مقایسۀ دو اثر عاشقانۀ جلیس‌المشتاق و بساتین‌الانس

محورهای موضوعی : زبان و ادبیات فارسی

فاطمه رستمی ¹ , علیرضا قوجه زاده ² , اشرف چگینی ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد ورامین- پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، ایران
2 - استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد ورامین- پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، ایران
3 - استادیار، گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد ورامین- پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، ایران

تاریخ دریافت : 1402/05/08 تاریخ پذیرش : 1402/07/03 تاریخ انتشار : 1402/08/15

کلید واژه: علی, جلیس‌المشتاق, بساتین‌‌الانس, کشورگشا, ملک‌آرا, آذربایجان.,

چکیده مقاله :

جلیس‌المشتاق منظومه‌ای عاشقانه است که در سال 870 توسط شاعری ناشناخته با نام یا تخلص «علی» در دورۀ حکمرانی امیر شیران‌شاه فرخ‌یسار (869- 907) سرود شده است. این اثر، برگردان منظوم بساتین‌الانس اخستان دهلوی (726 ق)، دبیر و ادیب دورۀ سلطان غیاث‌الدین تغلق و محمدشاه تغلق است. با توجه به دست‌نویس ریاحین القلوب، ترجمۀ منظوم گلستان از شاعری به نام امیر سید علی حسینی (زنده در تاریخ 860) و تقدیم آن به سلطان خلیل شروان شاه (820- 868) و از قرائن موجود در این اثر، چنین بر می‌آید که سرایندۀ جلیس‌المشتاق همین سید علی حسینی باشد. این منظومه حکایت عشق کشورگشا (پسر پادشاه بتیهان هند) با ملک‌آرا (دختر پادشاه چین) است که در خلال آن چندین حکایت دیگر نیز نقل‌ شده است. با توجه به پیشینۀ مشترک این دو اثر، افتراقات و اشتراکاتی در داستان‌پردازی، ترکیبات، شخصیت‌ها و صحنه‌پردازی‌های آن‌ها دیده می‌شود. سرایندۀ جلیس‌المشتاق در توصیفات خود از اصطلاحات موسیقی، نجومی و عناصر طبیعی بهره‌ جسته و با زبانی ساده برخلاف زبان پیچیده و مغلق بساتین‌الانس با پیروی از وزن و بحر شاهنامه به روایت این داستان پرداخته است. برگردان این دو متن ارزشمند ادبی‌ با آبشخور هندی به نظم و نثر، بیان‌گر نفوذ و تأثیر عمیق زبان، فرهنگ و ادب فارسی در شبه‌قارۀ سدۀ هشتم است. در این پژوهش با تحلیل و مقایسۀ این دو متن به بررسی افتراقات و اشتراکات آن پرداخته شده است.

چکیده انگلیسی:

Jalis al-Mushtaq is a romantic poetry written in 870 AH by an unknown poet called "Ali" during the reign of Amir Shirvan Shah Farrokh Yasar (869-907 AH). This work is a translation of the poems of Basatin ol-Ons by Akhsatan Dehlavi (726 AH), secretary and writer during the period of Sultan Ghiyath al-Din Tughluq and Muhammad Shah Tughluq. Based on the manuscript of Riyahin al-Qulub, which is a translation of Golestan, a poet named Amir Sayyed Ali Hosseini (living in 860 AH) presented it to Sultan Khalil Shirvanshah (820-868 AH) and from the evidence in this work, it seems that the composer of Jalis al-Mushtaq is Sayed Ali Hosseini. This poem tells the love story of Kishvargosha, the son of Shah Batihan (Indian) with Malekara (daughter of the king of China) and at the same time, connected stories are also narrated in it. Considering the common background of these two works, differences and commonalities can be seen in their storytelling, combinations, characters and scenes, that the poet of Jalis al-Mushtaq has used the terms of music, astronomy and natural elements in his description and with simple language against the complex language of Basatin al-Ons has followed Shahnameh’s meter. The research on these two works indicates the influence of Persian and Iranian culture in the subcontinent and also the influence of these two cultures on each other. In this essay, the differences and commonalities of these two works have been examined.

منابع و مأخذ:

اخستان دهلوی، محمد بن صدر تاج (1389). بساتین‌الانس. مقدمه، تصحیح و تحشیۀ نذیر احمد. به کوشش ریحانه خاتون. دهلی: مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران.
امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود (1391). هشت بهشت. تصحیح حسن ذوالفقاری، پرویز ارسطو. تهران: چشمه.
ایمانی، بهروز (۱۳۸۸). نامه‌های تاج‌الدین اخستان دهلوی و ارتباط او با عماد‌الدین فقیه کرمانی، مهندات (مجموعه مطالعات فرهنگ، زبان و ادب فارسی در شبه‌قاره). به کوشش سید عبدالرضا موسوی. تهران: سورۀ مهر.
ثغری، عماد بن محمد (1385). طوطی‌نامه/ جواهرالاسمار. به اهتمام شمس‌الدین آل احمد. تهران: فردوس.
حاجی خلیفه، مصطفی‌ بن عبدالله (1941 م). کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون. بیروت: دارالاحیاء.
حسینی، سید محمد نقی (1394). فهرست دستنویس‌های فارسی کتابخانۀ نور عثمانیه- استانبول. تهران: منشور سمیر.
عابدی، سید امیرحسن (1984 م). هندستان فارسی ادب (تحقیقی، علمی اور ادبی مقالات کا انتخاب). به کوشش شریف حسین قاسمی. دهلی: اندوپرشین سوسائتی.
عاشوری، ابوالقاسم (1397، اسفند). نمود پارناسیسم در بساتین‌الانس اخستان دهلوی. پنجمین همایش ملی پژوهش‌های نوین در حوزۀ زبان و ادبیات ایران با رویکرد فرهنگ مشارکتی. تهران. ايران.
علی (بی‌تا). جلیس‌المشتاق، دستنویس کتابخانۀ لالا اسماعیل. کاتب گلشنی الهروی. مضبوط در کتابخانۀ سلیمانیۀ ترکیه. شمارۀ 506.
فرشته، محمد قاسم هندو شاه نخجوانی (1387). تاریخ فرشته. تصحیح محمدرضا نصیری. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
مراغی، عبدالقادر (1366). جامع الالحان. به اهتمام تقی بینش. تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مشتاق‌مهر، رحمان؛ ایمانی، بهروز (۱۳۹۸). بساتین الانس: گزارۀ پارسی عاشقانه‌ای از هند. نامۀ فرهنگستان «ویژه‌نامۀ شبه‌قاره». 7 (۹)، ۱۲۱-۹۵.
نخشبی، ضیا (1372). طوطی‌نامه. به تصحیح و تعلیقات فتح‌الله مجتبایی، غلامعلی آریا. تهران: منوچهری.
ییلاقی، مهدی (۱۴۰۰). جلیس‌المشتاق: رمانسی ‌کهن در بحر متقارب، در مسخ و تبدیل ابدان. گزارش میراث. 4 (88)، ۷۶-۶۱.