بررسی ریشه‌شناسی چند واژه در گویش بابُلی

محورهای موضوعی : زبان، گویش ها و ادبیات شمال کشور (گیلکی، مازنی، طبری و غیره))

مژگان فنایی ¹ ( دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه شیراز، شیراز، ایران. )
فرّخ حاجیانی ² ( دانشیار بخش زبان‌های خارجی و زبان‌شناسی دانشگاه شیراز، شیراز، ایران )
محسن محمودی ³ ( دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه شیراز، شیراز، ایران. )

تاریخ دریافت : 1400/07/02 تاریخ پذیرش : 1400/10/04 تاریخ انتشار : 1400/10/04

کلید واژه: ریشه‌شناسی, زبان‌شناسی تاریخی, زبان‌های ایرانی میانه, زبان‌های باستانی ایرانی, گویش بابلی,

چکیده مقاله :

زبان و گویش‌های مازندرانی از گروه زبان‌های شمال غربی ایران هستند و در گروه زبان‌های کرانۀ دریای مازندران قرار می‌گیرند. گویش‌های این استان را می‌توان به دو دستۀ شرقی و غربی تقسیم کرد که هرچه از شرق به سوی غرب استان پیش برویم، به دلیل تأثیرگذاری زبان گیلکی، تفاوت‌های آوایی و واژگانی و دستوری بیشتر می‌شود. گویش بابُلی از گویش‌های شرقی استان مازندران است که با دیگر گویش‌های منطقه، شباهت‌ها و تفاوت‌های آوایی و ساختاری دارد. گردآوری این واژگان و دریافت معانی و مفاهیم آن‌ها، افزون بر نگهداری و پیشگیری از نابودی آن‌ها، می‌تواند به بازشناسی واژگان باستانی، آگاهی از دگرگونی‌های آوایی – واجی و گردآوری داده‌های لازم برای تدوین فرهنگ ریشه‌شناختی گویش‌های ایرانی یاری ‌رساند. در این پژوهش از دو روش تحقیق میدانی و توصیفی – تحلیلی و نیز شمّ زبانی یکی از نگارندگان، بهره گرفته شده است. بررسی ریشه‌شناختی و تجزیه و تحلیل آوایی این واژگان، نشان‌دهندۀ این است که بسیاری از آن‌ها در گویش بابُلی گاه بدون دگرگونی و یا با دگرگونی اندکی از زبان‌های فارسی میانه تا امروز باقی مانده‌اند و حتی برخی از آن‌ها شباهت زیادی به واژه‌های زبان‌های کهن‌تر مانند اوستایی و سانسکریت دارند.

چکیده انگلیسی:

Mazandarani language and dialects belong to the branch of Iran's northwest languages and constitute a group of languages coming from the Caspian Sea coast. The dialects in this province are made up of two main eastern and western languages, and owing to the influence of Gilaki dialect, the more we move from the east towards the west of the province, the greater the discrepancies in terms of vocabulary and sounds of the dialects will be observed. Baboli dialect fits to the eastern branch dialects of Mazandaran province, which draws striking resemblance to other ones of the regions from structural, and sound patterns. Collecting these words and receiving their meanings and concepts, in addition to preserving and preventing their destruction, can help recognizing ancient words, knowledge of phonetic-phonological changes, and collect the necessary data to compile the etymological dictionary of Iranian dialects. In this research, two methods, field and descriptive-analytical one are used as well as linguistic intuition of one of the author who is the speaker of the dialect. Etymologically and phonetically analyses of these words show that many of them in the Baboli dialect sometimes have remained unchanged or with a slight alteration from Middle Persian to the present one, and some of them are even very similar to the words of older languages such as Avestan and Sanskrit.

منابع و مأخذ:

• آرلاتو، آنتونی.(1373). درآمدی بر زبان‌شناسی تاریخی، ترجمۀ یحیی مدرسی، تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.


• ابوالقاسمی، محسن. (1374). ریشه‌شناسی (اتیمولوژی)، تهران: ققنوس.


• اکبرپور، جعفر. (1394). گنجینۀ گویش‌های ایرانی (استان مازندران)، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.


• امانی، عفت. (1399). گنجینۀ گویش‌های ایرانی (استان گیلان 1)، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.


• بلومفیلد، لئونارد. (1379). زبان، ترجمه علی‌محمد حق‌شناس، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.


• حسن‌دوست، محمد.(1390) فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.


• سرتیپ‌پور، جهانگیر. (1372). ریشه‌یابی واژه‌های گیلکی و وجه تسمیۀ شهرها و روستاهای گیلان، رشت: گیلکان.


• طاهری، اسفندیار. (1391). «ریشه‌شناسی واژه‌هایی از گویش بختیاری»، زبان‌ها و گویش‌های ایرانی (ویژه‌نامه نامه فرهنگستان)، 1(1)، 137-111.


• فتحی بروجنی، شهلا. (1392). گویش میمه‌ای، تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.


• فره‌وشی، بهرام. (1381). فرهنگ فارسی به پهلوی، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.


• کولاییان، درویش علی. (1387). مازندرانی و سنسکریت کلاسیک، تهران: چشمه.


• کیا، صادق. (1327). واژه‌نامۀ طبری، تهران: دانشگاه تهران.


• لکوک، پیِر دو. (1383). «گویش‌های حاشیه دریای خزر و گویش‌های شمال غرب ایران»، راهنمای زبان‌های ایرانی، جلد 2. ویراستار: رودیگر اشمیت، ترجمه حسن رضایی‌باغ‌بیدی و همکاران، تهران: ققنوس، صص 489-516.


• محمدی، میثم و اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم. (1397). بررسی ریشه‌شناختی چند واژه تبری، شکوه باستانی ایران، برگزیده مقالات نخستین همایش دوسالانه فرهنگ و زبان‌های باستانی، تهران: سازمان اسناد کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، صص 139-153.


• مرعشی، احمد (1356). فرهنگ لغات و اصطلاحات و ضرب‌المثل‌های گیلکی، تهران: وزارت فرهنگ و هنر.


• مرکز آمار ایران. سالنامه آماری استان مازندران، (1398). سامانۀ سالنامه آماری.


• مکنزی، دیوید نیل. (1390). فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.


• مهدی‌پور عمرانی، روح‌الله. (1382). «بررسی چند واژه پهلوی باستان در زبان مازندرانی»، مجلۀ دانش و مردم، 4(8-9)، 514-511.


• نصری اشرفی، جهانگیر. (1336). فرهنگ واژگان تبری، تهران: احیاء کتاب.


• وندادی، حسین. (1398). فرهنگ واژگان مازندرانی ونداد، ساری: هاوژین.


• هورن، پل و هوبشمان، هنریش. (1394). فرهنگ ریشه‌شناسی فارسی، ترجمۀ جلال خالقی مطلق، اصفهان: مهرافروز.

- Abæv, V.I. (1958-1995). Istoriko-etimologicheski solvar, Osetinskogo Yazyka, I-V Moskva-Lenningrad.

- Bailey, H. W. (1967). Dictionary of Khotan Saka. Great Britain: Cambridge University Press.

- Bartholomae, Christian. (1904). Altiranisches Wörterbuch. Strassburg: Verlag Von Karl J. Trübner.

- Boyce, Mary. (1977). A Word-List of Manichaean Middle Persian and Parthian. Acta Iranica 9a. Leiden: E. J. Brill.

- Cheung, Johny. (2007). Etymological Dictionary of the Iranian Verb. Lieden. Boston: Brill.

- Durkin-Meisterernst, Desmond. (2004). Dictionary of Manichaean Middle Persian and Parthian. Belguim, Turnhout: Brepols.

- Gershevitch, Ilya. (1961). A Grammar of Manichean Sogdian. Oxford: Basil Blackwell.

- Gharib, BadrolZaman. (1995). Sogdian Dictionary (Sogdian- Persian- English). Tehran: Farhangan.

- Henning, Walter Bruno. (1939). “Sogdian Loan-Words in New Persian”. University of London: Bulletin of the School of Oriental Studies, Vol. 10, No. 1. 93-106.

- Horn, Paul. (1893). Grundriss der Neupersischen Etymologie. Strassburg: Verlag Von Karl J. Trübner.

- -------------- (1893). Neupersisches. Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der Indogermanischen Sprachen, 32. Bd., 3:4. 572-589.

- Hübschmann, Heinrich. (1895). Persische Studien. Strasburg: Verlag Von Karl J. Trübner.

- Kellens, Jean. (1995). Liste du Vebre Avestique. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag.

- Kent. Ronald G. (1950), Old Persian: Grammar, Texts, Lexicon. New Haven: American Oriental Society.

- Kipfer, Barbara Ann. (1984). Work Book of Lexicography. Exeter:  A. Wheaton & co. ltd.

- Lubotsky, Alexander. (2020). What language was spoken by the people of the Bactria-Margiana Archaeological Complex? In At the Shores of the Sky. Leiden: Brill, pp. 5-11.

- Martirosyan, Hrach K. (2008). Etymological Dictionary of the Armenian Inherited Lexicon. Leiden: Brill.

-Mayrhofer, Manfred. (2001). Etymologists Wörterbuch des Altindoarischen, B. I, II, III. Heidelberg: Universitätsverlag C. Winter.

40- Monier-Williams, Monier. (1960). A Sanskrit-English Dictionary. London, Amen House: Oxford University Press.

- Morgenstierne, Georg. (2003). A New Etymological Vocabulary of Pashto Wiesbaden.

- Nyberg, Henrik Samuel. (2003). A Manual of Pahlavi, Vol. 2, Tehran: Asatir.

- Pokorny, Julius. (1959). Indogermanisches Etymologischesv Wörterbuch. 3 Vols. Bern-Stuttgart: Francke.

- Reichelt, Hans. (1911). Avesta Reader: Text, Notes, Glossary and Index. Strassburg: Verlag Von Karl J. Trübner.

-Uhlenbeck, C. C. (1898-1899). Kurzgefasstes Etymologisches Wörterbuch der Altindischen Sprache. Amesterdam: Johannes Müller.

• رمضان یدالله پور؛ سال تولد: ۱۳۰۹؛ میزان سواد: سواد قرآنی؛ شغل: کشاورز؛ محل تولد: روستای رمنت؛ محل زندگی: روستای رمنت


• سیده ربابه گلریز؛ سال تولد: ۱۳۱۹؛ میزان سواد: بی‌سواد؛ شغل: خانه‌دار؛ محل تولد: روستای هریکنده؛ محل زندگی: روستای رمنت


• سیده مشتری هاشمی؛ سال تولد: ۱۳۱۲؛ میزان سواد: بی‌سواد؛ شغل: خانه‌دار؛ محل تولد: روستای هریکنده؛ محل زندگی: روستای هریکنده


• مهدی یدالله پور؛ سال تولد: ۱۳۰۳؛ میزان سواد: بی‌سواد؛ شغل: کشاورز؛ محل تولد: روستای رمنت؛ محل زندگی: روستای رمنت