بررسی وضعیت تکتونیک فعال طاقدیس بانکول (در زاگرس چین‌خورده) با به‌کارگیری شاخص‌های مورفوتکتونیکی و شواهد ژئومورفولوژیکی

محورهای موضوعی : اقلیم شناسی

رضا منصوری ¹ (دانشجوی دکتری ژئومورفولوژی (مدیریت‌محیطی)، دانشکده علوم‌زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران)
زهرا سربازی ² (دانش‌آموخته دکتری ژئومورفولوژی، دانشکده علوم‌زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1395/06/16 تاریخ پذیرش : 1396/05/03 تاریخ انتشار : 1396/09/30

کلید واژه: تکتونیک فعال, زاگرس چین‌خورده, طاقدیس بانکول, شاخص‌های مورفوتکتونیک, شواهد ژئومورفولوژیکی,

چکیده مقاله :

در این پژوهش از شاخص‌های مورفوتکتونیک استفاده شده است، زیرا استفاده از این‌گونه شاخص‌ها در بررسی‌های مربوط به تکتونیک‌های فعال ابزار مفید و کارآمدی هستند، به‌طوری‌که با استفاده از آنها می‌توان مناطقی را که تحت تاثیر حرکات نسبتا سریع یا حتی آهسته تکتونیکی قرار دارند را مشخص نمود. استفاده از این شاخص‌ها پیش‌تر به‌عنوان ابزاری گران‌بها و سودمند در مناطق فعال تکتونیکی در نواحی گوناگون آزمایش‌شده و کارایی آنها به اثبات رسیده است. طاقدیس بانکول با مساحت 02/496 کیلومتر مربع در راستای عرض جغرافیایی ´´10 ´41 °33 تا ´´48 ´07 °34 و در راستای طول جغرافیایی ´´08 ´56 °45 تا ´´56 ´29 °46 در شمال‌شرقی شهرستان ایوان‌غرب واقع شده است. سازندهای اصلی تشکیل‌دهنده این طاقدیس شامل سازند: آسماری، پابده، گورپی، بختیاری و گچساران می‌باشند. هدف اصلی این پژوهش بررسی میزان فعالیت تکتونیک فعال طاقدیس بانکول با استفاده از شاخص‌های مورفوتکتونیکی (SMF, FMF, AR, FFS, FSI, FD, EU) می‌باشد. ابزارهای‌ فیزیکی و مفهومی مورد استفاده در این‌ پژوهش شامل نقشه‌های توپوگرافی و زمین‌شناسی منطقه مورد مطالعه، تصاویر ماهواره‌ای، سامانه اطلاعات جغرافیایی و نیز چندین بار بازدید میدانی می‌باشند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که طاقدیس بانکول دارای وضعیت تکتونیکی فعالی است؛ به‌طوری‌که این طاقدیس برپایه مقادیر شاخص‌های SMF, FMF, AR, FFS, FSI, FD, EU در کلاس یک فعالیت قرار می‌گیرد. همچنین، این یافته‌ها گویای تداوم حرکات نئوتکتونیک و بالاآمدگی در طاقدیس بانکول می‌باشند که با شواهد ژئومورفولوژیکی موجود در منطقه مورد پژوهش همچون وجود پرتگاه‌های گسلی خطی و مستقیم، اشکال مثلثی شکل، دره‌های ژرف و V شکل، بریدگی کم جبهه طاقدیس و عدم تشکیل کوهپایه مطابقت می‌کنند.

چکیده انگلیسی:

در این پژوهش از شاخص‌های مورفوتکتونیک استفاده شده است، زیرا استفاده از این‌گونه شاخص‌ها در بررسی‌های مربوط به تکتونیک‌های فعال ابزار مفید و کارآمدی هستند، به‌طوری‌که با استفاده از آنها می‌توان مناطقی را که تحت تاثیر حرکات نسبتا سریع یا حتی آهسته تکتونیکی قرار دارند را مشخص نمود. استفاده از این شاخص‌ها پیش‌تر به‌عنوان ابزاری گران‌بها و سودمند در مناطق فعال تکتونیکی در نواحی گوناگون آزمایش‌شده و کارایی آنها به اثبات رسیده است. طاقدیس بانکول با مساحت 02/496 کیلومتر مربع در راستای عرض جغرافیایی ´´10 ´41 °33 تا ´´48 ´07 °34 و در راستای طول جغرافیایی ´´08 ´56 °45 تا ´´56 ´29 °46 در شمال‌شرقی شهرستان ایوان‌غرب واقع شده است. سازندهای اصلی تشکیل‌دهنده این طاقدیس شامل سازند: آسماری، پابده، گورپی، بختیاری و گچساران می‌باشند. هدف اصلی این پژوهش بررسی میزان فعالیت تکتونیک فعال طاقدیس بانکول با استفاده از شاخص‌های مورفوتکتونیکی (SMF, FMF, AR, FFS, FSI, FD, EU) می‌باشد. ابزارهای‌ فیزیکی و مفهومی مورد استفاده در این‌ پژوهش شامل نقشه‌های توپوگرافی و زمین‌شناسی منطقه مورد مطالعه، تصاویر ماهواره‌ای، سامانه اطلاعات جغرافیایی و نیز چندین بار بازدید میدانی می‌باشند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که طاقدیس بانکول دارای وضعیت تکتونیکی فعالی است؛ به‌طوری‌که این طاقدیس برپایه مقادیر شاخص‌های SMF, FMF, AR, FFS, FSI, FD, EU در کلاس یک فعالیت قرار می‌گیرد. همچنین، این یافته‌ها گویای تداوم حرکات نئوتکتونیک و بالاآمدگی در طاقدیس بانکول می‌باشند که با شواهد ژئومورفولوژیکی موجود در منطقه مورد پژوهش همچون وجود پرتگاه‌های گسلی خطی و مستقیم، اشکال مثلثی شکل، دره‌های ژرف و V شکل، بریدگی کم جبهه طاقدیس و عدم تشکیل کوهپایه مطابقت می‌کنند.

منابع و مأخذ:

1-   انصاری‌لاری، احمد، ثروتی، محمد رضا، رعیتی، زینب، 1390؛ بررسی ژئومورفولوژی طاقدیس طاهونه، لارستان، مجله جغرافیای طبیعی، سال چهارم، شماره 4، صص: 86-73.

2-     ثروتی، محمد رضا، 1387؛ ژئومورفولوژی منطقه‌ای ایران، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ دوم.

3-    خاوری، رضوان، قرشی، منوچهر، آرین، مهران، خسروتهرانی، خسرو، 1387؛ نشانه‌های زمین‌ریختی زمین‌ساخت فعال حوضه رودخانه کرج در دامنه جنوبی البرز مرکزی، شمال ایران، تهران، مجله علوم زمین، سال 19، شماره 7، صص 74-67.

4-      درویش زاده، علی و محمدی، مهین، 1384؛ زمین شناسی ایران (رشته جغرافیا)، تهران، انتشارات دانشگاه پیام‌نور، چاپ نخست.

5-      سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح کشور، 1349؛ تهران، نقشه توپوگرافی 50000/1 گیلان‌غرب، برگ شماره 5158 II.

6-      سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح کشور، 1350؛ تهران، نقشه توپوگرافی 50000/1 ایلام، برگ شماره 5257 II.

7-      سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح کشور، 1351؛ تهران، نقشه توپوگرافی 50000/1 جویزر، برگ شماره 5257 I.

8-     سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح کشور، 1376؛ تهران، نقشه توپوگرافی 50000/1 زرنه، برگ شماره 5257 IV.

9-      سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح کشور، 1384؛ تهران، نقشه توپوگرافی 50000/1 ایوان‌غرب، برگ شماره 5257 I.

10- سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح کشور، 2008، تهران، تصویر ماهواره IRS.

11- سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح کشور، 2010، تهران، تصویر ماهواره Landsat سری سنجنده ETM⁺ .

12- سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، 1384؛ تهران، نقشه زمین شناسی 100000/1 کرند، برگ شماره 5258.

13- سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، تهران، 1375؛ نقشه زمین شناسی 100000/1 ایلام، برگ شماره 5257.

14- شرکت ملی نفت ایران، 1388؛ تهران، نقشه زمین شناسی 250000/1 قصرشیرین، برگ شماره B6.

15-  صفاری، امیر، منصوری، رضا، 1392؛ ارزیابی نسبی فعالیت‌های زمین‌‌ساختی بخش علیای حوضه آبخیز کنگیر (ایوان‌غرب) با استفاده از شاخص‌های ژئومورفیک، زاهدان، مجله جغرافیا و آمایش شهری- منطقه‌ای، سال سوم، شماره 7، صص 35-50.

16-  علایی طالقانی، محمود، 1386؛ ژئومورفولوژی ایران، تهران، انتشارات قومس، چاپ چهارم.

17- فرهودی، قدرت‌الله، کرم‌پور، امین، رضایی کاونرودی، زهره، 1387؛ مورفوتکتونیک تاقدیس گدوان (شمال‌شرق شیراز)، زاهدان، فصلنامه زمین‌شناسی کاربردی، سال 4، شماره 1، صص: 55-49.

18- محمودی، فرج‌الله، 1386؛ ژئومورفولوژی ساختمانی، تهران، انتشارات دانشگاه پیام‌نور، چاپ نخست.

19- مقصودی، مهران، جعفری‌اقدم، مریم، باقری‌سیدشکری، سجاد، مینایی، مسعود، 1390؛ بررسی تکتونیک فعال حوضه آبخیز کفرآور با استفاده از شاخص‌های ژئومورفیک و شواهد ژئومورفولوژیکی، زاهدان، مجله جغرافیا و توسعه، سال 9، شماره 25، صص: 136-111.

20- منصوری، رضا، صفاری، امیر، 1394؛ تحلیل فعالیت زمین‌‌ساختی حوضه آبخیز فرحزاد از طریق شاخص‌های ژئومورفیک، تهران، مجله اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، دوره 24، شماره 95، صص: 105-93.

21- یزجردی، کورس، فرهودی، قدرت‌الله، کارگر، شهرام، ممتحن، مرضیه،1390؛ بررسی شاخص‌های ریخت‌زمین‌ساختی بر روی رودخانه ماسرم و طاقدیس پهن، زاهدان، فصلنامه زمین‌شناسی کاربردی، سال 7، شماره 2، صص: 186-177.

1-       Azor, A., Keller, E. A. & Yeats, R. S. 2002. Geomorphic indicators of active fold growth: South Mountain-Oak Ridge anticline, Ventura basin, Southern California. Geological Society of America Bulletin, 114, 745-753.

2-       Bull, W.B., 1978. Geomorphic Tectonic Classes of the South Front of the San Gabriel Mountains, California. U.S. Geological Survey Contract Report, 14-08-001-G-394, Office of Earthquakes, Volcanoes and Engineering, Menlo Park, CA.

3-       Bull, W.B., McFadden, L.D., 1977. Tectonic geomorphology north and south of the Garlock fault, California. In: Doehring, D.O. (Ed.), Geomorphology in Arid Regions. Proceedings of the Eighth Annual Geomorphology Symposium. State University of New York, Binghamton, pp. 115–138.

4-       Burbank, D.W., Anderson, R.S., 2001; Tectonic Geomorphology. Blackwell Science, Massachusetts.

5-       Burbery, C .M, Cosgrove, J. W, Liu, J. G., 2008. Spatial arrangement of fold types in the Zagros Simply Folded Belt, Iran, indicated by landform morphology and drainage pattern characteristics,

6-       Burbery, C. M, Cosgrove, J. W, Liu, J. G., 2010, A study of fold characteristics and deformation style using the evolution of the land surface: Zagros Simply Folded Belt, Iran, Geological Society

7-       Hamdouni, R.E., Irigaray, C., Fernandez, T., Chacon, J. , Keller E.A., 2008, Assessment of Relative Active Tectonic, South West Border of the Sierra Nevada (Southern Spain), Geomorphology, 96, 150-173.

8-       Keller, E. A. 1986. ‘Investigation of active tectonics: use of surficial Earth processes’, in Wallace, R. E. (Ed.), Active Tectonics, Studies in Geophysics, National Academy Press, Washington, DC, 136–147

9-       Keller, E.A., Pinter, N., 2002. Active Tectonics: Earthquakes, Uplift, and Landscape. Prentice Hall, New Jersey.

10-   Molin, P., Pazzaglia, F.J., Dramis, F., 2004. Geomorphic expression of active tectonics in a rapidly-deforming forearc, sila massif, Calabria, southern Italy. American Journal of Science 304, 559–589.

11-   Ramirrez-Herrera ،M.T. 1998; Geomorphic assessment of active tectonics in the Acambay graban، Mexican Volcanin belt. Earth surface process and land froms. Vol. 23، pp 317-322.

12-   Ramsey, L.A., Walker, R.T., Jackson, J., 2008. Fold evolution and drainage development in the Zagros mountains of Fars province, SE Iran. Basin Research, 20, 23-48.

13-   Rockwell, T.K., Keller, E.A., Johnson, D.L., 1985. Tectonic geomorphology of alluvial fans and mountain fronts near Ventura, California. In: Morisawa, M. (Ed.), Tectonic Geomorphology. Proceedings of the 15th Annual Geomorphology Symposium. Allen and Unwin Publishers, Boston, MA, pp. 183–207.

14-   Silva, P. G., Goy, J. L., Zazo, C. & Bardaji, T. 2003. Fault-generated mountain fronts in southeast Spain: Geomorphologic assessment of tectonic and seismic activity. Geomorphology, 50, 203-225.

15-   Stanley A. Schumm, Jean F. document & John M. Holbrook, 2000; Active Tectonics and Alluvial Rivers. Cambridge university press.

16-   Tsodoulos, I., M., Koukouvelas, I., K., Pavlides،S., 2008; Tectonic geomorphology of the easternmost extension of the Gulf Corinth (Beotia, cnteral Greece), Tectonophysics Vol 453. PP: 211-232.

17-   Wells, S.G.,Bullard, T.F., Menges, C.M.,Drake, P.G., Karas, P.A., Kelson.K.L., Ritter,J.B., Wesling, J.R.,1988- Regional variations in tectonic geomorphology along a segmented convergent plate boundary, Pacific coast of Costa Rica. Geomorphology, 1: 239-265.