بازتاب مقامات دهگانۀ عرفانی در دیوان خاقانی

محورهای موضوعی : زبان و ادبیات فارسی

عطا محمد رادمنش ¹ ()
زهرا کریم زاده شوشتری نژاد ² ()

تاریخ دریافت : 1391/06/01 تاریخ پذیرش : 1391/09/18 تاریخ انتشار : 1391/02/01

کلید واژه: خاقانی, عرفان, دیوان, سیر و سلوک, مقامات دهگانه,

چکیده مقاله :

چکیده: خاقانی، شاعر پرآوازۀ قصیده‌سرای قرن ششم- که به مدیحه‌سرایی شهره است و در تصویرسازی‌ها، بویژه در وصف طبیعت و بالاخص در ستایش صبح و مظاهر آن، از همگنان پیشی گرفته است- در اقبال به عرفان و اصطلاحات عرفانی، تعلّق خاطری دارد؛ هر چند عرفان او در سطح سنایی و عطّار نیست، امّا رویکرد او به مقامات سیر و سلوک، درخور توجّه و واکاوی است. بازتاب مقامات دهگانۀ توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، شکر، خوف، رجا، توکّل و رضا در دیوانش، توجّه کردنی است؛ در این پژوهش، مقامات مذکور، با شواهد شعری، از دل دیوان استخراج و همراه با تحلیل‌های مربوط، نموده شده است تا معلوم گردد خاقانی، علاوه بر ابعاد هنری دیگر، در عرفان نیز دستی دارد و به استناد شواهد فراوان، مفاهیم عالی آن را در جای جای اشعار خود آورده است.

منابع و مأخذ:

منابع

1. قرآن کریم (1377)، ترجمۀ مسعود انصاری خوشابر، تهران: فرزان روز، چ اوّل.

2. برهان، محمّد حسین بن خلف تبریزی (1362)، برهان قاطع، ج 1، تهران: امیرکبیر، چ پنجم.

3. تهانوی، محمّد علی (1996)، کشّاف اصطلاحات الفنون، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون، چ اوّل.

4. جرجانی، علیّ بن محمّد (1306 ق)، التّعریفات، تهران: دارالکتب العلمیّه، چ اوّل.

5. خاقانی، افضل‌الدین بدیل بن علی (1378)، دیوان، به کوشش ضیاءالدّین سجّادی، تهران: زوّار، چ ششم.

6. سجّادی، جعفر (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: کتابخانۀ طهوری، چ هفتم.

7. سجّادی، ضیاءالدّین (1382)، فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان خاقانی، ج1، تهران: زوّار، چ دوم.

8. سعدی، مصلح بن عبدالله (1377)، دیوان غزلیّات، به کوشش خلیل خطیب رهبر، ج1، تهران: مهتاب، چ دهم.

9. سنایی‌غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1362)، دیوان، تصحیح محمّد تقی مدرّس رضوی، تهران: کتابخانۀ ابن‌سینا، چ سوم.

10. عراقی، ابراهیم بن بزرگمهر (1382)، کلّیّات، تصحیح نسرین محتشم، تهران: زوّار، چ دوم.

11. عزّالدّین محمود کاشانی (1367)، مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه، تصحیح جلال‌الدّین همایی، تهران: نشر هما، چ سوم.

12. غیاث الدین رامپوری (1363)، غیاث‌اللغات، تهران :امیرکبیر ،چ اوّل.

13. فانی، کامران و بهاء‌الدّین خرّمشاهی (1380)، فرهنگ موضوعی قرآن، تهران: ناهید، چ چهارم.

14. فروزانفر، بدیع‌الزّمان (1369)، سخن و سخنوران، تهران: خوارزمی، چ چهارم.

15. کلابادی، ابوبکر محمّد (1371)، کتاب تعرّف (متن و ترجمه)، به کوشش محمّد جواد شریعت، تهران: اساطیر، چ اوّل.

16. لاهیجی، شمس‌الدّین محمّد (1371)، مفاتیح‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، تصحیح محمّد رضا برزگر خالقی و عفّت کرباسی، تهران: زوّار، چ اوّل.

17. نجم رازی، عبدالله بن محمّد (1380)، مرصاد‌العباد، به اهتمام محمّد امین ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی، چ نهم.

18. نصیرالدّین طوسی (خواجه) (1376)، اوصاف‌الاشراف، به کوشش ایرج گلسرخی، تهران: نشر علم.

19. هجویری، ابوالحسن علیّ بن عثمان (1384)، کشف‌المحجوب، تصحیح محمود عابدی، تهران: سروش، چ دوم.