توان سنجی و شناسایی مناطق مستعد سیل‌خیزی با استفاده از مدل‌های تصمیم‌گیری چند معیاره (مورد مطالعه: شهرستان اردبیل)

محورهای موضوعی : اقلیم شناسی

یوسف درویشی ¹ (استادیار گروه جغرافیا دانشگاه پیام نور)
علی اسعدی ² (کارشناس ارشد برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه هنر، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1399/11/27 تاریخ پذیرش : 1399/11/27 تاریخ انتشار : 1399/10/01

کلید واژه: سیل‌خیزی, مدل الکتر, توان‌سنجی, شهرستان اردبی,

چکیده مقاله :

سیلاب یکی از مهم‌ترین و پرحادثه‌ترین مخاطرات طبیعی ایران می‌باشد. شناسایی مناطق سیل‌خیز و پخش سیلاب یک گام اساسی برای مدیریت ریسک سیل است و منطقه بندی خطر سیلاب اندازه‌گیری کمی از خطر سیل را فراهم می‌کند، درنتیجه امکان ارسال هشدارهای مناسب در مواقع خطر سیل و تسهیل عملیات امداد و نجات فراهم می‌شود همچنین پخش سیلاب در اراضی مستعد پایین‌دست حوضه شهرستان اردبیل باعث کمک به تغذیه محیط مصنوعی حوضه می‌شود و افزایش کیفیت اراضی محیط را هم در بردارد. هدف این پژوهش شناسایی مناطق مستعد سیل‌خیزی و پخش سیلاب در صورت بروز بحران سیل می‌باشد. تمامی فرایندها و تجزیه تحلیل داده‌ها در محیط ARC GIS به کمک روش الکتر و منطق بولین برای وزن‌دار کردن و تلفیق لایه‌هایی همچون (شیب، فرسایش، کاربری اراضی، شبکه آبراهه، خاک، زمین‌شناسی، انحنای زمین، واحد کوارترنر، سطح آب‌های زیرزمینی، تراکم پوشش گیاهی، رواناب و رطوبت خاک) استفاده شد و مناطق مستعد هنگام مواجه با خطر در آن مشخص گردید نتایج پژوهش نشان داد مناطقی با شدت سیلاب بالا دارای ویژگی‌هایی مانند (وجود رسوب های آبرفتی و کوهرفتی در پای دامنه‌های پرشیب و آبخیزهایی با رخنمون‌های سنگی زیاد، وجود آبرفت‌های بادبزنی شکل و مخروط افکنه در دهانه خروجی مسیل‌ها و آبراهه‌های با آبخیزهایی کوهستانی و تپه‌ماهوری منتهی به دشت‌های کم شیب، وجود اراضی پست ازنظر ارتفاعی نسبت به اراضی اطراف) است. نتیجه نهایی تحلیل هم درروش الکتره و هم در همپوشانی این اطلاعات را می‌دهد که بخش مرکزی نسبت به بخش ثمرین و هیر درخطر سیل‌خیزی بیشتری قرار دارد.

چکیده انگلیسی:

Flood is one of the most important and accident-prone natural hazards in Iran. Identifying flood areas and flood spreading is a key step in flood risk management, and flood risk zoning provides a small measurement of flood risk, so it is possible to send appropriate alerts in the event of a flood risk and facilitate rescue operations. The downstream potential of Ardabil city basin helps to nourish the artificial environment of the basin and also increases the quality of environmental lands. The purpose of this study is to identify areas prone to flooding and flood spread in case of flood crisis. All processes and data analysis in ARC GIS environment using electron method and Boolean logic to weight and integrate layers such as (slope, erosion, land use, waterway network, soil, geology, land curvature, Quaternary unit, groundwater level, density Vegetation, runoff and soil moisture) were used and susceptible areas were identified when exposed to danger. The results showed that areas with high flood intensity have characteristics such as alluvial and convex sediments at the foot of steep slopes and watersheds with rock outcrops. The presence of fan-shaped alluvium and alluvial fans at the outlets of canals and waterways with mountainous watersheds and hills leading to low-lying plains is the presence of low-lying lands in relation to the surrounding lands. The final result of the analysis, both in the electrode method and in the overlap, gives the information that the central part is more at risk of flooding than the Samarin and Hir parts.

منابع و مأخذ:

1- آقاعلیخانی، مرضیه (1388): پهنه‌بندی پتانسیل سیل‌خیزی و سیل گیری حوضه فرحزاد تهران با استفاده از مدل منطق فازی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه خوارزمی تهران.

2- اعظمی راد، محمود، قهرمان، اسماعیلی، کاظم (2018): بررسی پتانسیل سیل‌خیزی حوضه آبخیز کشف رود مشهد بر اساس روش SCS در محیط GIS. پژوهش­نامه مدیریت حوزه آبخیز.‌

3- ایمانی بهرام پور خسروانی محسن (1396): تحلیل فضایی پهنه‌های مخاطره‌آمیز شهرستان اردبیل نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی دوره 28، شماره 2 - شماره پیاپی 66، ص، 109-128.

4- بومری، محمد، نهتانیفر، عبدالباسط، رادفر، شهباز و مهدوی، ابوالقاسم (1390): شناسایی پهنه‌های سیلابی و ویژگی‌های فیزیوگرافی و کمی حوضه آبریز دامن با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور، جغرافیا و توسعه، 9، صص 146-129.

5- بهشتی جاوید، ابراهیم (1390): پهنه‌بندی پتانسیل سیل‌خیزی در حوضه رودخانه بالخلوچای، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه خوارزمی تهران.

6- درویشی یوسف (1395): بررسی و مطالعه پتانسیل‌های شهر اردبیل در توسعه گردشگری و ارائه راهکارهای علمی در جهت کسب درآمد از پتانسیل گردشگری شهر اردبیل، طرح پژوهشی، دانشگاه پیام نور مرکز اردبیل.

7- سازمان آب منطقه‌ای اردبیل (1396): سازمان آب و هواشناسی ایستگاه‌های منطقه.

8- طاهری بهبهانی (1375): محمد طاهر، بزرگ‌زاده، مصطفی، سیلاب‌های شهری، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، چاپ اول، تهران.

9- علایی طالقانی، محمود (1384): ژئو مورفولوژی ایران، انتشارات قومس، چاپ دوم.

10- عسگری شمس اله، صفاری امیر، فتحی حجت اله (1397): بررسی سیل‌خیزی در حوضه آبریز جعفرآباد. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، ۱۸ (۵۰): صص ۷۷-۹۰.

11- علیجانی بهلول، محمدرضا، (1371): مبانی آب و هواشناسی، سمت.

12- عابدینی، موسی، لطفی، خداداد (1398): برآورد ارتفاع رواناب جهت تحلیل پتانسیل سیل‌خیزی با استفاده از روش شماره منحنی در حوضه آبریز شاهرود اردبیل. فضای جغرافیایی، 19(68)، صص 163-181.‌

13- عابدینی موسی و فتحی محمدحسین (1393): بندی خطر وقوع سیلاب و ارزیابی خسارت آن در حوضه آبخیز خیاوچای مشکین شهر با مدل ArcGIS و ANP طرح پژوهشی دانشگاه محقق اردبیلی.

14- قاسمیان، نجفی، اسماعیل (1398): پهنه‌بندی خطر وقوع سیلاب در شهرستان کوهدشت با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی و فازی. جغرافیا و روابط انسانی، 2(3)، صص 403-417.‌

15- قهرودی تالی، منیژه (1388): کاربرد مدل یکپارچه سیلاب شهری درکلان شهر، مطالعه موردی شمال شرق تهران: مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، پیش‌شماره پاییز صص 167-295.

16- کارآموز، محمد، طاهری، مهکامه (2019): ارائۀ راه‌کارهای مدیریتی در مقابله با مخاطرات هم‌زمان سیلاب‌های ساحلی و درون‌شهری. تحقیقات منابع آب ایران، 14(5)، صص 71-84.‌

17- همتی. رسول (1390): اطلس الکترونیکی بلایای جوی و اقلیمی استان اردبیل، معاونت پژوهشی سازمان هواشناسی کشور.

18- نگهبان، حبیب، رضایی مقدم، محمدحسن و نیکجو، محمدرضا (1397). پهنه‌بندی خطر سیلاب شهری با استفاده از مدل HEC-HMS، مطالعه موردی: (حوضه آبریز بالیقلو چای اردبیل). تبریز.

19- مصطفی‌زاده، رئوف، مهری، سونیا. (1398). روند تغییرات ضریب سیلابی در ایستگاه‌های هیدرومتری استان اردبیل، پژوهشنامه مدیریت حوزه آبخیز، 9(17)، صص 82-95.‌

 

20- Haddad, E. A., & Teixeira, E. (2015): Economic Impacts Of Natural Disasters In Megacities: The Case Of Floods In São Paulo, Brazil. Habitat International, 45, Pp. 106-113.

21- Kastridis, A., Kirkenidis, C., & Sapountzis, M. (2020): An Integrated Approach Of Flash Flood Analysis In Ungauged Mediterranean Watersheds Using Post‐Flood Surveys And Unmanned Aerial Vehicles (Uavs). Hydrological Processes.