تحلیل نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری .
محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهری
سید حسن رسولی
1
,
صدرالدین متولی
2
,
فاطمه عاشوری
3
,
هانیه یازرلو
4
1 - دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز ، تهران ، ایران
2 - دانشیار گروه جغرافیا دانشگاه آزاد اسلامی واحد نور
3 - دانشجوی دکتری، شهرسازی، واحد شهر قدس، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
4 - دکتری گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران
کلید واژه: صنایع چوب و کاغذ, مناطق پیراشهری, جنگلزدایی, توسعه شهری, ساری,
چکیده مقاله :
جنگلها نقش مهمی در نگهداری آب و هوا و ثبات محیطی بازی میکنند. عوامل متعددی، با منشأ انسانی و طبیعی باعث جنگل زدایی میشوند. جنگلزدایی به عنوان یکی از بزرگترین مشکلات زیست محیطی جهان تشخیص داده شده است. هدف از پژوهش حاضر تحلیل نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری میباشد. پژوهش حاضر به لحاظ روش، توصیفی – تحلیلی و به لحاظ ماهیت، کاربردی است. اطلاعات جمعآوری شده در این پژوهش از روشهای کتابخانهای و میدانی حاصل شده است. ابزار جمعآوری دادهها، پرسشنامه و مشاهده بوده است. جهت تجزیه و تحلیل دادهها از نرمافزار SPSS و آزمونهای مرتبط با تحلیل عاملی از جمله آزمون بارتلت و ضرایب همبستگی استفاده شده است. یافتههای پژوهش نشان داد که از بین شاخصهای پانزدهگانه نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری، "دسترسی به حملونقل" با بار عاملی 0.874 بیشترین اولویت را از نظر کارشناسان و متخصصین کسب کرده است. پس از آن "فرهنگ زندگی" و "کیفیت منظر" دارای بالاترین اهمیت از لحاظ میانگین بار عاملی هستند. اما از زیرمجموعه معیارهای پنجگانه، معیار "اجتماعی و فرهنگی" با بار عاملی 0.861 دارای بالاترین اولویت، و پس از آن معیارهای "زیستمحیطی"، "دسترسی"، "کاربری اراضی"و "اقتصادی" به ترتیب قرار گرفته اند. نتایج نشان داد که برنامه ریزی استفاده از زمین که بر تکنیکهای توسعه سازگار با محیط زیست تمرکز دارند، همانند کشاورزی در شهرها و کاهش توسعه شهرک و شهرنشینی، می تواند باعث کاهش زیادی در جنگل زدایی شود.
Forests play an important role in maintaining climate and environmental stability. Several factors, with human and natural origin, cause deforestation. Deforestation has been recognized as one of the biggest environmental problems in the world. The purpose of this research is to analyze the role of wood and paper industries in the deforestation of suburban areas and the development of Sari city. The current research is descriptive-analytical in terms of method and practical in terms of nature. The information collected in this research was obtained from library and field methods. The data collection tool was questionnaire and observation. SPSS software and tests related to factor analysis such as Bartlett's test and correlation coefficients were used for data analysis. The findings of the research showed that among the fifteen indicators, the criterion of "access to transportation" with a factor load of 0.874 has gained the highest priority. After that, the criteria of "life culture" and "landscape quality" have the highest importance in terms of average factor loading. Among the five criteria, the "social and cultural" criterion with a factor load of 0.861 has the highest priority. And after that, the "biological-environmental" criterion, the "access" criterion, the "land use" criterion, and the "economic" criterion are placed. The results showed that land use planning that focuses on environmentally friendly development techniques, such as agriculture in cities and reducing the development of towns and cities, can greatly reduce deforestation.
فصلنامه اکوسیستم های طبیعی ایران، سال چهاردهم، شماره سوم، پیاپی 53، پائیز1402، صفحات75-51 ............................73
تحلیل نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری
سید حسن رسولی 1، صدرالدین متولی 2*، فاطمه عاشوری 3 و هانیه یازرلو 4
تاریخ دریافت: 11/04/1402 تاریخ پذیرش: 17/08/1402
چکیده
جنگلها نقش مهمی در نگهداری آب و هوا و ثبات محیطی بازی میکنند. عوامل متعددی، با منشأ انسانی و طبیعی باعث جنگل زدایی میشوند. جنگلزدایی به عنوان یکی از بزرگترین مشکلات زیست محیطی جهان تشخیص داده شده است. هدف از پژوهش حاضر تحلیل نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری میباشد. پژوهش حاضر به لحاظ روش، توصیفی – تحلیلی و به لحاظ ماهیت، کاربردی است. اطلاعات جمعآوری شده در این پژوهش از روشهای کتابخانهای و میدانی حاصل شده است. ابزار جمعآوری دادهها، پرسشنامه و مشاهده بوده است. جهت تجزیه و تحلیل دادهها از نرمافزار SPSS و آزمونهای مرتبط با تحلیل عاملی از جمله آزمون بارتلت و ضرایب همبستگی استفاده شده است. یافتههای پژوهش نشان داد که از بین شاخصهای پانزدهگانه نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری، "دسترسی به حملونقل" با بار عاملی 0.874 بیشترین اولویت را از نظر کارشناسان و متخصصین کسب کرده است. پس از آن "فرهنگ زندگی" و "کیفیت منظر" دارای بالاترین اهمیت از لحاظ میانگین بار عاملی هستند. اما از زیرمجموعه معیارهای پنجگانه، معیار "اجتماعی و فرهنگی" با بار عاملی 0.861 دارای بالاترین اولویت، و پس از آن معیارهای "زیستمحیطی"، "دسترسی"، "کاربری اراضی"و "اقتصادی" به ترتیب قرار گرفته اند. نتایج نشان داد که برنامه ریزی استفاده از زمین که بر تکنیکهای توسعه سازگار با محیط زیست تمرکز دارند، همانند کشاورزی در شهرها و کاهش توسعه شهرک و شهرنشینی، می تواند باعث کاهش زیادی در جنگل زدایی شود.
واژگان کلیدی: صنایع چوب و کاغذ، مناطق پیراشهری، جنگلزدایی، توسعه شهری، ساری.
[1] دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ، ایران.
[2] دانشیار گروه جغرافیا، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور ، ایران نویسنده مسئول: sadr_m1970@yahoo.com
[3] دانشجوی دکترای شهرسازی، واحد شهر قدس، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
[4] دانشجو دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد زاهدان ، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران.
مقدمه
جنگل یک اکوسیستم پیچیده بوده که عمدتاً از درختانی تشکیل شده است که زمین را محافظت کرده و از تعداد بی‌شماری از اشکال حیات پشتیبانی میکنند. با توجه به پارامترهای تعیین شده توسط «فائو1» یک منطقه دارای درختان انبوه باید حداقل نیم هکتار یا حدود یک و یک چهارم هکتار باشد تا جنگل در نظر گرفته شود. درختان این منطقه همچنین باید بتوانند تا ارتفاع بیش از ۵ متر رشد کنند و تاج پوششی داشته باشند که حداقل 10 درصد از آسمان را پوشش دهد. درختان جزء مهم محیط زیست هستند (31).
جنگلها نقش مهمی در نگهداری آب و هوا و ثبات محیطی، حفظ تنوع زیستی موجود و همچنین تامین آب پاکیزه درکنار الوار برای صنایع پاییندست بازی میکنند. جنگلها اکثریت گونههای زمینی (خاکی) را در خود حفظ میکنند، جنگلهای گرمسیری (استوایی) جنگلهای مناطق معتدل و جنگلهای سوزنی برگ شمالی مجموعهای متنوع از زیستگاهها را برای گیاهان، حیوانات و میکروارگانیسمها فراهم میکند. اگرچه این سیستمهای غنی بیولوژیکی به دلیل فعالیتهای انسانی به طور روزافزون در معرض تهدید قرار دارند (45). جنگلها به عنوان یکی از منابع تجدیدشونده زیستگاهی برای جانداران و عاملی مهم در تهیه بسیاری از مایحتاج بشر محسوب میشوند و تقریبا یک سوم کل اراضی زمین را به خود اختصاص دادهاند. بسیاری از مواد غذایی و کالاهای مصرفی با دوام و غیر بادوام مورد نیاز بشر به طور مستقیم یا غیرمستقیم از جنگل به دست میآیند. به طور کلی جنگل به عنوان ثروتی ملی برای هر کشور و برای کشور ایران که در محدوده خشک و نیمهخشک واقع شده است؛ به طور اخص عنایت و موهبت محسوب میشود. جنگل برای ایجاد خرد اقلیم مناسب و موثر است و افزون بر آن زمین و خاک را از تخریب و انهدام حفظ میکند (5).
جنگلزدایی فرآیندی پیچیده است که نشات گرفته از ترکیب عوامل مستقیم و اساسی میباشد که از یک ناحیه به ناحیه دیگر این عوامل متفاوت میباشند که تخريب خاک را نيز در پي خواهد داشت. امروزه تخريب خاک در سطح جهاني حدود 9/1 ميليارد هکتار از اراضي را تحت تاثير قرار مي هد مه اين مقدار هر ساله نيز به ميزان 5 تا 7 ميليون هکتار افزايش مي يابد بطوريکه حدود 80 درصد از اراضي کشاورزي جهات تحت تاثير تخريب متوسط و شديد و 10 درصد آن تحت تاثير تخريب کم تا متوسط قرار دارند (1). عمل جنگلزدایی به عنوان یکی از بزرگترین مشکلات زیست محیطی جهان تشخیص داده شده است؛ به طوری که طبق آمارهای جهانی در دهه 1980 حدود 15.4 میلیون هکتار و از سالهای 1990 تا 1995 سالانه 12.7 میلیون هکتار و در دهه 1990 تا 2000 سالانه 9.391 میلیون هکتار از جنگلهای گرمسیری از بین رفتهاند (37). جنگلزدایی یکی از مولفههای اصلی تغییرات بهرهبرداری از زمین و به عنوان بزرگترین تهدید برای تنوع زیستی محیط زیست جهان به ثبت رسیده است؛ افزون بر این با تخریب جنگل از ارزش جنگل به عنوان ذخیره تنوع زیست محیطی، ذخیره کربن و منبع تولید الوار کاسته میشود و به تنهایی سبب 1.4 انتشار دیاکسیدکربن در سطح جهان میشود که به صورت مستقیم در گرمای فزاینده جهانی سهیم است. گذشته از این، تاثیرات گسترده جنگلزدایی در سطح منطقه همراه با نرخهای شدید فرسایش خاک، تهنشینی مسیر آبی، افزایش تعداد و شدت طغیان رودخانهها وتخریب خرد اقلیمها و آبخیزها است که همگی مسائل جدی به شمار میآیند و اغلب اثرات و زیانهای خارجی بلندمدتی روی کشاورزی و دامداری در کشورهای گرمسیری دارند (20). کاهش جنگلزدایی نه تنها در مورد حفاظت محیط زیست بلکه درباره کاهش تغییرات آب و هوایی به موضوعی مهم در سطح جهانی تبدیل شده است.
اگرچه مسائل مربوط به جنگلزدایی در کشورهای در حال توسعه به سادگی قابل حل نیستند (18). عمده مسائلی که ارتباط مستقیم با جنگلزدایی دارند مانند کشاورزی تجاری، که توقف آنها مشکل است بدین علت که فعالیتهای اقتصادی مهمی هستند. افزون بر این بکارگیری سیاستهای صحیح و ساختارهای آموزشی برای کاهش سرعت جنگلزدایی در کشورهای در حال توسعه مشکل میباشد (29). برای حل موثر و مداوم (پایدار) جنگلزدایی عواملی که موجب آن میشوند همانند عوامل کاهش جنگلزدایی باید تعیین شوند. جنگلزدایی توسط عوامل متعددی ایجاد میشود مانند عوامل اقتصادی، عوامل جمعیتی، عوامل نهادی (سازمانی) محرک (4). که نه تنها پيامدهايي نظير تسريع در فرسايش خاک و رسوبگذاري را موجب مي شوند بلکه موجب مشکلاتي نظير ته‌نشيني رسوب پايين دست در مزارع، دشتهاي سيلابي ونهر آب در خارج از محل وقوع خود را نيز در پي خواهد داشت (3).
در کل جنگلها از بزرگترین منابع تجدیدشونده در روی کره خاکی محسوب میشوند که در مقایسه با سایر فعالیتهای تولیدی و اقتصادی جامعه چه از نظر مساحت و چه طولانی بودن زمان به گونهای هستند که داشتن یک برنامه مدون و صحیح مدیریتی را ایجاب مینمایند و هر گونه برنامهریزی و سیاست غلط در این رابطه میتواند خسارات جبرانناپذیری را متوجه حیات جنگل نماید. بنابراین یک برنامهریزی اصولی و صحیح با در نظر گرفتن کلیه جوانب آن از جمله حفظ تنوع زیستی گونهها میتواند پایداری و تداوم حیات یک جنگل را تضمین کند (32).
دلایل اساسی جنگلزدایی کاملاً قابل درک نیستند و تاثیر عوامل مختلف بطور گستردهای مورد بحث قرار گرفته است این دلایل شامل کشاورزی، ساخت جاده، تولید تجاری بیرویه الوار، جمعآوری سوخت یا استفاده از چوب، رشد جمعیت، فقر، توسعه اقتصادی، ناامنی و اشغال و تصرف و اجرای ضعیف قانون در میان دیگر عوامل میباشند (39) که اين امر مشکلات و نگراني‌هايي براي تخريب سيماي زمين توسط پديده فرسايش و اثرات آنها بر حاصلخيزي خاک، بهره‌وري محصولات زراعي در اراضي کشاورزي،آلودگي منابع آب و خاک و .... را نيز به همراه خواهد داشت (7).
میتوان گفت که در حال حاضر شهرها با سرعت زیادی در حال رشد و گسترشاند و به سرعت محیطهای پیرامون خود را در مینوردند (28). در سالهای اخیر، شهرها از جایگاه ویژهای در دستور کار پایداری جهانی برخودار شدهاند (38) و پایداری به اولویت اول در قوانین حاکم بر برنامهریزی شهری تبدیل شده است (32). مشکلات زیستمحیطی از اساسیترین مسائل شهری امروزی و حاصل تعارض و تقابل آنها با محیط طبیعی است (12). توسعه شهرنشینی و افزایش جمعیت، تلاش برای رفاه بیشتر و فرهنگ مصرف ناپذیر، جملگی سبب مداخله افراطی در طبیعت شده و تعادل و توزان محیط طبیعی را برهم زدهاند تا بدان حد که زندگی خود بشر نیز به مخاطره افتاده است (19). در نتیجه این روند عدم تعادل و ناسازگاری میان انسان و طبیعت و به هم خوردن روابط اکوسیستم خواهد بود (25).
در طی سالهای اخیر، فرم شهر و ارتباط آن با ابعاد گوناگون پایداری شهری به یکی از موضوعات مهم و چالش برانگیز در مباحث پایداری شهری تبدیل شده است و سوال در خصوص بهترین فرم به لحاظ پایداری شهری، موضوع مقالات بسیاری بوده است. با این وجود که بخش عمدهای از ادبیات نظری و مطالعات تجربی در خصوص ارتباط میان شکل شهر و پایداری شهری عمدتاً در کشورهای غربی صورت گرفته است (10). رشد شهرها به دلیل کمبود فضا و زمین در مرکز شهرها، زمینهای مرغوب و حاصلخیز کشاورزی اطراف شهرها را به زیرساخت و ساز شهری برده و شهرها به‌صورت افقی و پراکنده توسعه یابند. توسعه شهری یک مساله مدیریتی است که برنامهها و سیاست شهرهای بزرگ برای کنترل آن ناتوانند که منجر به عدم کنترل و گسترش تراکم کم میشود (10). شکل پراکنده شهری یا گسترش افقی و ساخت و سازهای جدید در اطراف شهر، باعث آسیبهای اجتماعی – اقتصادی و تخریب منابع زیستمحیطی در شهرها و اطراف شهرها گردیده است (6). فرم شهری مسلط قرن بیستم شکل گسترده یا گسترش افقی شهر است که به دلیل پیامدهای نامطلوب به عنوان ناپایدارترین شکل شهری شناخته شده است (40). پیشروی شهر تا جایی ادامه مییابد که از میزان اثرگذاری شهر بر روستا و طبیعت کاسته شود و آثار شهری دیگر پدیدار شوند. در نتیجه، محیطی به وجود میآید که به محل درهم آمیختن و رویارویی سیستمهای شهر-روستا-طبیعت و یا برخوردگاه روستا- شهر تبدیل میشود و پدیده پیرا-شهرنشینی (با آثاری همچون افت شتابان محیطی، دگرگونی بدون برنامهریزی کاربرد زمین، کمبودهای شدید خدماتی) را شکل میدهد. در پدیده پیرا-شهرنشینی، روستاهای محیط پیرا-شهری به تدریج ویژگیهای شهری را اختیار میکنند (46). به منظور انتظام بخشی محیط در یک چارچوب اکولوژیک، ایجاد توازن میان دو نظام طبیعی و مصنوع ضروری به نظر می رسد و مهم ترین اصل برای ایجاد چنین نظامی، ایجاد تنوع مناسب در کاربری و دقت در رعایت نظام های طبیعی است. برای این منظور، توجه به توان اکولوژیک در استفاده بهینه از منابع و تطبيق طرح ها و الگوهای توسعه با ویژگیهای طبیعی محلی نظیر شرایط اقلیمی، توپو گرافی، پوشش گیاهی، خاک، شیب و در نهایت، ایجاد انطباق لازم بین فعالیتهای انسانی با این توان و نظام اکولوژیکی شرطی ضروری تلقی میشود که امروزه از آن به عنوان پایداری محیط های شهری نیز یاد میشود (24).
محیط پیراشهری به دلیل وجود جریانهای مهاجران و تراکم و تنوع فعالیتهای محیطی، پویا است؛ از این‌رو حوزههای پیراشهری با توجه به روند رو به رشد خود نیاز به مدیریتی پویا دارند که هدف آن، دستیابی به توسعه پایدار شهری در بخشهای فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی و با ابعاد متفاوت سازمانی است. پیراشهرها، واجد ویژگیهای خاصی هستند که آنها را از مناطق شهری و روستایی متمایز میکنند که برخی از آنها عبارتند از: شتاب گسترش کاربریهای مسکونی و تجاری شهری و کاهش فعالیتهای روستایی، رشد سریع ولی بدون برنامه با خدماترسانی زیرساختی ناکافی، ساکنانی با درآمد کم و متوسط و رشد بازارها (30).
در کشور ما نیز فرایند توسعه شتابان و بدون برنامهریزی و ملاحظات زیستمحیطی کانونهای شهری با سهم برداری از منابع، نابودی اراضی حاشیهای، باغات، جنگلها، ایجاد کاربریهای ناسازگار و در نهایت، آلودگی آب، هوا، خاک و ... را در سطح گسترده بر چهره محیطهای شهری میتوان دید، که سبب برهم خوردن تعادل اکوسیستمهای طبیعی شده است. در شرایطی که باید کلیه تلاشها در جهت سالم نگهداشتن محیط در فرایند توسعه پایدار متمرکز شود، عدم توجه به زیستمحیطی در برنامهریزیها موجب بروز بحرانهای متعدد در عرصههای شهری گردیده است (17). در ایران از دهه 40، گسترش فیزیکی شهرها بدون هیچ نظارت و کنترلی از طرف سازمانهای دولتی صورت گرفت. بین کاربری اراضی شهری عدم تعادل و توزان برقرار شده و قسمتهای زیادی از زمینهای باارزش اطراف شهری زیر ساخت و ساز شهرها رفته است (23). از سویی دیگر افزایش سرانه اتومبیل شخصی، عدم رعایت مقررات طرحهای جامع توسط شهرداریها در فروش مازاد تراکم و تغییر کاربری، عدم توجه به تهمیدات لازم برای تأمین پارکینگ وسایل نقلیه و بیتوجهی و کم توجهی به سایر سیستمهای حمل و نقل عمومی به ویژه حمل و نقل ریلی، افزایش آلودگی محیطی و در مجموع ناپایداری شهرها بوده است (13).
از طرفی ایران به دلیل قرار گرفتن روی کمربند خشک جهان، در زمینه پوشش جنگلی فقیر بوده و جز آخرین کشورهایی است که دارای جنگل است. در حال حاضر باریکهای از دامنههای شمالی رشتهکوه البرز، که در معرض رطوبت دریای مازندران واقع است، دارای پوشش جنگلی است. علاوه بر این، در بخشهایی از ارتفاعات زاگرش نیز به طور پراکنده جنگل وجود دارد.
صنایع چوب و کاغذ مازندران که در سال 1376 در منطقه کلیجانروستاق شهر ساری فعالیت خود را شروع کرده است، دارای اثرات مثبت و منفی محتلفی بر نواحی پیراشهری ساری بوده است. در نگاه اول به نظر میرسد این مجتمع در بهبود فضای کسبوکار و اشتغال در منطقه موثر بوده است. همچنین در زمینه زیست محیطی علیرغم این که مجتمع سعی کرده است با گرفتن گواهینامه بینالمللی زیستمحیطی، سعی در تخریب حداقلی منابع آب و خاک داشته باشد و از آلودگی هوا و آلودگی صوتی بکاهد، اما حساسیتهای زیستمحیطی نسبت به فعالیتهای آن همچنان وجود دارد. با توجه به این که تاکنون اثرات برشمرده شده به صورت علمی و دقیق مورد مطالعه قرار نگرفته است، پژوهش حاضر قصد دارد به تحلیل نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری ساری بپردازد.
مبانی نظری
حاشیه روستا - شهری
یک منطقه با مرز پایانی بین شهر که کاربریهای روستایی و شهری در همدیگر ترکیب‌شده است و یک تمایز روشن‌بین شرایط زندگی روستایی و شهری وجود ندارد. حاشیه در ارتباط با شهر توصیف‌شده است و در حوزه نفوذ کشاورزی جایی که کاربری در حال تغییر است وجود دارد؛ که بین ناحیه ساخته‌شده شهری پیوسته و «سایه شهری» قرار میگیرد؛ و از نظر اکولوژیکی میتواند به‌عنوان یک ناحیه مهاجرت سریع در نظر گرفته شود؛ که تراکم جمعیت به‌سرعت در حال افزایش و ارزش زمین‌ها نیز در حال بالا رفتن است (2).
مفهوم «حاشیه شهری» همانند حومه برای اولین بار توسط جغرافیدانان آمریکایی در دهه 1940 و 1950 مورد استفاده قرار گرفت. از نظر این جغرافیدانان حاشیه شهر جایی به شمار می‌آمد که عرصه در حال گذار بین شهر و روستا را تشکیل می‌داد. در واقع، مفهوم حاشیه – شهری تحت تأثیر، گذار بین شهر و روستا الزاما منتج از روندهای اثرپذیری از کانونهای شهری نیست (11). بر همین مبنا بود که اصطلاحاتی مانند روستا – شهری یا روستایی – شهری را وضع و پیشنهاد کردند. در همین ارتباط در دهه 1970 میلادی اصطلاحات تازه‌ای مطرح شد. بعضی کوشیدند تا بین «حاشیه» و «حومه» تفاوت قائل شوند. برخی دیگر فراتر رفته اصطلاحاتی همچون شبه حومه، اقمار شهری، شبه اقمار و حاشیه درون‌شهری و یا حاشیه برون‌شهری را مطرح ساختند. در همین ارتباط، بعضی دیگر سعی نموده‌اند میان حاشیه شهر و حاشیه روستایی شهری تفاوت قائل شوند و حتی برخی برای تبیین تفاوت در قلمروهای پیرامونی شهرها، مفاهیم «نواحی روستایی غیر زراعی» و «نواحی روستایی زراعی» را پیشنهاد نمودند (16). در اواخر دهه 1960 میلادی، کوشید تا مفهوم پیچیده و متنوع مورداستفاده در تبیین دگرگونی‌های حاصله در «تعامل حاشیه – شهری» را بر اساس تحلیل مراحل مختلف نحوه تلفیق کاربری زمین طبقه‌بندی نموده، برای تبیین تمایز «نواحی حاشیه – شهری» از «حاشیه پیرامونی روستا – شهری» به کار گیرد. این تفاوت گذاری بر این اساس استوار بود که نواحی حاشیه-شهری دارای ویژگیهای خاص هستند که مبین این واقعیت است که این‌گونه عرصه نسبت به میانگین نواحی شهری و روستایی از تراکم بیشتر مسکونی، تجاری و صنعتی و همچنین از نرخهای بالاتر رشد جمعیت، روندهای شتابان‌تر تبدیل اراضی و «الگوهای سیال» ارتباطات جمعی و مواصلات بین نواحی سکونتی و شغلی (محل زندگی و محل فعالیت شغلی) برخوردارند. در مقابل، «حاشیه پیرامونی روستا شهری» به‌واسطه تراکم جمعیتی، نسبت بیشتر اراضی و اراضی زراعی و همچنین روندهای کمتر پویای تبدیل و تغییر کاربری اراضی و آمدوشد روزانه به نواحی شهری مشخص میگردد (21).
پیوندهای روستایی – شهری را میتوان از دو منظر، پیوندها در عرصه فضا و تعامل در سطح بخش‌ها مورد بررسی قرارداد (14). این تحقیق روی پیوندهای فضایی (جریان جمعیت و جریان سرمایه) و به عبارتی به روی جریانات فضایی تأکید و تمرکز دارد. پیوندهای روستایی-شهری که در قالب شبکههای منطقهای بروز فضایی می‌یابند، از مقولات نوین در مباحث جغرافیایی امروزین و مطالعات منطقهای است. این شبکه‌ها بر اساس جریانهای موجود میان سکونتگاه‌های روستایی و کانونهای شهری تعریف میشوند؛ این جریان‌ها شامل جریان افراد، سرمایه، کالا، اطلاعات، نوآوری، فناوری و مانند آن است که در شرایط مناسب می‌توانند موجد همبستگی و پیوندهای روستایی – شهری گردند. در چنینی شرایطی، این‌گونه پیوندها در چارچوبهای تعاملی، شکلی دوسویه می‌یابند و می‌توانند مکمل روابط متقابل روستایی – شهری به شمار میآیند.
تاکولی3 (2004 م) با تأکید بر ابعاد اقتصادی این‌گونه پدیده‌ها می‌نویسد، پیوندهای روستایی – شهری در عرصه اقتصاد منطقهای، از یک‌سو، دربرگیرنده جریان محصولات کشاورزی و سایر تولیدات از سوی روستانشینان به بازارهای شهری و از سوی دیگر، زمینه‌ساز جریان کالاهای صنعتی از مراکز شهری به‌سوی سکونتگاه‌های روستایی است. این‌گونه پیوندها، جریان اطلاعات بین نواحی روستایی و شهری، آگاهی از سازوکارهای بازار (از نوسانات قیمت گرفته تا ذائقه مصرف‌کنندگان) و فرصت‌ها و امکانات شغلی برای مهاجران بالقوه را در برمی‌گیرد. بدین‌سان جریان اعتبارات و منابع مالی در نواحی روستایی هم‌اکنون بیشتر ارسال نقدینه از سوی مهاجران به افراد خانواده‌ها در روستا و سرمایهگذاری و دریافت اعتبار از نهادهای شهری را شامل میشود. این‌گونه «جریانهای فضایی» می‌توانند با پیوندهای تعاملی میان بخشهای فعالیتی، هم در سطح خانوار و هم در سطح اقتصاد محلی، تلفیق شوند و موجد پیوندهای درونی و بیرونی بین بخشهای کشاورزی، صنعت و خدمات گردند (43).
پیوندهای روستایی-شهری بر همبستگی متقابل کانونهای روستایی و شهری دلالت دارد که به‌عنوان یک پارادایم نوین در برنامهریزی ناحیه‌ای و جغرافیا محسوب میگردد. از دیدگاه داگلاس پیوندهای روستایی – شهری به جریانهای مردم، محصولات کشاورزی، تولیدات شهری، سرمایه، اطلاعات و نوآوری میان کانونهای روستایی و شهری اطلاق میگردد (35). سیسیلیا تاکولی پیوندهای روستایی-شهری را به‌عنوان همبستگی‌های زنجیرهای فضایی (مانند جریانات مردم، کالا، پول و اطلاعات) و اتصالات زنجیرهای بین بخش‌ها (کشاورزی، خدماتی و صنعتی) تعریف میکند (43). بر اساس استنباط او این پیوندها متأثر از مناسبات بخشهای اقتصادی سکونتگاه‌های روستایی و شهری است که با توجه به نوع و ماهیت کارکردهای آنها صورت میگیرد. در این راستا، پیوندهای فضایی با نقش قاطع اقتصاد مطرح است که بر سایر روندها نیز تاثیرگذار است.
ابعاد محیطی شهر و پیوستگی روستایی-شهری
به‌تقریب، تمام مسائل محیطی دنیای امروز که انسان نوین با آن روبروست و علل و فشارهای حاصل از آن، به‌طور مستقیم بازندگی در کانونهای و نواحی شهری در ارتباط است. نیروها و روندهایی که فعالیت و روابط شهری را تشکیل می‌دهند، نه‌تنها بر مرزهای بلافصل آن، بلکه بر تمام منطقهای که شهر در آن قرار دارد، اثرگذار بوده، با پیامدهای پردامنه و درازمدت همراه هستند (22). در یک نگاه عام، محیط شهری از منابع و روندهای زیر تشکیل‌شده است؛
الف: منابع، شامل منابع انسانی، خاک، آب، سوخت، تابش آفتاب، مواد معدنی، منابع مالی و مانند آن؛
روندهایی که طی آنها این منابع به انواع دیگر تولیدات قابل‌استفاده و یا خدمات تبدیل میشوند، از جمله روند تولید صنعتی، ساخت‌وساز، حملونقل، مهاجرت، رشد جمعیت، سکونت، خدمات بهداشتی-درمان و مانند آن و پیامدهای این روندها که ممکن است مثبت (مانند تولیدات، ارزش‌افزوده، علم و دانش، تحصیلات و دسترسی به خدمات مناسب‌تر) یا منفی (مانند انواع آلودگی، تولید زباله، فاضلاب، تراکم غیرمتعارف جمعیتی) باشند. بدین ترتیب، به‌طورکلی، در محیطهای شهری سه عرصه مکانی-فضایی همبسته قابل‌تشخیص‌اند:
الف) محیط طبیعی، شامل منابع طبیعی روندها و پیامدهای مرتبط بازندگی گیاهی و جانوری، انسان، مواد معدنی، آب، خاک، هوا و مانند آن؛
ب) محیط مصنوع، شامل مواد و مصالح، روندها و پیامدهای مرتبط با بناها و ساختمان‌های عمومی، خانه‌ها، جاده‌ها، راه‌های آهن، شبکه تأمین آب، برق، گاز و مانند آن؛ و
ج) محیط اجتماعی-اقتصادی، شامل منابع انسانی، روند و پیامدهای مرتبط با فعالیتهای انسانی، آموزش، بهداشت، هنرها و فرهنگ، فعالیتهای اقتصادی، ارتباط‌جمعی، میراث فرهنگی و شیوه‌های زندگی شهری به‌طورکلی (15).
در واقع، ترکیب و درهم تنیدگی این سه عرصه است که یک محیط، چشم‌انداز یا فضای شهری را برپا می‌سازد. بدین‌سان، تصور هر یک از این عرصه‌ها، بدون در نظر داشتن دیگر عرصه‌ها، به شناخت نادرست و نامناسب نظام شهری خواهد انجامید. از سوی دیگر، به‌تبع قانونمندی‌های نظاموار، دخالت ناروا در یک عرصه میتواند با پیامدهای جبران‌ناپذیر در عرصههای دیگر همراه گردد. به‌هرتقدیر، این نکته بنیادین نباید مورد بی‌مهری قرار گیرد که همبستگی متقابل و چند جنبه‌ای بودن این سه عرصه لازم است در هرگونه مطالعه، طراحی و تدوین سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه شهری، به نحوی هماهنگ و پایدار به‌درستی و به وجه کامل مورد شناسایی و عمل قرار گیرد (24).
بدین‌سان، در اغلب موارد شهرها، به‌ویژه کلان‌شهرها با بحران شهری روبه‌رو هستند. این مفهوم به‌طورکلی، بیانگر روند شهرگرایی شتابان، به‌خصوص از اواخر سده بیستم میلادی، است که به تسریع شکل‌گیری کلان‌شهرها در جهان توسعه‌نیافته دامن زده و زمینه‌هایی را فراهم آورده است که طی آن کلان‌شهرهایی همچون لاگوس، بمبئی (بمبئی)، مکزیکوسیتی، سائوپائولو، شانگهای و تهران، تنها در عرض چند سال، میلیون‌ها نفر جمعیت اضافی را در خودپذیرا شدهاند. این‌گونه کلان‌شهرها در مقابل این انفجار جمعیتی، با مصائبی نظیر تأمین مسکن و خدمات و امنیت شهری، حفاظت از محیط‌زیست و مدیریت اقتصاد محلی رودررو هستند.
طی چنین فرآیندی است که همه این گرایش‌ها پیوسته به شکل‌پذیری نظام یکپارچه عملکردی در منطقه کلانشهری دامن می‌زنند. (14).
جنگلزدایی
جنگل زدایی به کاهش مناطق جنگلی در سراسر جهان اطلاق میشود. جنگل زدایی که از سال 1960 به شدت توسط فعالیتهای انسانی تسریع شد و گسترش یافت، بر اکوسیستمهای طبیعی، تنوع زیستی و آب و هوا تأثیر جدی گذاشته است. در نتیجه وقوع این پدیده که در سالهای اخیر به وفور در حال انجام شدن است، بیش از 80 درصد جنگلها آسیب دیده‌‌اند و جالب است بدانید طبق آمار جهانی در هر دهه 1.3 میلیون کیلومتر مربع از جنگلهای جهان تخریب میشود. انسان‌ها به عنوان بزرگترین خطر تهدیدکننده محیط زیست و اصلی‌ترین عامل جنگل زدایی با توسعه صنعت، افزایش شهر نشینی، تولید زباله به ویژه زباله‌های زیست تخریب ناپذیر و تخلیه مواد معدنی، تاثیر بسزایی در این پدیده داشته‌اند (44).
به طور کلی عوامل متعددی، با منشأ انسانی و طبیعی، باعث جنگل زدایی میشوند که عبارتند از:
کشاورزی: به دلیل افزایش جمعیت و رشد بیش از حد تقاضا برای محصولات غذایی، تعداد زیادی از درختان برای تولید محصولات بریده میشوند. طبق آمار 80 درصد از جنگلزدایی ناشی از صنعت کشاورزی است. استفاده بیرویه از زمین موجب میشود که زمین در طول زمان دیگر قادر به کشاورزی نباشد و به همین دلیل، کشاورزان به استفاده از زمینهای دیگر مراتع و جنگلها روی آورده و به تدریج باعث تخریب جنگلها میشوند (33).
توسعه شهرنشینی: توسعه شهرنشینی و گسترش شهرها نیز عامل دیگری است که موجب جنگلزدایی میشود. در حقیقت انسان برای تامین فضای شهری، دسترسی به جنگلها برای تفریح، احداث زیرساخت‌های حمل و نقل و تولید انرژی، دست به تخریب جنگل می‌زند. این ساخت و سازهای انسانی حدود ۱۰ درصد از جنگلزدایی را به خود اختصاص دادهاند (48).
دامداری: سومین مورد از علل تخریب جنگلها صنعت دامداری است. طبق بررسی‌های انجام شده دام‌ها مسئول حدود 14 درصد از جنگلزدایی جهانی هستند. دامداران اغلب با قطع درختان و سوزاندن آنها برای پرورش دام و تهیه غذا، جنگلها را تخریب میکنند (42).فعالیت غیر قانونی برخی شرکت‌های تولید کاغذ و دیگر فراورده‌های چوبی: جدا از این، صنایع مبتنی بر چوب مانند کاغذ، چوب کبریت، مبلمان و غیره نیز به مقدار قابل توجهی چوب نیاز دارند، از طرفی گاهی چوب به صورت مستقیم و غیرمستقیم به عنوان سوخت (زغال) استفاده میشود. بنابراین درختان برای تأمین نیاز برای منابع قطع میشوند. اگر در مقابل این استفاده از جنگلها شرکت‌ها ملزم به احیاء جنگل و درختکاری شوند، مشکلات بسیار کمتر خواهد شد. اما متاسفانه نه این اتفاق می‌افتد و نه شرکت‌های نامبرده با توجه به استانداردها و قوانین اقدام به استفاده از چوب جنگلها میکنند. در نتیجه و در صورت عدم جلوگیری دولت‌ها، جنگلها در اثر قطع بیرویه و غیر قانونی تخریب شده و به سمت نابودی خواهند رفت (26).بیابانزایی زمین: بیابانزایی بر اثر سو استفاده از زمین رخ میدهد و به این معنی است که زمین دیگر قابلیت کشت ندارد. این زمین‌ها دیگر قابلیت کشت درختان را نداشته و به بیابان تبدیل میشوند. از طرفی بسیاری از صنایع پتروشیمی زباله‌های خود را به رودخانهها ریخته و موجب فرسایش خاک میشوند (41).اکتشافات و تاسیس معادن: استخراج و تولید نفت و زغال سنگ گاهی به تخریب مقدار قابل توجهی زمین جنگلی میانجامد. جدای از این، برای دسترسی به معادن و تجهیزات، جاده‌ها و بزرگراه‌ها ساخته میشوند تا راه برای کامیون‌ها و سایر تجهیزات باز شود و این موضوع نیز به تخریب بیشتر جنگلها بیانجامد. این پایان تاثیرات مخرب اکتشافات و تاسیس معادن بر طبیعت نیست و زباله‌هایی که از معادن خارج میشوند نیز محیط زیست را آلوده کرده و گونههای گیاهی و جانوری اطراف معدن را تحت تاثیر قرار می‌دهند (36).آتشسوزی: مورد دیگری که سلامت جنگلها را به شدت تهدید میکند، وقوع آتشسوزی در جنگل است. سالانه صدها درخت به دلیل آتشسوزی جنگلها در مناطق مختلف جهان از بین می‌رود و این موضوع هشداری جدی برای وقوع فاجعه‌ای بزرگ است. آتشسوزی سهوی اغلب به دلیل گرم شدن تدریجی زمین و تابستان‌های بسیار گرم اتفاق می‌افتد. اما سهوی یا عمدی مهم نیست؛ آتش‌سوزی‌ها، چه توسط انسان یا طبیعت ایجاد شود، منجر به از بین رفتن گسترده پوشش جنگلی میشوند (34).
آلودگی زیستمحیطی و زباله: جمعیت زیاد انسان خود عاملی بر توسعه شهرنشینی و تخریب جنگلها است. اما این ازدیاد جمعیت ورای مواردی نظیر نیاز به زمین بیشتر برای ایجاد مسکن و سکونتگاه، نیاز بسیار زیاد به غذا، توسعه زمینهای کشاورزی برای تولید غذا و پرورش دام، به طور خودکار منجر به تولید انواع زباله‌های زیست محیطی میشود. در این شرایط زباله‌های زیستی به ویژه پلاستیک، یکی از یزرگترین خطراتی است که حیات جنگلها را تهدید میکند (47).
روش تحقیق
پژوهش حاضر به لحاظ روش، توصیفی-تحلیلی و به لحاظ ماهیت، کاربردی میباشد. برای جمعآوری اطلاعات در این پژوهش از مطالعات کتابخانهای و برداشتهای میدانی استفاده شده است. ابزار جمعآوری دادهها، پرسشنامه و مشاهده بوده است. جامعه آماری پژوهش، شهروندان شهر ساری شامل 1- ساکنان نواحی پیراشهری و 2- پرسنل صنایع چوب و کاغذ و 3- کارشناسان و متخصصان در زمینه محیط زیست شهری و جنگلداری و امور شهری بوده است که از هر کدام از این سه جامعه، به تعداد 30 نفر به عنوان حجم نمونه (در مجموع 90 نفر) به صورت نمونهگیری هدفمند انتخاب شدهاند. جهت تجزیه و تحلیل دادهها از نرمافزار SPSS و آزمونهای مرتبط با تحلیل عاملی از جمله آزمون بارتلت و ضرایب همبستگی استفاده شده است. در شکل شماره 1 مدل مفهومی پژوهش نشان داده شده است.
شکل 1- مدل مفهومی پژوهش
[1] Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO)
[2] rural – urban linkages
[3] Tacoli
عرصه تحقیق
شهر ساری مرکز استان مازندران و شهرستان ساری است. این شهر بر سر راه ارتباطی، تجاری، گردشگری و زیارتی مرکز ایران با بخشهای شرقی استان مازندران و استان خراسان (به‌ویژه شهر مشهد) قرار دارد. از طرف دیگر به علت موقعیت سیاسی- اداری آن از اهمیت و اعتبار ویژهای برخوردار است. فاصله ساری تا تهران از طریق راه آسفالته (جاده فیروزکوه) 250 کیلومتر و از طریق راه‌آهن 354 کیلومتر است. نزدیکترین شهرهای استان به ساری، قائمشهر با فاصله کمتر از 20 کیلومتر در غرب و نکا با فاصله 20 کیلومتر در شرق است، همچنین فاصله ساری تا دریا 27 کیلومتر است. ساری در طول شرقی 53 درجه و 37 دقیقه و عرض شمالی 34 درجه و 36 دقیقه واقع شده است. ارتفاع از دریای آزاد 118.5 متر و وسعت وضع موجود شهر 2479.24 هکتار است (9).
شهر ساری به دلیل نزدیکی به تهران و قرار گرفتن در مسیر ارتباطی خراسان رضوی از موقعیت ویژهای برخوردار میباشد. از نزدیکترین شهرهای اطراف ساری میتوان به شهرهای قائمشهر در غرب، نکا در شرق، جویبار در شمال و کیاسر در جنوب اشاره نمود. از لحاظ موقعیت طبیعی، این شهر در جنوب دریای مازندران و در منطقه جلگهای و نسبتاً مسطح شهرستان ساری قرار گرفته و تنها قسمتهای جنوبی و جنوب غربی آن به کوهها و تپه ماهورهای کمارتفاع منتهی میگردد. رودخانه تجن که از پرآبترین رودخانههای استان میباشد، با انشعابات خود از ارتفاعات جنوبی شهرستان سرچشمه گرفته و پس از عبور از بخش شرقی شهر به سمت شمال و دریای خزر حرکت مینماید. از لحاظ توپوگرافی عمومی شهر ساری در طبقه ارتفاعی 100-0 استقرار یافته و شیب عمومی شهر از جنوب به شمال و بسیار ملایم است (27). نقشه شماره 1 موقعیت جغرافیایی شهر در منطقه را نشان میدهد.
نقشه 1- موقعیت شهرستان ساری در استان، موقعیت شرکت صنایع چوب و کاغذ مازندران
ماخذ: نگارندگان، 1401
شرکت صنایع چوب و کاغذ مازندران در سال 76 در مرکز مازندران تاسیس و با هدف تولید کاغذ چرخ این واحد تولیدی در مازندران به چرخش در آمد هم‌اکنون این کارخانه با ظرفیت 175 هزار تن، شامل 90 تن کاغذ روزنامه و چاپ و تحریر و 85 تن کاغذ فلوتینگ به عنوان بزرگترین واحد تولیدکننده کاغذ در خاورمیانه مطرح است.
در حال حاضر 18 تا 20 درصد سهم تولید در کشور متعلق به این کارخانه است و به نوعی رهبری بازار کاغذ را بر عهده دارد. از آنجایی که هدف اصلی شرکت احیاء هر چه سریع‌تر جنگلهای مخروبه و رساندن میزان رویش به بیش از 6 متر مکعب در سال است در این راستا تمام سعی بر این است تا در چارچوب طرحهای تدوینی و با کاشت گونه‌هایی با صفات پسندیده ژنتیکی و سازگار با محیط، با تولید نهال‌هایی با کیفیت مطلوب از طریق ایجاد باغ بذر و احداث نهالستان‌های جنگلی در چهار منطقه و در سطحی حدود 63 هکتار به میزان 4.2 میلیون اصله نهال در سال جبران مافات شود.
شرکت صنایع چوب و کاغذ مازندران به منظور احیای جنگلهای استان در ابتدا از پایان سال 1389 با احیاء سطحی حدود 16 هزار هکتار از جنگل مخروبه و کم‌بازده، بنه‌های دامی تخریب شده، مناطق روستایی تخلیه شده، فضاهای باز و نقاط خالی از درخت، با کاشت بیش از 30میلیون اصله نهال از انواع گونههای ساز وکار با محیط که عمده آن پهن برگ بومی منطقه است با انجام عملیات مراقبتی و اجرای برنامه‌های پرورشی تا رسیدن نهال به مرحله نهایی رویش و حصارکشی در عرصههای نهال‌کاری شده توانست به خوبی از عهده این مسئولیت برآید.
شرکت صنایع چوب و کاغذ مازندران با اقدامی تخصصی و کارشناسانه با توجه به کاهش چشمگیر سطح جنگلهای شمال و افزایش روند تخریب آن لازم دانست تا از طریق احیاء و بازسازی عرصههای مخروبه و کم بازده و اصلاح ساختار جنگلهای مسن در قالب طرحهای علمی جنگلداری بر این منابع ملی مدیریت کند.
بر همین اساس طرح جنگلداری چوب و کاغذ مازندران با هدف حفظ، احیاء و پرورش در مناطقی از جنگلهای شمال که طبق مطالعات حدود 50 درصد آن مخروبه و نیمه مخروبه بوده است، آغاز شد.
یافتهها
تحلیل عاملی شاخصهای مؤثر جهت تحلیل نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری
در تحلیل عاملی محقق درصدد کشف ساختار زیربنایی – اکتشافی مجموعه بزرگی از متغیرهای مؤثر بر نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری بوده و پیشفرض اولیه محقق آن است که هر عامل بر اساس تئوری امکان و احتمال، ممکن است با هر عامل دیگر در ارتباط زنجیرهای – شبکهای باشد. تحلیل عاملی جهت اکتشاف، تدقیق و شناسایی نهایی شاخصهای مؤثر بر نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری، چهار مرحله را دنبال میکند:
1) آزمون کفایت نمونهگیری مربوط به شاخصهای مؤثر بر نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری؛
2) تشکیل ماتریسی از ضرایب همبستگی عوامل؛
3) استخراج عاملها از ماتریس همبستگی عوامل؛
4) چرخش عاملها به منظور به حداکثر رساندن رابطه متغیرها و عاملها که مقدار آن باید بیش از 0.5 باشد.
یافتههای مربوط به آزمون کفایت نمونهگیری مربوط به شاخصهای مؤثر بر نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری
در این مرحله از تحلیل عاملی، نخست میبایست اطمینان حاصل شود که آیا دادههای موجود برای تحلیل را میتوان استفاده نمود؟ لذا بدین منظور از شاخص KMO و آزمون بارتلت استفاده گردید که خروجی آن در ذیل قابل مشاهده میباشد:
جدول 1- کفایت نمونهگیری
شاخص KMO | 0.821 |
آزمون بارتلت | 4634.022 |
درجه آزادی | 89 |
سطح معناداری | 0.003 |
مأخذ: یافته های پژوهش، 1401
از آنجا که ارزش عددی شاخص KMO، برابر 0.821 میباشد (شاخص مناسب بیشتر از 0.6 میباشد)، تعداد نمونه آماری برای تحلیل عاملی کفایت لازم را داشته و مقدار سطح معنیداری آزمون بارتلت کمتر از 0.05 درصد میباشد که بیان میدارد، تحلیل عاملی برای شناسایی شاخصهای مؤثر بر نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری، مدل عاملی مناسب است.
در جدول شماره 4-15 یافتههای مربوط به اشتراک استخراجی عاملهای مؤثر بر نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری نشان داده شده است؛ اشتراک استخراجی1 عاملهای مؤثر بر نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری نشان داده شده است؛ اشتراک استخراجی عوامل، بیانگر میزان تبیین واریانس عوامل میباشد. در این مرحله عواملی که مقادیر اشتراک استخراجیشان کوچکتر از 0.5 است حذف میگردد. زیرا کسب ارزش عددی کمتر از 0.5، بدان معناست که عامل موردنظر با هیچ یک از عاملها ارتباط معنیداری ندارد. فرایند محاسباتی این مرحله تا آنجا ادامه مییابد که مقادیر استخراجی بیشتر از 0.5 باشد، در این تحقیق مقادیر زیر بدست آمد.
[1] Extraction
جدول 2- نتایج اشتراک استخراجی
عاملها | اشتراک استخراجی | عاملها | اشتراک استخراجی | عاملها | اشتراک استخراجی | عاملها | اشتراک استخراجی |
1 | 0.814 | 12 | 0.822 | 23 | 0.807 | 34 | 0.856 |
2 | 0.841 | 13 | 0.855 | 24 | 0.456 | 35 | 0.847 |
3 | 0.891 | 14 | 0.833 | 25 | 0.809 | 36 | 0.863 |
4 | 0.855 | 15 | 0.922 | 26 | 0.821 | 37 | 0.877 |
5 | 0.842 | 16 | 0.812 | 27 | 0.824 | 38 | 0.852 |
6 | 0.890 | 17 | 0.844 | 28 | 0.822 | 39 | 0.896 |
7 | 0.840 | 18 | 0.832 | 29 | 0.433 | 40 | 0.805 |
8 | 0.832 | 19 | 0.801 | 30 | 0.839 | 41 | 0.808 |
9 | 0.834 | 20 | 0.805 | 31 | 0.846 | 42 | 0.816 |
10 | 0.801 | 21 | 0.441 | 32 | 0.803 | 43 | 0.824 |
11 | 0.813 | 22 | 0.813 | 33 | 0.855 |
|
|
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1401
با توجه به نتایج بدست آمده اشتراک استخراجی عاملهایی که کمتر از 0.5 باشند در این مرحله حذف میشوند. معیارهای مؤثر بر نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری که دارای اشتراک استخراجی کمتر از 0.5 است که در این مرحله شامل عاملهای شماره ۲۱ (تردد و ترافیک وسایل نقلیه در سطح شهر)، 24 (امنیت شغلی) و 29 (میزان مصرف‌گرایی) میباشد. جدول تبیین واریانس مرحله سوم از تحلیل عاملی اکتشافی تعیینکننده عاملهایی هستند که در تحلیل نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری میبایست مورد تأکید و توجه قرار گیرند. در این جدول تعداد عوامل شناسایی شده و میزان تبیین واریانس برای هر یک از آنها مشخص گردید. با توجه به نتایج خروجی برآمده از تحلیل SPSS میتوان بیان کرد (جدول شماره 3) دو عامل دارای بردارهای ویژه بزرگتر از یک هستند، عامل اول حدود 44 درصد، عامل دوم حدود 41 درصد از واریانس را توضیح میدهد. همچنین واریانس تجمعی برابر با 85.08 درصد است. این به این معناست که این چهار عامل حدود ۸۰ درصد واریانس معیارهای مؤثر بر نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری را توضیح داده و این عوامل میبایست در تحلیل نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری مورد توجه قرار گیرد. لازم به ذکر است میزان تبیین واریانس تجمعی باید بزرگتر از ۹۰ درصد باشد.
جدول 3- جدول تبیین واریانس
مقادیر ویژه عامل استخراجی با چرخش | مقادیر ویژه | طبقات | ||||
درصد تجمعی | درصد واریانس | مجموع | درصد تجمعی | درصد واریانس | مجموع | |
44.931 | 44.931 | 3.579 | 44.602 | 44.602 | 7.928 | 1 |
86.539 | 41.608 | 3.482 | 85.08 | 41.198 | 2.720 | 2 |
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1401
ماتریس چرخش یافته شاخصهای مؤثر بر نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری مهمترین خروجی تحلیل عاملی اکتشافی ماتریس چرخش یافته نام دارد. در این ماتریس مشخص میشود که هر یک از عوامل در کدام خوشه قرار میگیرد. برای این منظور بزرگترین عدد هر عامل را در هر سطر مشخص کرده و در دسته مربوطه قرار میگیرد. به منظور تعیین تعداد عاملها از معیار درصد واریانس و مقادیر ویژه و نمودار اسكری کتل بهره گرفته شد و این معیارها برای این مقیاس در مناسبترین حالت ۲ عامل مشخص کردند که در مجموع بالای ۸۰ درصد از واریانس را تبیین میکند که با استفاده از روش تحلیل مؤلفههای اصلی و از چرخش واریماکس، ساختار عاملی مقیاس مورد بررسی قرار گرفت. بر اساس یافتههای جدول شماره 4 تقریباً به غیر سه گونه اکثر زیرمجموعه شاخصهای پانزدهگانه در نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری بار عاملی بالایی را کسب کردند که نشان از اهمیت این ابعاد در برنامهریزی فضاهای شهری دارد. از بین شاخصهای پانزدهگانه نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری، "دسترسی به حملونقل" با بار عاملی 0.874 بیشترین اولویت را از نظر کارشناسان و متخصصین کسب کرده است. پس از آن "فرهنگ زندگی" با بار عاملی 0.870 و "کیفیت منظر" با بار عاملی 0.857 دارای بالاترین اهمیت از لحاظ میانگین بار عاملی را دارند.
اما از زیرمجموعه معیارهای پنجگانه، معیار "اجتماعی و فرهنگی" با بار عاملی 0.861 دارای بالاترین اولویت، معیار "زیستمحیطی" با بار عاملی 0.840 در اولویت دوم، معیار "دسترسی" با بار عاملی 0.834 در اولویت سوم، معیار "کاربری اراضی" با بار عاملی 0.832 در اولویت چهارم و معیار "اقتصادی" با بار عاملی 0.825 در اولویت پنجم قرار گرفته است.
جدول 4- ماتریس چرخش یافته بارهای عاملی سؤالات مقیاس شاخصهای مؤثر بر نقش صنایع چوب و کاغذ در جنگلزدایی نواحی پیراشهری و توسعه شهر ساری
معیار | شاخص | ردیف | سنجه | امتیازات (بار عاملی) | میانگین شاخص | میانگین معیار |
زیست محیطی | زمین | 1 | تغییرات کاربری اراضی در سالهای اخیر | 0.814 | 0.849 | 0.840 |
2 | اراضی آلوده شده ناشی از مواد زائد در ساری | 0.841 | ||||
3 | تولید مواد زائد به‌صورت روزانه در ساری | 0.891 | ||||
کیفیت هوا | 4 | غلظت آلایندهها در هوا در شهر ساری | 0.855 | 0.855 | ||
کیفیت منظر | 5 | مناظر دارای ارزش طبیعی در ساری | 0.842 | 0.857 | ||
6 | زوال مناظر زیبای شهر در اثر تغییر کاربری | 0.890 | ||||
7 | مناظر دارای قابلیت گردشگری در ساری | 0.840 | ||||
اکوسیستمهای حساس | 8 | تراکم جمعیت در مناطق جنگلی ساری | 0.832 | 0.820 | ||
9 | احساس مسئولیت ساکنان شهر و نهادهای دولتی و محلی نسبت به مراقبت از محیط سکونتگاهی در ساری | 0.834 | ||||
10 | تغییرات کاربری اراضی در مناطق جنگلی ساری | 0.801 | ||||
11 | تخلیه فاضلاب و مواد زائد به مناطق جنگلی | 0.813 | ||||
12 | احساس مسئولیت مدیریت محلی در ساری نسبت به مناطق جنگلی | 0.822 | ||||
بهداشت محیط | 13 | دفع زباله | 0.855 | 0.844 | ||
14 | دفع فاضلاب | 0.833 | ||||
کالبدی | کاربری اراضی | 15 | ساخت‌وسازها در سالهای اخیر در ساری | 0.922 | 0.836 | 0.832 |
16 | امکانات و خدمات در ساری | 0.812 | ||||
17 | تخلفات ساخت‌وساز در سالهای اخیر در ساری | 0.844 | ||||
18 | تراکم ساختمانی در سالهای اخیر | 0.832 | ||||
19 | تغییر سرانههای کاربریها در سالهای اخیر | 0.801 | ||||
20 | مقاومت مساکن و ابنیه در برابر زلزله | 0.805 | ||||
حمل و نقل | 21 | دسترسی به مراکز شهری (ارتباطی) | 0.813 | 0.813 | ||
اقتصادی | اشتغال | 22 | درآمد ساکنان شهر ساری | 0.807 | 0.815 | 0.825 |
23 | پس‌انداز حاصل از درآمد شهروندان | 0.809 | ||||
24 | سرمایهگذاری در زمینههای مختلف توسط شهروندان | 0.821 | ||||
25 | هزینه‌های زندگی در شهر ساری | 0.824 | ||||
تولید و مصرف | 26 | تولید و مصرف محلی در شهر ساری | 0.822 | 0.822 | ||
تقاضای زمین و مسکن | 27 | قیمت زمین، اراضی و مسکن | 0.839 | 0.843 | ||
28 | تقاضای زمین و مسکن در ساری | 0.846 | ||||
اعتبارات محلی و دولتی | 29 | اعتبارات هزینه شده برای حفاظت از مناظر با ارزش | 0.803 | 0.829 | ||
30 | اعتبارات هزینه شده برای پاکسازی مناطق جنگلی | 0.855 | ||||
اجتماعی و فرهنگی | تراکم جمعیتی | 31 | میزان تراکم جمیتی در مناطق پیراشهری ساری در روز و ساعات کاری | 0.856 | 0.852 | 0.861 |
32 | میزان تراکم جمعیتی در مناطق پیراشهری ساری در شب و مواقع استراحت | 0.847 | ||||
فرهنگ زندگی | 33 | فرهنگ شهرنشینی | 0.863 | 0.870 | ||
34 | سطح دانش و آگاهی ساکنان در مناطق پیراشهری ساری | 0.877 | ||||
دسترسی | دسترسی به حملونقل | 35 | دسترسی به حملونقل عمومی | 0.852 | 0.874 | 0.834 |
36 | دسترسی به شبکههای ارتباط مختلف | 0.896 | ||||
دسترسی به خدمات | 37 | دسترسی به خدمات آموزشی | 0.805 | 0.813 | ||
38 | دسترسی به خدمات بهداشتی | 0.808 | ||||
39 | دسترسی به خدمات ورزشی | 0.816 | ||||
40 | دسترسی به خدمات تفریحی | 0.824 |
مأخذ: یافتههای پژوهش، 1401
بحث و نتیجهگیری
باتوجه به رشد روز افزون جمعیت جهان با سرعتی باور نکردی، نیاز به فضای زندگی بیشتر به یک موضوع نگران‌‌کننده تبدیل شده است. با نیاز شدید به زمین کشاورزی، صنعتی و مهمتر از همه جمعیت باید در شهرها اسکان پیدا کنند که با افزایش روز افزون آنها، دلیل اصلی جنگلزدائی به طور مستقیم از آنها نشات میگیرد. به زبان سادهتر جنگلزدائی به معنی برداشتن و پاکسازی پوشش جنگلی یا گیاهی برای مصارف کشاورزی، صنعتی یا شهری است. اینکار به معنی از بردن جنگلها برای همیشه به منظور ایجاد زمین برای اهداف مسکونی، تجاری و صنعتی است.
در طول قرن گذشته پوشش جنگلی سراسر جهان به شدت در معرض خطر قرار گرفته و پوشش سبز به کمترین میزان خود یعنی حدود ۳۰% کاهش یافته است. به گفته سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد (FAO)، سالانه حدود ۱۸ میلیون جریب (۷.۳میلیون هکتار) از جنگلها از بین می‌روند.
همچنین میتوان جنگلزدایی به معنی حذف درختان را بر اساس چندین عامل عدم تعادل محیطی و زیستی نیز تعریف کرد. آنچه که جنگلزدایی را به یک هشدار جدی تبدیل کرده تاثیرات سریع و بلند مدت این فاجعه در صورت ادامه پیدا کردن با همین سرعت است. بعضی پیش‌بینی‌ها نشان میدهد که اگر جنگلزدایی به همین صورت ادامه یابد جنگلهای بارانی جهان به‌طور کامل نابود خواهند شد.
جنگلزدایی و پاکسازی درختان به چندین علت رخ میدهد، بدین گونه که میتوان آنها را شامل نیاز به پول، هم به معنی سودآوری بیشتر و هم در اکثر موارد به معنی درآمدزایی برای خانواده‌ها، همراه با عدم وجود قوانین حمایت از جنگلها، نیاز به زمین و فضا برای اسکان و غیره دانست که همراه با دیگر دلایل میتوان لیست بلند بالایی از استفاده‌ها را نام برد. کشاورزان عمدتاً درختان را برای ایجاد زمین کشاورزی یا دامداری و افزایش علوفه و فضای کشت برای چراندن حیوانات و زنده ماندن آنها، قطع میکنند. تمام دلایل این بریدن‌ها و سوزاندن‌ها کشاورزی است و کشاورزان برای نشان دادن هدفشان از زنجیره‌ی دلایل بالا استفاده میکنند. علل جنگلزدایی به شرح زیر میباشد:
1. فعالیت های کشاورزی: فعالیت کشاورزی یکی از مهمترین عوامل موثر در جنگلزدایی است. با توجه به افزایش روزافزون تقاضا برای محصولات غذایی، تعداد زیادی از درختان را به منظور رشد محصولات و چرای دام‌ها قطع میکنند.
2. صنعت چوب: اساس صنایع چوب مانند کاغذ، برشکاری چوب، تولید مبلمان و غیره است که نیاز قابل توجهی به تولید چوب دارند. چوب به عنوان سوخت به طور مستقیم و غیرمستقیم مورد استفاده قرار می‌گیرند، بنابراین برای تامین منابع، درختان را خرد میکنند. هیزم و ذغال نمونههایی از استفاده‌ی منبع سوخت چوبی است که بعضی از این صنایع در برداشت غیر قانونی چوب باعث سقوط و کاهش رشد درختان میشوند.
3. شهرسازی: علاوه بر اینها، به منظور ایجاد دسترسی به خوده این درخت‌ها، جاده‌ها ساخته میشوند؛ که دوباره باید درخت‌ها قطع شده و به جاده‌ها تبدیل شوند. افزایش بیش از حد جمعیت به طور مستقیم بر روی پوشش جنگلی تاثیر می‌گذارد، همانطور که با گسترش شهرها برای تاسیس مسکن و شهرک سازی به زمین بیشتری نیاز است. بنابراین زمینهای جنگلی دوباره بایر میشوند.
4. بیابانزایی از زمین: البته برخی از عوامل دیگر نیز منجر به جنگلزدایی میشوند که برخی از آنها طبیعی و برخی دیگر مربوط به آلودگی‌های انسانی است، مانند بیابان زایی. این امر به دلیل سوء استفاده از زمین رخ میدهد که برای رشد درختان نامناسب است. بسیاری از صنایع پتروشیمی پسماند خود را در رودخانهها رها میکنند که باعث فرسایش خاک و نابودی درختان میشود.
5. معادن: برای استخراج نفت و ذغال سنگ به مقدار قابل توجهی زمین جنگلی نیاز است. علاوه بر این، برای کامیون‌ها و سایر تجهیزات باید جاده‌ها و بزرگراه‌ها ساخته شود. زباله‌هایی که از معادن استخراج میشود، محیط زیست را آلوده کرده و بر روی گونههای مجاور تاثیر می‌گذارد.
6. آتشسوزی جنگل: آتشسوزی جنگلها مثال دیگری است که هر ساله صدها درخت به این علت در بخشهای مختلف دنیا از بین می‌روند. این اتفاق به دلیل وجود گرمای شدید تابستان و زمستان‌های متعادل تر اتفاق می‌افتد. آتشسوزی به واسطه انسان یا طبیعت باعث از بین رفتن پوششش جنگلی میشود.
جنگلزدایی اثراتی را در پی خواهد داشت که عبارتند از:
1. عدم تعادل آب و هوا: جنگل زدایی بر تغییرات آب و هوا نیز از چندین جهت تاثیر می‌گذارد. درختان بخار آب را در هوا آزاد میکنند و در صورت فقدان آنها این امر به خطر می‌افتد. درختان سایه مورد نیاز را فراهم میکنند که خاک را مرطوب نگه میدارد. این امر منجر به عدم تعادل در دمای جو میشود که شرایط محیط زیست را دشوار می‌سازد. گیاهان و جانواران در سراسر جهان به زیستگاه‌های کنونی خود عادت دارند. پاکسازی بی‌وقفه جنگل باعث شده که تعدادی از این حیوانات محیط زیست بومی خود را تغییر دهند. این موضوع برای ادامه حیات یا تطابق با عادات جدید برخی از حیوانات بسیار دشوار خواهد بود.
2. افزایش گرمایش جهانی: درختان نقش مهمی را در کنترل گرمایش جهانی ایفا میکنند. درختان گازهای گلخانه‌ایی را مصرف کرده و تعادل در جو را بازیابی میکنند. با جنگل زدایی دائم، نسبت گازهای گلخانه‌ایی افزایش یافته و به مشکلات ناشی از گرمایش جهانی ما می‌افزاید.
3. فرسایش خاک: همانطور که گفتیم سایه درخت باعث میشود خاک مرطوب بماند. با پاکسازی پوشش درخت، خاک به طور مستقیم در معرض خورشید قرار گرفته و خشک میشود.
4. سیل: هنگام بارش باران، درختان با کمک ریشه هایشان باعث جذب و ذخیره مقدار زیادی آب میشوند. با قطع کردن آنها جریان آب مختل شده و منجر به وقوع سیل در برخی مناطق و ایجاد خشکسالی در دیگر مناطق میشود.
5. انقراض حیات وحش: به علت کاهش شدید درختان، گونههای مختلف حیوانات از بین می‌روند. آنها زیستگاه خود را از دست داده و مجبور به مهاجرت به مکان جدید شده و حتی برخی از گونه ها منقرض میشوند. دنیای ما در چند دهه گذشته بسیاری از گونههای گیاهی و جانوری خود را از دست داده است.
با توجه به مباحث گفته شده، راهحلهایی را میتوان برای مقابله با جنگلزدایی پیشنهاد داد که در ادامه ارائه شده است:
تاکنون در جهت کاهش جنگل زدایی و نگهداری محیط زیست و بهبود و بازسازی آسیب‌هایی که بیش از یک قرن ایجاد شده اقداماتی صورت گرفته است. سریعترین راهحل، جلوگیری از قطع درختان است. با این وجود، یک راه حل بسیار کارآمد، استفاده از استراتژی‌های مناسب مدیریت جنگل برای اطمینان از عدم آسیب زدن به محیط زیست است.
1. تجارت سبز: تجارت سبز به معنی استفاده مجدد و بازیافت وسایل است. تولید و بهره برداری از منابع به طریق روشهای سبز میتواند به مرور زمان باعث کاهش در جنگل زدایی شود. به ویژه تمرکز بیشتر بر استفاده مجدد و کاهش در اقلام مصنوعی و بازیافت بیشتر کالاها است. پلاستیک و کاغذ و چوب به تخریب جنگلها و دیگر منابع مرتبط است.
با تمرکز بر بازیافت کاغذ، پلاستیک و محصولات چوبی و همچنین اتخاذ شیوه مصرف مسئولیتی، وابستگی کمتری نسبت به منابع طبیعی و درختان پیدا خواهیم کرد. همچنین این امر باعث کاهش واردات مواد خام از مناطق جنگلی در سایر نقاط جهان به دولت‌ها و شرکت‌ها میشود.
2. جنگلداری: جنگداری حرکتی است برای نجات جنگلهای جهان. کاربرد درختان برای فعالیتهای انسانی و دیگر دلایل امری اجتناب ناپذیر است. جنگلداری مستقیماً تاکیدی بر نیاز به قطع درختان را به شیوه‌ای سازگار بامحیط زیست نشان میدهد. جنگلبانی تنها جایی است که درختان انتخاب شده و با احتیاط قطع کرده و با کمترین آسیب احتمالی به بقیه مناطق ارسال میکنند. همچنین جنگداری نه تنها خواستار حفاظت از اکوسیستم منطقه جنگلی است بلکه اجازه کنترل و استخراج چوب سبز را نیز میدهد.
3. قانون و مقررات: با توجه به میزان تخریب طبیعت و جنگل، تلاش برای متوقف ساختن فعالیتهای انسانی میتواند با قوانین و مقررات در سطوح دولتی وسازمانی تکمیل شود. همانطور که مردم بیشتر و بیشتر از پیامدهای جنگل زدایی آگاه میشوند، برخی دیگر از افراد به فکر افزایش فوری سود اقتصادی خود از آسیبهای زیست محیطی هستند.
این نگرش باعث ورود غیر قانونی چوب و سایر منابع با ارزش مانند لاستیک و روغن پالم میشود. بنابراین جلوگیری از جنگل زدایی و حفظ گیاهان طبیعی، نیازمند قوانین و مقرراتی است که باید انجام دهند. قوانین مربوط به چوب، سوخت چوبی، کشاورزی و استفاده دیگر منابع جنگلی باید پیشرفت کرده و مانع جنگل زدایی شود.
4. انجمن جنگلداری: در انجمن جنگلداری جوامع محلی با همکاری دولت و سایر سازمانهای محلی مانند مدارس، شرکت‌ها و دانشگاه‌ها برای شروع برنامه‌های کاشت درختان و مدیریت جنگلهای بومی خود، دست به دست هم می‌دهند. در موارد گوناگون مانند تعطیلات عمومی، مراسم افتتاحیه، روزهای محیط زیست و سایر فعالیتهای متداول محلی که مربوط به شهروندان است، می‌توانند آگاهی خود را بالا برده و درختان بسیاری را بکارند.
این عمل را میتوان در دیگر نواحی به عنوان یک روش تقویت پایداری محیط زیست و حفظ حیات جنگلهای بومی آن منطقه انجام داد. تمام موسسات آموزشی، بیمارستان‌ها، ادارات و سایر بخشهای جامعه نیز می‌توانند در مقابل آسیبهای محیط زیستی راه حل‌هایی را برای تهدیدات جنگل زدایی ارائه دهند مانند کاشت درختان ایجاد فضای سبز.
5. بازیابی درختان: کاشت مجدد درختان یا بازیابی درخت تقریباً بخشی از دیدگاه جوامع جنگلداری محسوب میشود. با این حال این موضوع که فقط بر کاشت مجدد درخت تمرکز دارد را عموماً با نام بازیابی جنگل می‌شناسند. بازیابی جنگل عمل بازیابی یا کاشت مجدد در جنگل‌هایی است که توسط آتش سوزی یا زراعت کاهش یافته اند. این فرآیند باید به صورت مداوم تکرار شود و نباید فقط یک زمان مشخص برای این عمل در نظر گرفت.
افراد، جوامع، دولت‌ها و سازمان‌ها همه بازیگرانی فعال هستند. این اقدام شامل انتخاب بخشهای بزرگی از زمین و تخصیص آنها به منظور کاشت درختان است. به عنوان مثال در جوامع محلی و مراکز شهری میتوان اینکار را در پارک‌های شهری، باغ وحش‌ها ویا مراکز خرید و بازارها انجام داد. بنابراین کاشت دوباره میتواند عملی شایسته برای بازیابی جنگلهای از بین رفته باشد.
6. حساسسازی و مبازرات فرهنگی: از طریق آگاهی رساندن به مردم و حساس کردن آنها نیز میتوان از جنگل زدایی جلوگیری کرد که یک راه حل ساده اما مفید است. شروع کمپین و مبارزات آگاه سازی باعث میشود مردم به دنبال شناسایی علل، اثرات و راه‌های مقابله با جنگل زدایی بروند. استفاده از تجارب شخصی قشر آسیب دیده مانند کشاورزان میتواند تاثیرات منفی و مخرب جنگل زدایی را تاکید و تایید کند.
بنابراین تلاش برای ایجاد آگاهی در مردم و به اشتراک گذاشت اطلاعات با افراد خانواده، دوستان، همکاران و کل جامعه یک اقدام بسیار مناسب برای به هم پیوستن و مبارزه علیه جنگل زدایی و اثرات مخرب آن است.
7. سازمانهای مشترک المنافع: موسسه‌های حفاظت از حیات وحش، جنگلهای آبی و حفاظت از طبیعت در میان دیگر برنامه‌های زیست محیطی میتواند با حفظ هدف مشترک حفاظت و بازسازی از جنگلها به یکدگیر پیوندند تا از پایداری منابع طبیعت جهان اطمینان حاصل کرد. هنگامی که چنین سازمانهای بزرگی با یکدیگر همکاری کنند، ایجاد مکانیزم‌های مدیرت جنگل آسان تر خواهد شد. اگر سازمانهای حفاظتی و مراقبتی محیط زیست به یکدیگر بپیوندند آنگاه میتوان تاثیرات بسیار زیاد آنان را متوجه شد.
8. برنامهریزی استفاده از زمین: شهرها و مراکز شهری روز به روز در حال گسترش هستند چرا که روزانه مردم بیشتری زندگی در شهرها و مناطق شهری را حق خود می‌دانند. همچنین عملیات کشاورزی همچنان به گسترش ادامه می‌دهند زیرا تقاضای کشاورزان و مشتریان، بهره وری و کیفیت بالاتر محصولات غذایی را نیز طلب میکند. در نتیجه گسترش شهرها و توسعه کشاورزی موجب پاکسازی بیشتر جنگلها به منظور توسعه فعالیتهای آنها می شود.
برنامه ریزی استفاده از زمین که بر تکنیک های توسعه سازگار با محیط زیست تمرکز دارند، همانند کشاورزی در شهرها و کاهش توسعه شهرک و شهرنشینی، می تواند باعث کاهش زیادی در جنگل زدایی شود.
منابع
1- ال، مبیت، جی، درکن، (ترجمه: محمدرضا جوادي، روح الله نام آور، امين رجحان، محمدرضا غفار خاني) (1401) دستورالعل‌هايي براي استفاده از ذرات گرد و غبار پرتوزاي راديونوکلوئيدي در ارزيابي فرسايش و اثر بخشي استراتژي‌هاي حفاظت خاک، انتشارات جهاد دانشگاهي مازندران، 312 صفحه.
2- ارغان، عباس. شعبانی، محمد (1396)، از رشد شهر تا توسعه پایدار شهری و بررسی بعد زیستمحیطی کلانشهر تهران، کنفرانس پژوهشهای معماری و شهرسازی اسلامی و تاریخی ایران، شیراز، https://civilica.com/doc/652838
3- اف. زاپاتا (ترجمه: محمدرضا جوادي و مونا فرنوش) (1400)، راهنمايي براي ارزيابي فرسايش خاک و رسوبگذاري با استفاده از راديونوکلوئيدهاي زيست محيطي، انتشارات جهاد دانشگاهي مازندران، 365 صفحه.
4- امیرنژاد، حمید. مهرجو، امیر. اسکندرینسب، محمدهادی (1401)، تأثیر ابعاد اقتصادی – اجتماعی بر جنگلزدایی: کاربرد اقتصادسنجی فضایی، نشریه اقتصاد و توسعه کشاورزی، دوره 36، شماره 2، شماره پیاپی 55، صص 128-115.
5- بادآهنگ گله بچه، احمد. محبوبی، محمدرضا. عابدی سروستانی، احمد (1400)، دیدگاه روستاییان حاشیه جنگل درباره محیط زیست و ارتباط آن با وضعیت جنگلها، نمونه پژوهش: استان گلستان، مجله جغرافیا و برنامهریزی محیطی، شماره 82، صص 82-67.
6- پوراحمد، حسام، مهری آشور، حدیثه، محمدپور، صابر (1389)، تحلیل بر الگوی گسترش کالبدی- فضایی شهر گرگان با استفاده از مدل آنتروپی شانون و هلدرن، پژوهش و برنامهریزی شهری، سال اول، شماره سوم. صص 18-1.
7- جوادي، محمدرضا، غفارخاني، محمدرضا، رجحان، امين (1400)، بررسی درصد پوشش گیاهی در ترانشههاي خاک‌برداری در جاده‌هاي جنگلی بر روان‌آب و رسوب تولیدی (مطالعه موردي: حوزه آبخيز تيلن رود)، دهمين کنفرانس بين المللي سامانه هاي سطوح آبگير باران، کردستان، ايران، صص 10-1.
8- حسینزاده، کریم. صفری، فاطمه (1391)، تأثیر برنامهریزی هوشمند بر انتظام فضایی شهر، جغرافیا و توسعه شهری، شماره اول، صص 133-99.
9- حسینی کسوتی، سید سجاد (1395)، طراحی پیادهراه، راهی به سوی تجدید حیات بافت تاریخی شهری، (نمونه موردی: خیابان جمهوری شهر ساری)، پایاننامه جهت اخذ مدرک کارشناسی، استاد راهنما: نصرتا... گودرزی، دانشگاه مازندران، دانشکده هنر و معماری.
10- حسینی، سید هادی (1396)، شهر فشرده و توسعه پایدار شهری سبزوار، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال 17، شماره 45، صص 116-93.
11- خراسانی، محمدامین. رضوانی، محمدرضا (1392)، تحلیل ارتباط زیستپذیری روستاهای پیرامون شهری با برخورداری خدماتی (مطالعه موردی: شهرستان ورامین)، برنامهریزی فضایی، دوره 3، شماره 3، شماره پیاپی 3، صص 16-1.
12- ربیعیفر، ولیالله. زیاری، کرمتالله. حقیقتنائینی، غلامرضا (1392)، ارزیابی توسعه پایدار شهر زنجان از دیدگاه زیستمحیطی بر پایه تکنیک SWOT، مطالعات و پژوهشهای شهری و منطقهای، شماره شانزدهم، سال چهارم. صص 105- 130.
13- رهنما، محمدرحیم. عباس‌زاده، غلامرضا (1397)، اصول، مبانی و مدل‌های سنجش فرم کالبدی شهر، مشهد، انتشارات جهاد دانشگاهی.
14- سعیدی، عباس. حسینی حاصل، صدیقه (1390)، ادغام کلان شهری با نگاهی به کلانشهر تهران و پیرامون، در روابط و پیوندهای روستایی – شهری در ایران نوشته عباس سعیدی، انتشارات مهرمینو.
15- سیفالدینی، فرانک. زیاری، کرامتا... . پوراحمد، احمد. نیکپور، عامر (1391)، تبیین پراکنش و فشردگی فرم شهری در آمل با رویکرد فرم شهری پایدار، پژوهشهای جغرافیای انسانی، شماره 80، صص 176-155.
16- شمس پویا، محمد کاظم. توکلینیا، جمیله. صرافی، مظفر. فنی، زهره (1396)، بازاندیشی در مفاهیم مرتبط با فرایندهای رشد و اشکال سکونتی در مناطق کلانشهری، پژوهشهای دانش زمین، سال هشتم، شماره 31، صص 83-62.
17- شیخی، حجت. ذاکر حقیقی، کیانوش. منصوری، سحر. (1392)، بررسی پراکندهرویی شهر بروجرد و راهکارهای توسعه درونی آن، مجله پژوهش و برنامهریزی شهری، سال چهارم، شماره 15، صص 56-37.
18- غفاری، هادی. یونسی، علی. رفیعی، مجتبی (1395)، تحلیل نقش سرمایهگذاری در آموزش جهت تحقق توسعه پایدار؛ با تأکید ویژه بر آموزش محیط زیست، فصلنامه علمی آموزش محیط زیست و توسعه پایدار، دوره 5، شماره 1، شماره پیاپی 1، صص 104-79.
19- قالوجه، مریم (1398)، بررسی و تاثیر مخاطرات طبیعی بر شهرستان اسلامشهر با تاکید بر آسیبپذیری ناشی از زلزله، ششمین کنفرانس ملی فناوریهای نوین در مهندسی عمران، معماری و شهرسازی، تهران، https://civilica.com/doc/989248
20- قبادیان، زینب. علیخواه اصل، مرضیه. رضوانی، محمد (1399)، بررسی اثرات توسعه شهری بر اراضی مرتعی و جنگلهای شهرستان سیروان با استفاده از سنجش از دور در بازه زمانی سالهای 1366 الی 1395، مجله پژوهشهای بومشناسی شهری، شماره 21، صص 120-107.
21- محمدی، اشکان. شفیعی ثابت، ناصر. شکیبا، علیرضا (1398)، اثرهای خزش شهری در تغییر کاربری زمینهای روستاهای پیرامونی کلانشهر تهران (مطالعه موردی: محور تهران – دماوند)، علوم محیطی، دوره هفدهم، شماره 4، صص 26-1.
22- مختاری ملکآبادی، رضا. عبداللهی، عظیمهالسادات. صادقی، حمیدرضا (1393)، تحلیل و بازشناسی رفتارهای زیستمحیطی شهری (مطالعه موردی: شهر اصفهان، سال 1391)، برنامهریزی شهری، دوره 5، شماره 18، شماره پیاپی 18، سال پنجم، صص 20-1.
23- مشهدیزاده دهاقانی، ناصر (1390)، تحلیل از ویژگیهای برنامهریزی شهری در ایران، دانشگاه علم و صنعت، چاپ سوم.
24- معززی، امیرمحمد (1397)، بازاندیشی انگارههای توسعه شهری با تأکید بر ارتقای شاخصهای زیستپذیری و کیفیت زندگی شهری در قالب سیاست بازآفرینی شهری، هویت شهر، شماره 62، صص 167-144.
25- ملکی، سعید. احمدی، رضا. منفرد، سجاد. معتوگی، محمد (1393)، بررسی پایداری توسعه زیستمحیطی با استفاده از آزمونهای آماری در شهرستانهای استان مرزی خوزستان، نشریه اطلاعات جغرافیایی، دوره 23، شماره 90، صص 72-61.
26- مهربانی، وحید. خدادادی، فریده (1396)، آثار خارجی آموزش رسمی بر حفظ جنگلها، مجله مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، شماره 25، صص 34-17.
27- مهندسین مشاور مازندطرح. (1394)، بازنگری طرح جامع شهر ساری، سازمان راه و شهرسازی استان مازندران.
28- ونکت، (1395)، تجارب جهانی و افزایش دمای زمین، نشریه سیاحت غرب، شماره 7، صص 103-107.
29- Ahmed K., Shahbaz M., Qasim A., and Long W. (2015), The linkages between deforestation, energy and growth for environmental degradation in Pakistan. Ecological Indicators 49: 95-103. https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2014.09.040.
30- Arbury, J. (2013), From Urban Sprawl to Compact City: An Analysis of Urban Growth Management in Auckland.
31- Atella V., Belotti F., Depalo D., and Piano Mortari A. (2014), Measuring spatial effects in the presence of institutional constraints: The case of Italian Local Health Authority expenditure. Regional Science and Urban Economics 49: 232-241. https://doi.org/10.1016/j.regsciurbeco.2014.07.007.
32- Clark, A. L. (2019), Environmental Challenges to Urban Planning: Fringe areas, Ecological Footprints and Climate Change, Presented at Key Challenges in the Process of Urbanization in Ho Chi Minh City: Governance, Socio-Economic, and Environmental Issues, Workshop, Ho Chi Minh City, Vietnam.
33- Delaroche, Martin. Dias, Vitor M. Massoca, Paulo Eduardo (2022), The intertemporal governance challenges of Brazil’s Amazon: managing soybean expansion, deforestation rates, and urban floods, Sustainability Science volume 18, pages43–58 (2023).
34- Destiartono, Mohamad Egi. Hartono, Djoni. (2022), Does Rapid Urbanization Drive Deforestation? Evidence From Southeast Asia, Economics Development Analysis Journal, Vol 11, No 4.
35- Douglass, Micke (2020), A regional network strategy or reciprocal Rural-urban Linkages in; TWPR, 20(1).
36- Fasona, M.J., Adeonipekun, P.A., Agboola, O.O., Akintuyi, A.O., Bello, A.A., Ogundipe, O.T., Soneye, A.S., Omojola, A.S. (2020), Drivers of Deforestation and Land-Use Change in Southwest Nigeria, University of LAGOS Library, SPRINGER NATURE SWITZERLAND AG.
37- Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO).
38- Milley, D & Roo G. D. (2018), Integrating City Planning and Environment Improvement, Ash gate Publishing Company.
39- Miyamoto, m, parid, m, m., nooraini, z, michinaka, t. (2014), proximate and underlying causes of forest cover change in peninsular Malaysia, forest policy and economics, 44: 18-25.
40- Li, l. Sato, Y, Zhu,H (2012), Simulating spatial urban Expension Based on a physical process. Landscape and Planning,164. 67-76.
41- Li, Guiying. Lu, Dengsheng. Moran, Emilio. Calvi, Miquéias Freitas. Dutra, Luciano Vieira. Batistella, Mateus (2018), Examining deforestation and agropasture dynamics along the Brazilian TransAmazon Highway using multitemporal Landsat imagery, GIScience & Remote Sensing, Volume 56, 2019 - Issue 2, Pages 161-183.
42- Richardson, Robert B. Olabisi, Laura Schmitt. Waldman, Kurt B. Sakana, Naomi. Brugnone, Nathan G. (2021), Modeling interventions to reduce deforestation in Zambia, Agricultural Systems, Volume 194, December 2021, 103263.
43- Tacoli, C. (2014), Rural-urban interaction: a guide to the Literature, Environment and Urbanization, Vol.10, No.1, PP. 147-166.
44- Temudo, Marina Padrão. Cabral, Ana I.R. Talhinhas, Pedro (2020), Urban and rural household energy consumption and deforestation patterns in Zaire province, Northern Angola: A landscape approach, Applied Geography, Volume 119, June 2020, 102207.
45- wan talaat, w, I, a, norhayati, m, t, mohd lokman, h. (2011), sustainable management of forest biodiversity and present Malaysian policy and legal frame work, journal of sustainable development, no 3.
46- Webster, D. (2022), on the edge: Shaping the future of peri- urban East-Asia, Asia/Pacific Research Center (A/PARC), Stanford, www. APRAC. Stanford. Edu, accessed in 2005/11/15.
47- Xiong, Bo. Chen, Ruishan. Xia, Zilong. Ye, Chao. Anker, Yaakov (2020), Large-scale deforestation of mountainous areas during the 21st Century in Zhejiang Province, Land Degradation & Development, Volume 31, Issue 14, Pages 1761-1774.
48- Zachary, Gerber (2022), Retrospective Landcover Analysis of Urban Growth and Deforestation in Flagstaff, AZ Using Unsupervised Classification Methods on Landsat Surface Reflectance Imagery, The University of Arizona, Advisor: Korgaonkar, Yoganand.
Analysis of the role of wood and paper industries in the deforestation of suburban areas and the development of Sari city
Seyedhasan Rasooli1, Sadroddin Motevalli2*, Fatemeh Ashoori3 and Hanieh Bazarloo 4
Abstract
Forests play an important role in maintaining climate and environmental stability. Several factors, with human and natural origin, cause deforestation. Deforestation has been recognized as one of the biggest environmental problems in the world. The purpose of this research is to analyze the role of wood and paper industries in the deforestation of suburban areas and the development of Sari city. The current research is descriptive-analytical in terms of method and practical in terms of nature. The information collected in this research was obtained from library and field methods. The data collection tool was questionnaire and observation. SPSS software and tests related to factor analysis such as Bartlett's test and correlation coefficients were used for data analysis. The findings of the research showed that among the fifteen indicators, the criterion of "access to transportation" with a factor load of 0.874 has gained the highest priority. After that, the criteria of "life culture" and "landscape quality" have the highest importance in terms of average factor loading. Among the five criteria, the "social and cultural" criterion with a factor load of 0.861 has the highest priority. And after that, the "biological-environmental" criterion, the "access" criterion, the "land use" criterion, and the "economic" criterion are placed. The results showed that land use planning that focuses on environmentally friendly development techniques, such as agriculture in cities and reducing the development of towns and cities, can greatly reduce deforestation.
Keywords: wood and paper industries, peri-urban areas, deforestation, urban development, Sari
[1] PhD Student, Department of Geography and Urban Planning, Islamic Azad University, Central Tehran branch, Tehran, Iran
[2] Associated Professor, Department of Geography, Nour Branch, Islamic Azad University, Nour, Iran. Corresponding author: sadr_m1970@yahoo.com.
[3] PhD Student, Urban Planning, Quds City Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
[4] PhD Student, Department of Geography and Urban Planning, Zahedan Branch, Islamic Azad University, Zahedan, Iran
