (شاهگلی) در جنوب شرقی را میتوان برشمرد و به آهستگی باسمنج نیز جذب تبریز میگردد (سازمان برنامه و بودجه استان آذربایجان شرقی ،1396).

روش پژوهش

در پژوهش حاضر با توجه به شاخصهای مورد استفاده در ارزیابی فضاهای بیدفاع منطقه یک شهرداری تبریز، پرسشنامههایی تنظیم گردیده و در سطح محلات مختلف منطقه یک شهر توزیع شد. پس از اجرای فرایند پرسشگری، اطلاعات حاصله مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. به این ترتیب که در مورد هر فرضیه تحقیق، آزمونهای تی تک نمونهای¹⁵ و تحلیل واریانس یکطرفه (آنوا) مورد استفاده قرار گرفت. همچنین برای رتبهبندی محلات شهر تبریز از نظر فراوانی فضاهای بیدفاع شهری از روش ویکور استفاده به عمل آمد.

جامعه آماری پژوهش حاضر مشتمل بر جوانان و میانسالانی هستند که در سطح منطقه یک شهر تبریز سکونت دارند. کل جمعیت منطقه یک شهرداری تبریز مطابق داده‌های آماری موجود در سرشماری‌ها عمومی نفوس و مسکن سال 1395 برابر با 218647 نفر میباشد.

اندازه یا حجم نمونه بر این اساس در پژوهش حاضر به منظور دسترسی به جامعه آماری مربوطه از نمونهگیری سیستماتیک بهره گرفته شد که در آن انتخاب واحد نمونهگیری بر اساس تصادف مشخص میگردد.

نحوه جمعآوری دادهها : در این پژوهش تعداد 131 پرسشنامه در سطح محلات منطقه یک شهرداری تبریز توزیع گردید. برای پاسخگویی به سوالات طیف لیکرت پنجگزینهای به کار بسته شد. در این پژوهش گزینههای پاسخنامه به صورت جداول ... میباشد.

روش تحلیل اطلاعات: در تحقیق حاضر، روش تجزیه و تحلیل اطلاعات جمعاوری شده مبتنی بر روشهای آماری و توصیفی است. به منظور تحلیل دادهها، از آزمونهای تی‌تک نمونهای و تحلیل واریانس و همچنین به منظور سطحبندی محلات از روش ویکور استفاده به عمل آمد.

بعد از گردآوری و طبقهبندی داده‌ها دراین پژوهش، دادههای حاصل از پرسشنامهها دستهبندی و تجزیه و تحلیل شده است. ابتدا یافته‌هایی بر اساس آمار توصیفی ارائه شده و سپس با استفاده از آزمونهای آماری به بررسی فرضیههای پژوهش پرداخته شده است. در نهایت با استفاده از روش ویکور محلات منطقه یک شهرداری تبریز از نظر پراکندگی فضاهای بیدفاع شهری رتبهبندی میگردند.

بررسی ویژگیهای توصیفی جمعیتشناختی پاسخگویان

سطح تحصیلات: یافتههای حاصل از پرسشنامهها در جدول (1) نشان میدهد که بیشترین فراوانی از نظر سطح مدرک دانشگاهی را افراد با مدرک لیسانس با 82 فراوانی تشکیل میدهند و کمترین فراوانی مربوط به مدرک دکتری میباشد.

جدول 1. توزیع فراوانی سطح تحصیلات پاسخگویان

شرح	فراوانی	درصد
سیکل	27	3/12
دیپلم	35	9/15
فوق دیپلم	17	7/7
لیسانس	82	3/37
فوق‌لیسانس	55	25
دکتری	4	8/1
جمع	220	100

منبع : یافته های پژوهش

شغل: از آمار و ارقام جدول (2) چنین استنباط می‌شود که از کل پاسخگویان، 1/54 درصد دارای شغل آزاد و 4/21 درصد دارای شغل دولتی و 5/24 درصد محصل و دانشجو می‌باشند. بیشترین فراوانی متعلق به مشاغل آزاد میباشد.

شرح	فراوانی	درصد
آزاد	119	1/54
دولتی	47	4/21
محصل	54	5/24
جمع	220	100

جدول 2. توزیع فراوانی وضعیت شغلی پاسخگویان

منبع : یافته های پژوهش

تحلیل ابعاد و زمینههای موثر در فضاهای بیدفاع شهری در منطقه یک شهر تبریز

آزمونهای مقایسه میانگین به سه دسته تقسیم میشوند: تی تک نمونهای، تی دو نمونه مستقل و آزمون تی زوجی. آزمون تی تک نمونهای جزء آزمونهای مقایسه میانگین به شمار میرود

در این پژوهش زمینههای موثر در فضاهای بیدفاع شهری در 3 گروه دستهبندی گردید: معیارهای محیطی، کالبدی و اقتصادی- اجتماعی. تعداد مولفههای معیار محیطی 4 مورد میباشد که عبارتند از: وجود بنبستها، ساختمانهای نیمه تمام و متروک، معابر کم عرض و عدم نمایانی فضا. مولفههای معیار کالبدی نیز شامل عدم استفاده از نور، عدم خوانایی فضا و درهم ریختگی و آشفتگی فضا میباشد. عدم حس تعلق، ساکنان کم درآمد، وضعیت اقتصادی ساکنین، سواد ساکنین و رضایت از خدمات نیز مولفههای معیار اقتصادی- اجتماعی میباشند.

در این قسمت از پژوهش با استفاده از آزمون t در نرمافزار مینیتب به بررسی تاثیر وجود بنبستها، فضاهاي کنج و زیرگذرها بر فضاهاي بیدفاع شهری در منطقه یک شهر تبریز پرداخته شده است. لازم به توضیح است که در زمینه آزمونهای مربوط به مقایسه میانگین، تفاوتی بین نرمافزار مینی تب¹⁶ و اس پی اس اس¹⁷ وجود دارد و میتوان گفت که مینی تب از قابلیتهای بیشتری نیز برخوردار میباشد. به عنوان مثال در آزمون تی تک نمونهای، تعداد گزینههای مربوط به فرض جانشین 3 مورد بوده و دو مورد بیشتر از اس پی اس اس میباشد. به همین دلیل در این پژوهش جهت تجزیه و تحلیل آماری دادههای گردآوری شده از طریق پرسشنامه از نرمافزار مینی تب استفاده شد. فرض صفر و جانشین این آزمون به صورت زیر نوشته میشود:

فرض صفر: وجود بنبستها، فضاهای کنج و زیرگذرها بر فضاهای بیدفاع شهری تاثیر ندارد.

فرض جانشین: وجود بنبستها، فضاهای کنج و زیرگذرها بر فضاهای بیدفاع شهری تاثیر دارد.

با توجه به نتایج حاصل از بررسی وجود بنبستها و فضاهای کنج بر فضاهای بیدفاع شهری در جدول (3) میتوان نتیجهگیری نمود که با توجه به این که میانگین به دست آمده 23/3 است بنابراین وجود بن بستها، فضاهاي کنج و زیرگذرها بر ناامنی فضاهاي شهری در منطقه یک شهر تبریز تاثیر دارد. با این حال اتکا به میانگین از نظر آماری صحیح نمیباشد؛ بنابراین لازم است به بررسی مقدار سطح معناداری نیز پرداخته شود؛ به این ترتیب با توجه به اینکه سطح معناداری به دست آمده (046/0) کوچکتر از آلفا در سطح 05/0 است در نتیجه فرض صفر رد میشود و فرض جانشین (تحقیق) پذیرفته میشود. لذا با 95% اطمینان میتوان نتیجه گرفت که عوامل یاد شده بر ناامنی فضاهای شهری تاثیر دارد. گذشته از این، زمانی که مقدار T مشاهداتی با T بحرانی نیز مقایسه میگردد نتایج قبلی تایید میشود. مقدار بحرانی با استفاده از جدول آماری مربوطه، 645/1 به دست میآید که کوچکتر از 71/1 میباشد. بنابراین فرض صفر رد میشود.

جدول3. نتایج حاصل از آزمون T برای تاثیر معیارهای کالبدی برشکلگیری فضاهاي بیدفاع شهری

مؤلفه	میانگین	انحراف	خطای استاندارد میانگین	آماره T	پی-ولیو¹⁸
وجود بن بستها	234/3	1.095	0.137	71/1	0.046
ساختمانهای نیمه تمام	109/3	114/1	139/0	79/0	218/0
معابر کم عرض	281/3	266/1	158/0	78/1	04/0
عدم نمایانی فضا	625/2	882/0	11/0	40/3-	999/0

منبع : یافته های پژوهش

دومین معیار مورد بررسی تاثیر ساختمانهاي نیمهتمام و رهاشده یا متروك بر فضاهای بیدفاع شهری منطقه یک شهر تبریز است. با توجه به اینکه مقدار سطح معنیداری به دست آمده 218/0 میباشد و این مقدار بزرگتر از آلفا در سطح 05/0 است بنابراین فرض جانشین یا همان فرض تحقیق رد میشود. بنابراین علیرغم اینکه میانگین بزرگتر از 3 میباشد ولی معنیدار نیست و نمیتوان نتیجهگیری کرد که ساختمانهاي نیمه تمام و رهاشده بر ناامنیفضای شهری در این منطقه تاثیر معنیداری دارد. سومین عامل کالبدی بررسی شده در این پژوهش نقش شبکه معابر کم عرض میباشد. میانگین این عامل برابر با 281/3 میباشد که با توجه به سطح معناداری آن تاثیر این عامل معنادار میباشد. بنابراین چون مقدار سطح معناداری این عامل 04/0 و کوچکتر از 05/0 است فرض صفر رد میشود و معنادار بودن فرض تحقیق تایید میشود. عامل دیگر جهت تایید یا رد فرض صفر، مقایسه مقدار T مشاهداتی با بحرانی است که بزرگتر بودن مقدار مشاهداتی از بحرانی نشاندهنده رد فرض صفر میباشد. در بین عوامل مورد بررسی، میانگین عامل نمایانی فضا کمتر از عدد 3 میباشد بنابراین این عامل تاثیر کمتری بر فضاهای بیدفاع شهری دارد. با توجه به اینکه آزمون انجام شده یک دامنهای (وان تایلد)¹⁹ میباشد بنابراین بهتر است به مقدار آماره آزمون نیز توجه شود. پس با توجه به مقدار آماره T نیز فرضهای آماری مطرح شده بررسی میشود. لازم به ذکر است که قدر مطلق آماره محاسباتی با مقدار بحرانی جدول مقایسه میشود بنابراین در مورد عامل عدم نمایانی فضا، مقدار آماره T به دست آمده بزرگتر از مقدار بحرانی است و فرض صفر رد میشود.

با توجه به جدول فوق، در بین 4 معیار مورد بررسی موثر در فضاهای بیدفاع شهری میانگین عامل عدم نمایانی فضا پایینتر از 3 میباشد. در نتیجه این عامل تاثیر کمی بر فضاهای بیدفاع در منطقه یک شهر تبریز دارد.

این موضوع نشان دهنده این است که احتمالا میانگین جامعه مورد نظر مساوی مقدار تست شده باشد. چنین وضعیتی برای سایر مولفههای مربوط به معیار کالبدی به استثنای مولفه معابر کم عرض صدق میکند. در هیستوگرام مربوط به این مولفه عدد مبنا در خارج از بازه اطمینان قرار میگیرد و کوچکتر از آن است. بنابراین میتوان گفت که میانگین جامعه بزرگتر از 3 است.

جدول 4. نتایج آزمون T برای تاثیر معیارهای محیطی بر فضاهاي بیدفاع شهری

مؤلفه	میانگین	انحراف معیار	خطای استاندارد میانگین	آماره T	پی- ولیو
عدم استفاده از نور	334/3	1.211	0.151	27/2	0.013
عدم خوانایی فضا	875/2	1	125/0	1-	839/0
آشفتگی فضا	031/3	054/1	132/0	24/0	407/0

منبع : یافته های پژوهش

آزمون تی برای سه مولفه مربوط به معیارهای محیطی نیز انجام شد. با توجه به جدول (4) نتایج نشان داد میانگین مولفه عدم استفاده از نور و روشنایی و آشفتگی فضا بیشتر از عدد 3 میباشد. با مقایسه مقادیر T محاسباتی با T بحرانی جدول مشخص میشود که تاثیر عامل عدم استفاده از نور معنیدار میباشد در حالی که با توجه به اینکه مقدار آمارآزمون برای عامل آشفتگی فضا از مقدار بحرانی کمتر میباشد در نتیجه فرض صفر پذیرفته میشود و نتیجه گرفته میشود که این عامل بر فضاهای بیدفاع شهری تاثیر معنیداری ندارد. میانگین عدم خوانایی فضا برابر با 87/2 میباشد که نشان دهنده تاثیر کمتر این عامل در منطقه یک شهر تبریز بر فضاهای بیدفاع میباشد.

جدول 5. نتایج آزمون T برای تاثیر معیارهای اقتصادی- اجتماعی بر فضاهاي بیدفاع شهری

مؤلفه	میانگین	انحراف معیار	خطای استاندارد میانگین	آماره T	پی- ولیو
عدم حس تعلق	28/3	027/1	128/0	72/1-	886/0
ساکنان کم درآمد	75/2	414/1	177/0	41/1-	919/0
وضعیت اقتصادی ساکنین	844/2	383/1	173/0	9/0-	815/0
سواد ساکنین	828/2	203/1	15/0	14/1-	871/0
رضایت از خدمات	766/2	192/1	149/0	57/1-	94/0

منبع : یافته های پژوهش

در بین معیارهای اقتصادی- اجتماعی موثر بر فضاهای بیدفاع شهری در جدول (5) ، به استثنای مولفه عدم حس تعلق، میانگین همه مولفهها پایینتر از عدد 3 میباشد که نشان میدهد از نظر پاسخدهندگان پرسشنامهها این عوامل بر شکلگیری فضاهای بیدفاع شهری تاثیر کمی دارند. در میان مولفههای مورد بررسی، عدم حس تعلق بر شکلگیری فضاهای بیدفاع شهری تاثیر معناداری دارد به دلیل اینکه مقدار آماره آزمون 72/1 است که بزرگتر از مقدار بحرانی (645/1) در سطح اطمینان 05/0 میباشد.

جدول 6. گروهبندی محلات با استفاده از آزمون توکی

نام محله	گروه	نام محله	گروه
ایده لو	B C D	شهید بهشتی	A B
بیلانکوه	C D E	گلپارک	B C
پل سنگی	C D E	عباسی	A B C
سیلاب قوشخانه	A B C	کلانتر کوچه	E
ملا زینال	B C D	باغمیشه	A B C
ولیعصر	E	گلکار	A
یوسف آباد	D E

منبع : یافته های پژوهش

در جدول (6) با استفاده از آزمون توکی محلات مختلف منطقه یک شهر تبریز گروهبندی شدند. نتایج حاصل از گروهبندی محلات به صورت زیر میباشد. لازم به ذکر است که محلاتی که حرف مشترک دریافت نکردهاند وضعیت متفاوتی دارند. دریافت حرف مشترک به معنای داشتن وضعیت مشابه میباشد. در بین 13 محله منطقه یک شهر تبریز میانگین فضاهای بیدفاع (59/2) در محله گلکار بالاترین و در محله ولیعصر (55/1) پایینترین میباشد. میتوان بر حسب میانگین فضاهای بیدفاع (از بیشتر به کمتر) ترتیب محلات را به این صورت نوشت: گلکار، شهید بهشتی، سیلاب قوشخانه، باغمیشه، عباسی، گلپارک، ملازینال، ایدهلو، بیلانکوه، پل سنگی، یوسفآباد، کلانتر کوچه و ولیعصر.

به این ترتیب 13 محله منطقه یک شهر تبریز از نظر فضاهای بیدفاع به 5 گروه طبقهبندی شدند. در گروه اول محله گلکار، شهید بهشتی، سیلاب قوشخانه، باغمیشه و عباسی جای گرفتهاند. گروه دوم شامل محلات شهید بهشتی، سیلاب قوشخانه، باغمیشه، عباسی، گلپارک و ملا زینال میشود. تعداد محلاتی که در گروه سوم جای گرفتهاند بیشتر از گروههای دیگر میباشد. محلات سیلاب قوشخانه، باغمیشه، عباسی، گلپارک، ملا زینال، ایدهلو، پل سنگی و بیلانکوه در این گروه جای گرفتهاند. محلات ملا زینال، ایدهلو، پل سنگی، بیلانکوه و یوسف آباد جزء گروه چهارم هستند. محلات پل سنگی، بیلانکوه، یوسف آباد، کلانتر کوچه و ولیعصر در گروه پنجم واقع شدند. به این ترتیب محلاتی که وضعیت متفاوتی دارند محله گلکار و ولیعصر میباشند و وضعیت این دو محله از نظر فضاهای بیدفاع با یکدیگر متفاوت است.

رتبهبندی نواحی منطقه یک شهر تبریز براساس شاخصهای فضاهای بیدفاع

در پژوهش حاضر، مدل ویکور در راستای رتبهبندی کردن گزینههای مختلف به کار بسته شد. ویکور ، یکی دیگر از روشهای تصمیم گیری چند معیاره برای حل یک مسئله تصمیم گیری گسسته با معیارهای نامتناسب واحدهای اندازه گیری مختلف و متعارض توسط اپروکویک و تیزنگ ایجاد شده است.( پوراحمد، شهبازپور،94 :55) . در این مدل رتبهبندی محلات منطقه یک شهرداری تبریز براساس شاخصهای فضاهای بیدفاع شهری به شرح در جدول (7) بررسی شده است.

جدول7. تعیین شاخص مطلوبیت (S) و شاخص نارضایتی (R) و مقدار Q

	بن بست ها	عدم حس تعلق	عدم روشنایی	ساختمان های نیمه تمام	معابر کم عرض	ساکنان کم درآمد	عدم نمایانی فضا	عدم خوانایی فضا	آشفتگی فضا	وضعیت اقتصادی ساکنان	سواد ساکنان	رضایت از خدمات	S	R	Q
ایده لو	0.023	0.007	0.000	0.000	0.001	0.000	0.005	0.005	0.024	0.007	0.011	0.005	0.087	0.024	1.000
بیلانکوه	0.089	0.012	0.045	0.103	0.011	0.119	0.028	0.022	0.058	0.038	0.028	0.008	0.559	0.119	0.452
پل سنگی	0.082	0.007	0.159	0.124	0.013	0.119	0.037	0.024	0.096	0.051	0.040	0.011	0.763	0.159	0.216
سیلاب قوشخانه	0.039	0.003	0.021	0.021	0.000	0.000	0.000	0.000	0.008	0.000	0.007	0.000	0.099	0.039	0.949
ملازینال	0.000	0.001	0.016	0.103	0.001	0.000	0.009	0.011	0.012	0.001	0.000	0.002	0.156	0.103	0.724
ولیعصر	0.133	0.019	0.191	0.186	0.015	0.166	0.025	0.027	0.096	0.070	0.039	0.012	0.978	0.191	0.000
یوسف آباد	0.033	0.010	0.032	0.153	0.002	0.033	0.017	0.007	0.019	0.002	0.004	0.004	0.317	0.153	0.485
کوی شهید بهشتی	0.052	0.004	0.057	0.087	0.007	0.090	0.020	0.010	0.038	0.016	0.022	0.006	0.408	0.090	0.622
گل پارک	0.047	0.007	0.048	0.062	0.006	0.095	0.014	0.024	0.048	0.035	0.029	0.008	0.421	0.095	0.601
عباسی	0.039	0.000	0.106	0.117	0.004	0.079	0.006	0.015	0.024	0.029	0.022	0.008	0.449	0.117	0.517
کلانترکوچه	0.089	0.013	0.108	0.153	0.012	0.147	0.024	0.025	0.086	0.060	0.031	0.007	0.756	0.153	0.239
باغمیشه	0.080	0.013	0.070	0.004	0.009	0.138	0.013	0.022	0.077	0.069	0.048	0.006	0.549	0.138	0.401
گلکار	0.012	0.005	0.032	0.041	0.004	0.047	0.009	0.018	0.000	0.029	0.029	0.008	0.234	0.047	0.847

منبع : یافته های پژوهش

در شکل1، رتبهبندی محلات منطقه یک شهر تبریز از نظر فراوانی فضاهای بیدفاع شهری ارائه شده است. بر این اساس، محله ایدهلو و سپس محله سیلاب قوشخانه از بالاترین میزان فضاهای بیدفاع شهری برخوردار میباشند. این در حالی است که محلات ولیعصر و پلسنگی دارای کمترین فضاهای بیدفاع شهری میباشند.

$F:\defenseless\rotbe.jpg$

شکل1. رتبهبندی محلات منطقه یک شهرداری تبریز از نظر فراوانی فضاهای بیدفاع شهری با استفاده از مدل ویکور منبع : یافته های پژوهش

نتیجه گیری :

در بخش اول پژوهش 13 محله منطقه یک شهر تبریز از نظر فضاهای بیدفاع به صورت کلی و ترکیبی مورد بررسی قرار گرفتند. یافتههای حاصل از آنالیز واریانس نشان داد که از نظر فضاهای بیدفاع 13 محله منطقه یک شهر تبریز در 4 گروه قابل تقسیمبندی میباشند. در بین محلات مورد بررسی تنها محله گلکار و ولیعصر در هیچ گروهبندی وارد نشدند و بنابراین با یکدیگر از نظر فضاهای بیدفاع اختلاف معنیداری دارند. حداقل فضاهای بیدفاع در محله ولیعصر و حداکثر آن در محله گلکار مشاهده شده است.

در بخش دوم پژوهش حاضر پس از تفکیک انواع فضاهای بیدفاع بر حسب محلات مختلف، با استفاده از آنالیز واریانس یک طرفه محلات مختلف از نظر هر یک از فضاهای بیدفاع با یکدیگر مورد مقایسه قرار گرفتند. از بین 9 فضای بیدفاع مورد بررسی، 13 محله از نظر فضای بی دفاع از نوع ساختمان نیمهتمام، ساختمان بدون متولی، طرحهای در دست اجرا یا رها شده و فضاهای بدون کارکرد با یکدیگر اختلاف معنیداری نداشتند و همه در یک گروه قرار گرفتند. در حالی که از نظر 5 نوع فضای بیدفاع دیگر (فضای گم، کنجها، نبود روشنایی، سطوح L شکل و U شکل خیابانها و کوچهها و زیرگذرها و پلها) 13 محله به گروههای مختلف تقسیمبندی شدند. لازم به ذکر است که هر چقدر تعداد گروههای حاصل از تقسیمبندی بیشتر باشد نشان دهنده اختلاف بیشتر محلات میباشد.

عوامل مورد بررسی در 3 گروه به نام معیارهای کالبدی، محیطی و اقتصادی- اجتماعی دستهبندی شدند. عواملی که میانگین بالاتر از 3 کسب نمودند به عنوان عوامل دارای تاثیر بیشتر بر شکلگیری فضاهای بیدفاع شناخته شدند. نتایج حاصل از آزمون تی تک نمونهای جهت استخراج عوامل موثر در شکلگیری فضاهای بیدفاع نشان داد که عواملی مانند وجود بنبستها، معابر کم عرض، عدم استفاده از نور و روشنایی، آشفتگی فضا و عدم حس تعلق و به بیان ملموستر نداشتن علاقه به یک مکان از زمینههای موثر در شکلگیری فضاهای بیدفاع میباشند. در حالت کلی، میتوان بیان داشت که مولفههای کالبدی و محیطی بیش از شرایط اقتصادی- اجتماعی بر شکلگیری فضاهای بیدفاع در سطح محلات منطقه یک شهر تبریز دخالت دارند. رتبهبندی محلات منطقه یک شهر تبریز با استفاده از مدل ویکور نیز نشان داده که بیشترین فضاهای بیدفاع در محلاتی پراکنده میباشند که از شرایط نامناسب کالبدی، از قبیل فقدان یا کافی نبودن نورپردازی، وجود کوچههای بنبست، آشفتگی فضا و ناخوانایی فضا برخوردار میباشد.

پیشنهادات پژوهش

با توجه به بررسیهای انجام شده، جهت پیشگیری از بروز فضاهای بیدفاع و افزایش امنیت در سطح محلات مختلف شهری موارد زیر پیشنهاد میگردد:

- نورپردازی مناسب و از بین بردن فضاهای تاریک فاقد نور.

- ساماندهی مناسب و استقرار عناصر مختلف مبلمان شهری با الگوی توزیع یکنواخت در سطح محلات.

- انجام اقدامات مربوط به بهسازی کالبدی در محلات مختلف شهر.

- استفاده از جملات آموزشی در ارتباط با وظایف شهروندی در انظار عمومی.

- استفاده از حفاظهای قابل دید به جای دیوار و عناصر غیر قابل رویت جهت بالا بردن امنیت.

منابع:

- ایزدی، محمدسعید وحقی، محمدرضا.( 1394) . "ارتقای احساس امنیت در فضاهای عمومی با بهرهگیری از طراحی شهری نمونه مطالعه: میدان امام شهر همدان" . نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دوره 20، شماره2. صص 5- 12.

- آقابابالو، امید و فلاح زاده، مریم و ضیابخش، ندا.( 1393). " ارتقاي امنیت فضاهاي بیدفاع شهري تأثیر آن بر حضور اجتماعی افراد"، دومین همایش ملی پژوهشهاي کاربردي در عمران، معماري و مدیریت شهري. تهران: دانشگاه جامع علمی کاربردي.

- آهنگر سریزدی، ندا .(1394) . "شناسایی و تدوین راهکارهای ارتقاء امنیت اجتماعی بانوان در فضاهای بیدفاع شهری (محدوده مورد مطالعه: محله نواب)". پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی.واحد شهر قدس.

- پوراحمد، احمد و شهبازپور، احمد و خلیجی، محمدعلی.( 1394). "بهرهگیری از مدلهای تصمیمگیری چندمعیاره در ارزیابی قابلیتهای گردشگری نمونهی موردی استان سمنان". مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، سال ششم. شماره بیست و یکم، صص 50-66.

- راپوپورت، آموس.( 1384). معنی محیط ساخته شده. ترجمه فرح حبیب، نشر پردازش و برنامهریـزی شهری.

- سازمان برنامه و بودجه استان آذربایجان شرقی .(1396). چکیده نتایج جمعیتی سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395. استانداری آذربایجان شرقی.

- سلیمانی، علیرضا و آقایی، نرمین و احمدزاده، طاهر.( 1394). "تحلیل تأثیر عوامل فیزیکی-اجتماعی بر نوع جرائم در فضاهاي بیدفاع شهر ارومیه". فصلنامۀ دانش انتظامی، سال هشتم، شمارة 26، صص 1-17. آذربایجان غربی: دفتر تحقیقات کاربردي.

- شجاعیان، علی؛ رحیمپور، نگار.( 1396). "بررسی رابطه کانونهای وقوع جرم و فضاهای بیدفاع با استفاده از GIS (مورد مطالعه: محلههای پردیس شهر اهواز)". پژوهشنامه جغرافیای انتظامی، سال پنجم، شماره هفدهم. صص 101-130.

- طالبپور، اکبر.( 1396). "رابطهي فضاهاي بي دفاع شهري با احساس امنيت اجتماعي (مطالعه ي موردي: شهروندان شهر تهران)". مطالعات جامعه شناختي شهري (مطالعات شهري). دوره 7، شماره 22، صص 135-156.

- عزیزي، محمدمهدي و شعبان جولا، الهه.( 1393)." ارزیابی کالبد محلههاي قدیمی شهري در پاسخدهی به احساس امنیت (نمونۀ موردي : محلۀ ملکآباد شهر قزوین)". پژوهشهاي جغرافیاي انسانی، شمارة 4، صص 791-808 .

- علیمردانی، مسعود و شرقی، علی و مهدنشین، نیره .(1395) . "بررسی نقش امنیت در سرزندگی و حیات شبانه فضاهای عمومی شهری (نمونه موردی: خیابان امام مرند حد فاصل خیابان شهید رنجبری و خیابان هفت تیر)". دو فصلنامه هنرهای کاربردی، شماره 18، 26-15.

- فرهادی خواه، حسین و زیاری، کرامتاله و کلانتری، محسن.( 1397). "ارزیابی فضاهای بیدفاع شهری با استفاده از مدل Safety audit (مطالعه موردی: محله هرندی تهران)". فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی، دوره 13، شماره 1 (پیاپی 42)، صص 19-36.

- محســنی تبریــزی، علیرضــا و قهرمــانی، ســهراب و یاهــک، ســجاد.(1390). "فضــاهای بــیدفــاع شــهری و خشونت (فضاهای بیدفاع شهر تهران)".جامعهشناسی کاربردی، سال بیست ودوم، شماره 4 صص 51-70.

- محسنی، رضاعلی و میکائیلی، جعفرو طالبپور، اکبر.( 1395)." تبیین جامعه‌شناختی رابطه بین فضاهای بی‌دفاع شهری با خشونت‌های شهری(مورد مطالعه شهر تهران)". دو فصلنامه پژوهشهای جامعهشناسی معاصر، دوره 5، شماره 9، صص 125-154.

- یوسفی، علی و جوهری، لیلا.( 1392). "فضاهای بیدفاع شهری و برخی از آثار آن در کلانشهر مشهد". اولین همایش ملی جغرافیا، شهرسازی و توسعه پایدار. تهران.

- Beeler, J. (2011), Security Planning for Public Space. Testing a proposed CPTED Rating in strument in Berlin, Germany. European Journal on Criminal Policy and Research. Vol. 17: 7-28.

- Crowe, T. (2000). Crime Prevention Through Environmental Design: Applications of Architectural Design and Space Management Concepts, 2nd ed., Butterworth-Heinemann, Oxford.

- Daryabari, Jamal. (2016). Urban Defenseless Spaces, Threatening Factor to the Urban Sustainable Development, MARTINIA, VOL.5 NO.2 Page: 323-332.

- Ha, Taehoon; Oh, Gyeong-Seok; Park, Hyeon-Ho. (2015). Comparative analysis of Defensible Space in CPTED housing and non-CPTED housing. International Journal of Law, Crime and Justice 43, 496-511.

- Hiller, B. (2014). Do burgles understand defensible space? New evidence on the relation insecurity, Chicago School. In The Oxford Handbook of Criminology, (eds) Maguire, R Moranand R Reiner. Clarendon Press, Oxford.

- Merry, Sally. (1981). Defensible Space Undefended: Social Factors in Crime Control Through Environmental Design. Urban Affairs Review, Volume 16, Issue 4, pp. 397-422.

- Sohn, D,W.( 2016). Residential crimes and neighbourhood built environment: Assessing the effectiveness of crime prevention through environmental design (CPTED), Cities 52 (2016) 86–93.

- Tabrizia, R. L. & A. Madanipour (2006). Crime and the City: Domestic Burglary and the Built Environment in Tehran. Habitat International. Vol. 30. Issue 4. Pp. 932-944.

- Taylor, R.(2012). Crime and Small Scalle Place.What we need to know Crime and Place. Plenary paper of tne.

[1] - Daryabari

[2] -Crow

[3] - tabrizi

[4] - Newman

[5] - Merry

[6] - defensible space undefensible

[7] - Beeler

[8] - Taylor

[9] - Hiller

[10] - Sohn

[11] -CPTED

[12] - Ha

[13] - ArcGIS

[14] - Safety audit

[15] - One sample T-test

[16] - MINITAB

[17] - SPSS

[18] - P- value

[19] - one-tailed

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

ارزیابی و تحلیل مولفه های تاثیرگذار در فضاهای بی دفاع شهری (مطالعه موردی منطقه یک شهر تبریز)

سکوی نشر دانش

پیوندهای سایت

مراکز مرتبط

پشتیبانی

صفحات رسمی