اثربخشی آموزش شطرنج بر پرورش هوش تجسم فضایی و خلاقیت کودکان پیشدبستانی
محورهای موضوعی : آموزشسهیلا حسین پور 1 , زینب بهرامی 2
1 - استادیار گروه علوم‌تربیتی، واحد سنندج، دانشگاه آزاداسلامی، سنندج، ایران
2 - دانشجوی کارشناسی ارشد رشته برنامه ریزی درسی، دانشکده علوم انسانی، واحد سنندج، دانشگاه ازاد اسلامی، سنندج، ایران
کلید واژه: کودکان, خلاقیت, آموزش شطرنج, هوش تجسم فضایی,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر با هدف تعیین اتربخشی آموزش شطرنج در پرورش هوش تجسم فضایی و خلاقیت کودکان پیشدبستانی شهرستان هلیلان انجام گرفته است. روش تحقیق در این پژوهش به لحاظ هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت و نحوه گردآوری داده‌ها، روش تحقیق نیمه آزمایشی از نوع پیش‌آزمون ـ پس‌آزمون با گروه کنترل بوده است. جامعه آماری شامل کلیه کودکان مقطع پیشدبستانی شهرستان هلیلان به تعداد 842 نفر بودند که بر اساس روش نمونه‌گیری در دسترس تعداد 40نفر انتخاب شده و به شکل تصادفی در دو گروه 20نفری کنترل و آزمایش تقسیم شدند، گروه آزمایش بسته آموزشی شطرنج برای کودکان را به مدت 12جلسه را به صورت متوالی و هفتهای سه جلسه به مدت 45دقیقه دریافت کرد.ند. اما گروه کنترل هیچ نوع آموزش خاصی دریافت نکردند. ابزار گردآوری داده‌ها، در این پژوهش دو پرسشنامه استاندارد آزمون تصویری سنجش خلاقیت تصویری تورنس (فرم ب) و تست ریون کودکان (1938) استفاده شد. جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها در دو سطح آمار توصیفی (فراوانی، میانگین و انحراف معیار) و آمار استنباطی (آزمون شاپیرو، آزمون لون، آزمون تحلیل کواریانس) در نرم ابزار spss انجام شد. که نتایج یافته‌ها نشان داد که آموزش شطرنج بر پرورش هوش تجسم فضایی (23/307F= و P<./001) و خلاقیت (45/712F= و P<./001) کودکان پیشدبستانی تأثیر دارد. بر اساس نتایج به‌دست آمده میتوان برای پروروش هوش هیحانی و خلاقیت در مراکز پیشدبستانی از بازی شطرنج بهره گرفت.
The current research was conducted with the aim of determining the effectiveness of chess education in developing spatial visualization intelligence and creativity of preschool children in Helilan city. The research method in this research was a semi-experimental research method of pre-test-post-test type with a control group in terms of practical purpose and in terms of the nature and method of data collection. The statistical population included all preschool children of Helilan city in the number of 842 people, 40 people were selected based on the available sampling method and were randomly divided into two groups of 20 people, control and experimental, the experimental group received the chess educational package for children. He received the duration of 12 sessions consecutively and three sessions a week for 45 minutes. Nd. But the control group did not receive any special training. In this research, two standard questionnaires were used for data collection: Torrance Visual Creativity Test (Form B) and Raven Children's Test (1938). In order to analyze the data, two levels of descriptive statistics (prevalence, mean and standard deviation) and inferential statistics (Shapiro test, Lone test, covariance analysis test) were performed in spss software. The results of the findings showed that chess training has an effect on the development of spatial visualization intelligence (F=307.23 and P<.001) and creativity (F=712.45 and P<.001) of preschool children.
همکار و نویسنده محترم؛ ضمن مطالعه راهنمای نویسندگان موجود بر روی تارنمای این نشریه، لطفاً بدون دست زدن به تنظیمات و سایر نقاط مقاله، موارد زیر را بر روی فایل همین مقاله اعمال و مجدداً اعاده فرمایید.
1- رایانامه (ایمیل) نویسنده مسئول بایستی دانشگاهی باشد.
2- کشیدگی‌های مابین حروف هر کلمه حذف شود.
3- اولین حروف پانویس‌ها با حرف بزرگ نوشته شده و شماره پانویس‌ها نیز کنترل شود.
4- جداول مقاله بایستی به دو زبان فارسی و انگلیسی نوشته شود(ارقام داخل جدول‌ها باید انگلیسی باشند)
5- منابع بازنگری شود (براساس APA و همانند مقالات روی سایت نشریه تنظیم شود).
6- در آخر منابع فارسی که به انگلیسی ترجمه شده، عبارت [In Persian] نوشته شود.
7- مابین هر کلمه یک فاصله باشد.
8- کلماتی که همزه (ء) دارد، صحیح نوشته شود. مانند
تاثیر=تأثیر، متاثر=متأثر، موثر=مؤثر، مولفه=مؤلفه، متاثر=متأثر، متاخر=متأخر، متالم=متألم
9- در کلمات ترکیبی و دو سیلابی، حتماً از نیم فاصله به صورت Ctrl+Shift+2 استفاده شود. مانند:
واسطه ای=واسطه‌ای، دانش آموزان=دانشآموزان، پیش آزمون=پیش‌آزمون، پس آزمون=پس‌آزمون، می شود=میشود، داده ها=داده‌ها
با سلام خدمت همکاران عزیزهمه موارد اعمال شد
The effectiveness of chess training on the development of spatial
Abstract
The current research was conducted with the aim of determining the effectiveness of chess education in developing spatial visualization intelligence and creativity of preschool children in Helilan city. The research method in this research was a semi-experimental research method of pre-test-post-test type with a control group in terms of practical purpose and in terms of the nature and method of data collection. The statistical population included all preschool children of Helilan city in the number of 842 people, 40 people were selected based on the available sampling method and were randomly divided into two groups of 20 people, control and experimental, the experimental group received the chess educational package for children. He received the duration of 12 sessions consecutively and three sessions a week for 45 minutes. Nd. But the control group did not receive any special training. In this research, two standard questionnaires were used for data collection: Torrance Visual Creativity Test (Form B) and Raven Children's Test (1938). In order to analyze the data, two levels of descriptive statistics (prevalence, mean and standard deviation) and inferential statistics (Shapiro test, Lone test, covariance analysis test) were performed in spss software. The results of the findings showed that chess training has an effect on the development of spatial visualization intelligence (F=307.23 and P<0.01) and creativity (F=712.45 and P<0.01) of preschool children.
Keyword: Chess training, spatial visualization intelligence, creativity, children.
اثربخشی آموزش شطرنج بر پرورش هوش تجسم فضایی و خلاقیت کودکان پیشدبستانی
چکیده
پژوهش حاضر با هدف تعیین اثربخشی آموزش شطرنج در پرورش هوش تجسم فضایی و خلاقیت کودکان پیشدبستانی شهرستان هلیلان انجام گرفته است. روش تحقیق در این پژوهش به لحاظ هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت و نحوه گردآوری داده‌ها، روش تحقیق نیمه‌آزمایشی از نوع پیش‌آزمون ـ پس‌آزمون با گروه کنترل بوده است. جامعه آماری شامل کلیه کودکان مقطع پیشدبستانی شهرستان هلیلان به تعداد 842 نفر بودند که بر اساس روش نمونه‌گیری در دسترس تعداد 40 نفر انتخاب شده و به شکل تصادفی در دو گروه 20 نفری کنترل و آزمایش تقسیم شدند، گروه آزمایش بسته آموزشی شطرنج برای کودکان را به مدت 12جلسه را به صورت متوالی و هفتهای سه جلسه به مدت 45 دقیقه دریافت کردند. اما گروه کنترل هیچ نوع آموزش خاصی دریافت نکردند. ابزار گردآوری داده‌ها، در این پژوهش دو پرسشنامه استاندارد آزمون تصویری سنجش خلاقیت تصویری تورنس (فرم ب) و تست ریون کودکان (1938) استفاده شد. جهت تجزيه و تحلیل داده‌ها در دو سطح آمار توصیفي (فراوانی، میانگین و انحراف معیار) و آمار استنباطي (آزمون شاپیرو، آزمون لون، آزمون تحلیل کواریانس) در نرم ابزار spss انجام شد. که نتایج یافته‌ها نشان داد که آموزش شطرنج بر پرورش هوش تجسم فضایی (23/307F= و 001/0 P<=) و خلاقیت (45/712F= و 001/0 P<=) کودکان پیشدبستانی تأثیر دارد. بر اساس نتایج به‌دست آمده میتوان برای پروروش هوش هیحانی و خلاقیت در مراکز پیشدبستانی از بازی شطرنج بهره گرفت.
کلیدواژه‌ها: آموزش شطرنج، هوش تجسم فضایی، خلاقیت، کودکان
مقدمه
آموزش‌های دوران کودکی برای رشد قوای جسمانی، ذهنی، عاطفی، اعتقادی و اجتماعی کودک ضروری است. لذا خلاقیت و تجسم فضایی از جمله مهارت‌هایی هستند که برای کودکان جزء مهارتهای پایه به حساب می‌آیند، ممکن است موفقیت‌های تحصیلی آینده آنها را پیش‌بینی نمایند (طهماسبی، 1398). زندگی پیچیده امروزي، هر روز در حال نوشدن است و خلاقیت، ضرورت استمرار زندگی فعال بـه شمار می‌رود. انسان براي خلق نشاط، پویایی و زایندگی در زنـدگی نیـاز بـه خلاقیـت و ابتکـار دارد و جامعه انسانی نیز براي زنده‌‌ماندن و گریز از رکود و ایستایی به تحول نیاز 1دارد (پارک2، 2020). خلاقیت از دیدگاه تورنس3 (1994) نگاه عمیق به مسائل است و فرایندی است شامل حساسیت به مسائل، کمبودها و بن‌بست‌ها که به دنبال تشخیص مشکل به وجود می‌آید و به دنبال آن جستجو برای یافتن راه‌حل و طرح فرضیه‌های مربوط به آن آغاز میشود، سپس فرضیه‌ها و راه‌حل‌ها، آزمایش شده و تغییرات لازم در آنها بوجود می‌آید (نقل از شاناهان4، 2021).
تورنس ایجاد فرصت براي پرورش خلاقیت را براي هر جامعه، امري حیاتی میداند. امروزه در کشورهاي توسعه یافته، شکوفایی و پرورش خلاقیت از مهمترین اهداف آموزش و پرورش به شـمار می‌رود. درگیر شدن در تجارب خلاق باید جزئی از زندگی به ویژه در کودکان باشـد (مینگ5، 2020). در پرورش خلاقیت و توانمندي‌هاي ذهنی، سعی در جهت پرورش ذهنی باز در فـرد میباشد. از طرفی چون فراخ‌اندیشی و ابتکار از دوران اولیه شکل‌‌گیري شخصیت کودک آغاز میشود، بهتر است شالوده پرورش ذهن از همان دوران اولیه پی‌ریزي شود. دوره پـیش‌‌دبستانی بهترین دوره برای پرورش خلاقیت و تجسم فضایی کودک است. هر قدر تجاربی که در سال‌هاي اولیه در اختیار کودکان قرار می‌دهیم، غنـی‌‌تر باشد، کودکان فرصت‌‌هاي بیشتري براي رشد و آمادگی جهت درک مسائل حال و آینده را پیدا می‌کنند (اویان6، 2020).
در این راستا، توانایی و هوش فضایی به‌عنوان زیرمجموعه توانایی فضایی، یکی از عوامل ساختار ذهن و توانمندی‌های ذهنی انسان است. پژوهشگران بر این باورند که میتوان برای اتصال جهان واقعی به الگوهای انتزاعی که در ذهن افراد تشکیل میشود، از این توانایی بهره برد. با استفاده از این توانایی، افراد با تصور و تخیل و از طریق تجسم و فضاسازی ذهنی به یادگیری می‌پردازند (چیشولم7، 2021). توانایی تجسم فضایی بازنمایی ذهنی جلوه‌های بصری یک شیء و تصاویر فضایی را تسهیل میکند. این توانایی شامل روابط ذهنی بین قسمت‌ها یا مکان‌های اشیاء یا حرکات است. تجسم فضایی به ویژه در حوزه‌های علم و فناوری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. زمینه‌های تجسم و تصویرسازی ذهن در سنین کودکی وجود دارد. کودکان قادر به درک جهت‌ها هستند و می‌توانند روابط بین اشیاء را شناسایی کنند. پس بازی‌ها و تمرین‌ها در این زمینه، میتواند برای رشد درک فضایی کودک سودمند واقع شوند (متهیو8، 2021). در هر نوع بازی یا تمرین، میتوان از کودک درخواست کرد تا به موقعیت و روابط بین اشیاء، تصاویر و نقاط توجه کند یا آنها را شرح دهد. در نتیجه استفاده از بازی‌های آموزشی و فکری که نیازمند تصور، تخیل، تجسم و فضاسازی است میتواند در بهبود تجسم فضایی آنها مؤثر واقع شود (کین9، 2022). هوش فضایی یعنی توانایی درک درست جهان به‌صورت مکانی ـ بصری، مثال «از سوی شکارچی، دیده‌بان و راهنما و ایجاد تغییر در این ادراک؛ مثال از سوی طراح داخلی، معمار، نقاش یا مخترع». این هوش مستلزم شناسایی رنگ، خط، شکل، فرم، فضا و رابطه‌ای است که میان این عوامل وجود دارد و توانایی تجسم و بازنمایی گرافیکی، افکار مکانی بصری را شامل میشود. همچنین، به قابلیت فرد برای تطبیق صحیح خود در یک ماتریس فضایی ارتباط می‌یابد. یادگیری شطرنج برای کودکان باعث تقویت مهارت تجسم فضایی و حافظه میشود (لیبرمن، پولاک، هرنیری و بلومنفید10، 2022).
به‌همین دلیل در دوره پیشدبستانی، کودک ارتباط خوبی با تصاویر و اشکال و تجسم فضایی آنها برقرار میکند، زیرا قدرت تخیل کودک کمک میکند تا با آموزش و جهت‌‌دهی مناسب، خلاقیت و تجسم فضایی را در او پرورش داد. پرورش توانایی فضایی و خلاقیت با ایجاد انعطاف‌‌پذیري در ذهن، ساختار تفکر را به سمت ساختاري سازنده، خلاق و مولد هدایت میکند (بوت11، 2019). در سنین کودکی بویژه سنین قبل از مدرسه، کودک در دنیای ذهنی خاص خود به دنبال لذت کشف راه‌های نو و دانسته‌های جدید میباشد و این امکانی را برای پرورش استعدادهای ذهنی کودک مهیا میکند (دای، هنری و جانسون12، 2021).
هر چند انسان با توانمندي‌هاي هوشی و خلاقیت به عنوان عالی‌‌ترین جلوه‌‌هاي اندیشه انسانی متولد میشود، ولی شکوفایی آنها نیازمند پرورش است. با وجود تلاش‌های والدین و مربیان دیده میشود بسیاري از روش‌‌هاي آموزشی ویژه کودکان، نه تنها خلاقیت پرورش نمی‌دهد، بلکه حتی بازدارنده هستند (چرنی13، 2020). بنابراین بازی به‌عنوان یک بازی میتواند کمک زیادی به پرورش خلاقیت کند، به این کودک از طریق بازی آموزش می‌بيند. چيزهای تازهای کشف میکند و به خاصيت اشياء پی می‌برد، رفتار بزرگترها را تقليد میکند، دنيای اطراف خود را می‌شناسد، متوجه‌ی بسياری از مسائل و پدیده‌های طبيعی می‌شوند، و با برعهده گرفتن نقش‌های مثالی در بازی، خود را برای ایفای هر چه بهتر نقش‌های واقعی در اجتماع آماده می‌کنند. تحقيقات زیادی تأثير بازی را بر حيطه‌های شناختی و عاطفی مورد تأکيد قرار داده‌اند (موجد، عباسی و افتخاریراد، 1400).
از جمله بازی‌هایی که بشر ابداع کرده، شطرنج است که به‌عنوان یک بازی فکری که تأثیرات عمیقی بر فکر و ذهن دارد، از سال‌ها قبل مورد توجه پژوهشگران بوده است. با بهره‌گیری از شطرنج میتوان فرایندهای روانشناسی از جمله حافظه فعال، استدلال سیال، روابط فضایی، مهارتهای شناختی، توجه، تمرکز، را افزایش داد. شطرنج، هوش هیجانی و توانایی حل‌مسئله را افزایش داده و تصمیم‌گیری مستقل و سریع در موقعیت‌های دشوار را آموزش میدهد که این امر خلاقیت و حل‌مسئله، کمک کرده و مهارتهای خواندن، حافظه، زبان و ریاضیات را تقویت و تفکر منتقد را تغذیه میکند (الدوا و الشامیه14، 2016). شطرنج این توانایی را دارد که برای خلاقیت و شناخت الگوها از سمت راست مغز و تجزیه و تحلیل حرکت‌ها و گسترش مهره‌ها و کشف بهترین حرکت بعدی از سمت چپ مغز استفاده کند. شطرنج نجوه تفکر منطقی و کارآمد را آموزش میدهد و انتخاب بهترین گزینه از میان گزینه‌های موجود را نشان داده است. اهمیت برنامه انعطاف‌پذیر، تمرکز، نتیجه انتخاب و تصمیم‌گیری را به نمایش می‌گذارد. شطرنج از جمله مؤثرترین ابزارهای در آماده کردن کودکان برای مواجهه با دنیای کنونی است که روز‌به‌روز در دریای اطلاعات غرق شده و با موقعیت‌های دشوارتری در تصمیم‌گیری و تفکر روبه‌رو می‌شوند. (جمشیدی، 1399).
شطرنج فعالیت ذهنی پیچیده‌ای است که نیاز به تعقل، تمرکز و قدرت تصمیم‌گیری بالا دارد. شطرنج در طول زندگی مسئولیت‌پذیری و تصمیم گیری را به کودکان آموزش می‌دهید. شطرنج از جمله بهترین و مؤثرترین ابزار در آماده کردن کودکان برای مواجهه با دنیای کنونی است که روز‌به‌روز با دنیایی از اطلاعات مواجه میشود و همراه با آن موقعیت‌های دشوارتری در تصمیم‌گیری به ارمغان می‌آورد (پایرا، کاسترو، ویلافاینا، کاروالیو سانتوس، فوئنتس گارسیا15، 2020). بازی شطرنج از طریق نشان دادن نتایج تصمیم‌گیری افراد و نمایش تاوان فوری خطاها، آموزش تجسم فضایی و حل‌مسائل، آموزش تصویرسازی مسئله در ذهن کودکان برای حل آنها، آموزش تفکر برای حل‌مسائل متغیر با ارائه ترکیب‌های متنوعی از مسائل پشت سرهم با هزاران احتمال متفاوت منجر به خلاقیت و مهارت تجسم فضایی در کودکان میشود. بازی شطرنج و آموزش آن، پیامدهای مثبتی برای آموزش، یادگیری، تقویت حافظه، تجسم فضایی، مهارت حل‌مسئله، تجسم فضایی و تشخیص کودکان مؤثر باشد. از این رو پژوهش در مورد آن یکی از با اهمیت‌ترین مباحث علمی است که باید در رابطه با کودکان پیشدبستانی که در مرحله حساس رشد هستند، مورد توجه قرار گیرد (چیشولم16، 2020).
در نظام آموزش و پرورش به هوش بصری و تجسم فضایی به‌عنوان یکی از ابعاد حاشیه‌ای و مغفول برنامه‌های درسی نظام آموزش و پرورش ایران، کمتر توجه شده و اعمال فرصت‌ها و تجارب یادگیری بسیار اندکی نیز برای رشد و پرورش آن به اجرا گذاشته شده است. در صورتی‌که، به استناد نظریۀ هوش‌های چندگانه، میتوان به طراحی و تدوین مجموعه‌ای متنوع از فعالیت‌ها و تجارب یادگیری در این زمینه اقدام کرد. هوش فضایی یکی از ابعاد مهم هوش‌های چندگانه است. بنابراین پژوهشگران در این پژوهش به دنبال پاسخ دادن به این سئوال هستند که آیا آموزش شطرنج در پرورش هوش تجسم فضایی و حلاقیت کودکان پیشدبستانی تأثیر دارد؟
پژوهش‌های متعددی در رابطه با تأثیر آموزش بازی بر کودکان پیشدبستانی انجام شده است. در این راستا، موحد و همکاران (1400) پژوهشی با عنوان «اثربخشی آموزش شطرنج بر تقویت حافظه دیداری و بهبود توجه دانشآموزان پسر پایه پنجم دبستان» انجام دادند و دریافتند که که آموزش شطرنج بر تقویت حافظه دیداری و بهبود توجه دانشآموزان تأثیر مثبت دارد. یار صادقی (1399) در پژوهشی با عنوان «تأثیر فعالیتهای هنری در پرورش خلاقیت کودکان آمادگی» در منطقه 10 تهران انجام داده است نتایج نشان داد که سرگرم کردن کودکان در فعالیتهای هنری بر افزایش نمرات کودکان آمادگی در مؤلفه‌های انعطاف‌پذیری، بسط و سیالی از آزمون خلاقیت مؤثر است. جمشیدی (1399) در پژوهشی با عنوان «اثربخشی آموزش شطرنج بر ادراک حل‌مسئله و هوش هیجانی دانشآموزان دختر دارای اختلال ریاضی شهرستان ساوه» انجام داده است. نتایج نشان داد که آموزش شطرنج موجب بهبود اعتماد به حل‌مسئله و کنترل شخصی دانشآموزان دختر پایه‌های چهارم تا ششم دارای اختلال ریاضی شهرستان ساوه شده است. این درحالی است که از نظر سبک گرایش ـ اجتناب تفاوت معنی‌داری بین دو گروه مشاهده نشد. آموزش شطرنج موجب بهبود هوش هیجانی و مؤلفه‌های آن در دانشآموزان دختر پایه‌های چهارم تا ششم دارای اختلال ریاضی شهرستان ساوه شدهاست. طهماسبی (1398) در پژوهشی با عنوان «اثربخشی آموزش بر افزایش خلاقیت و تجسم فضایی دختران 5-6 ساله پیشدبستانی شهر اصفهان» انجام داد و نتایج نشان داد که آموزش به طور معنادار بر افزایش خرده آزمون‌های خلاقیت (ابتکار، انعطاف‌پذیری، سیالی و بسط) و تجسم فضایی کودکان 5-6 ساله شهر اصفهان مؤثر است.
خوشقدم علی‌نیا و همکاران (1395) در پژوهشی با عنوان «اثر بخشی آموزش شطرنج بر خلاقیت و هوش هیجانی دانشآموزان پسر 7-10 ساله» انجام دادند و یافته‌ها نشان داد که آموزش شطرنج بر هوش هیجانی و خلاقیت دانشآموزان تأثیر دارد و همچنین آموزش شطرنج موجب افزایش خلاقیت و هوش هیجانی دانشآموزان 7-10 ساله شده است. اسدی (1392) در پژوهشی با عنوان «تأثیر آموزش بر توانایی تجسم فضایی و خلاقیت کودکان پیشدبستانی شهر شیراز» انجام داد و نتایج نشان داد که آموزش، به طور معنی‌داری باعث افزایش خلاقیت و تجسم فضایی در کودکان پیشدبستانی شدهاست. همچنین آموزش، باعث افزایش معنی‌دار مؤلفه‌های خلاقیت (سیالی، انعطاف‌پذیری، ابتکار، و بسط) در کودکان پیشدبستانی شدهاست. سزچ17 و همکاران (2019) در پژوهش خود نشان داد که شطرنج باعث افزایش تمرکز، تجسم، تفکر قبل از انجام کار، ارزیابی امکانات، تشخیص الگوها، تجزیه و تحلیل دقیق شرایط، تجسم فضایی، طرح‌ریزی نقشه و در نظر گرفتن همزمان چندین راه‌حل میشود. لین18 و همکاران (2013) در پژوهشی با عنوان «تأثیر موسیقی بر هوش تجسمی ـ فضایی» انجام دادند و نتایج نشان دادند که موسیقی به‌عنوان یک عامل تأثیرگذار باعث پرورش هوش تجسمی ـ فضایی در کودکان میشود.
روش‌شناسی
در پژوهش حاضر روش تحقیق از لحاظ هدف کاربردی و از لحاظ شیوه گردآوری دادههای پژوهش نیمه‌آزمایشی از نوع پیش‌آزمون ـ پس‌آزمون با گروه کنترل بوده است. جامعه آماری شامل کلیه کودکان دوره پیشدبستانی شهرستان هلیلان بود. حجم نمونه به صورت در دسترس تعداد 40 نفر است و به شکل تصادفی به دو گروه 20 نفری کنترل و آزمایش تقسیم شدند، گروه آزمایش آموزش شطرنج را به مدت 12 هفته متوالی و هفتهای سه جلسه 45 دقیقه دریافت کردند.
جدول 1: جلسات آموزشی اجرای بسته آموزش شطرنج برای کودکان
Table 1: Educational sessions for implementation of the chess educational package for children
جلسات Meetings | موضوع و محتوای آموزش Subject, Cantect Education | زمان Time |
جلسه اول Fitst session | آشنایی با کودکان، بیان قوانین و اهداف گروه و اجرای پیش‌آزمون Getting to know the children, stating the rules and goals of the group and performing the pre-test | 45 دقیقه 45minutes |
جلسه دوم Second session | آشنایی کودکان با صفحه شطرنج و مهره‌های آن، آموزش و انجام چگونگی حرکت آنها روی صفحه شطرح، انجام آزمون 1 Familiarizing children with the chess board and its pieces, teaching and performing how to move them on the chess board, taking the test 1 | 45 دقیقه 45minutes |
جلسه سوم Third session | آموزش و انجام حرکت فیل‌ها، رخ‌ها و چگونگی حرکت آنها توسط کودکان اجرای آزمون 2 Teaching and carrying out the movement of elephants, faces and how they move by children for the implementation of test 2 | 45 دقیقه 45minutes |
جلسه چهارم fourth Session | آموزش و انجام چگونگی حرکت وزیر و شاه، تمرین توسط کودکان اجرای آزمون 3 Teaching and performing how to move the minister and the king, practice by children to perform the test 3 | 45 دقیقه 45minutes |
جلسه پنجم Fifth Session | آموزش و انجام چگونگی حرکت اسب و پیاده Practice and play several hands with fewer pieces, test 4 | 45 دقیقه 45minutes |
جلسه ششم Sixth session | تمرین و چند دست بازی با مهره‌های کمتر، اجرای آزمون 4 Practice and play several hands with fewer pieces, test 4 | 45 دقیقه 45minutes |
جلسه هفتم Seventh session | آموزش و انجام ثبت حرکت‌های شطرنج، تمرین توسط کودکان، اجرای آزمون 5 Training and registration of chess moves, practice by children, test execution 5 | 45 دقیقه 45minutes |
جلسه هشتم Eighth session | نشان دادن ارزش سوارها در بازی شطرنج به کودکان و اجرای آزمون 6 Showing the value of riders in the game of chess to children and performing the test 6 | 45 دقیقه 45minutes |
جلسه نهم Ninth session | انجام تمرین حرکت و گرفتن مهره‌ها، اجرای آزمون 7 Practicing moving and catching beads, performing test 7 | 45 دقیقه 45minutes |
جلسه دهم Tenth session | انجام تمرین کیش دادن و رفع کیش، اجرای آزمون 8 Carrying out the practice of giving and removing kish, performing the test 8 | 45 دقیقه 45minutes |
جلسه یازدهم Eleventh session | آموزش و انجام کیش و مات و تمرین آن توسط کودکان به همراه اجرای آزمون 9 Teaching and performing kish and mat and its practice by children along with the implementation of test 9 | 45 دقیقه 45minutes |
جلسه‌‌دوازدهم Twelfth session | نظرخواهی از نوآموزان در مورد شطرنج، اجرای پس آزمون Asking children's opinions about chess, conducting a post-test | 45 دقیقه 45minutes |
جهت گردآوری دادههای مورد نیاز از پرسشنامه‌های استاندارد آزمون تصویری سنجش خلاقیت تورنس (فرم ب) و تست ریون کودکان استفاده شده است:
الف ـ آزمون تصویری سنجش خلاقیت تورنس (فرم ب): یکی از مجموعه آزمون‌‌هاي تفکر خلاق تورنس است که در سال ١٩٧٤ توسط اي پال تورنس ساخته شد و در سال ١٣٨٨ با ترجمه علیرضا پیرخائفی در مؤسسه تحقیقات علوم رفتاري، شناختی سینا (روان تجهیز) منتشر شد. در این پژوهش از این نسخه به همراه راهنماي آن استفاده شده است. اشکال تصویري این آزمون مستلزم پاسخ‌‌هایی است که به طور عمده ماهیت ترسیمی یا تجسمی دارد و قابـل استفاده از سطح پیشدبستانی تا سطوح پس از دبیرستان است. این آزمون، شامل سه فعالیت است که هر سه به صورت ترسیمی میباشد. میزان وقت براي هر فعالیت، ١٠ دقیقه است که مجموعاً ٣٠ دقیقه به طول می‌‌انجامد. صفحه اول این دفترچه آزمون، به گونه‌‌اي طراحی شده که فرایند ضروري براي هـر نوع رفتار خلاق را تسهیل میکند. این طرح شامل ترکیبات به ظاهر غیر مـرتبط از عناصر است کـه معمولاً کنجکاوي، فعالیت تخیلی و علاقه فرد را تحریک میکند. آزمون‌‌هاي تصویري را میتوان به طور گروهی یا انفرادي در تمام سطوح به کار برد. در فعالیت‌ها بر مهارت عالی در نقاشی یا ترسیم، تأکید نشده است. آنچه ملاک ارزیابی است، وجود ایده در قالب تصویر است نه کیفیت ترسیم آن. بنابراین وجود هر گونه نشانه‌‌اي که دال بر فکر خلاقاته باشد، در ارزیابی لحاظ خواهد شد. بنابر این بـا فرض حداقل مهارت در ترسیم، فرد قادر خواهد بود در فرم تصویري، عملکردي متوسط تا خوب را نشان دهد. ضمن اینکه در پایان هر فعالیت، از فرد خواسته میشود عنوان یا داستانی براي ترسیم خود بیان کرده که خود در روشن نمودن و توضیح ایده تصویري کمک کننده است. در مورد سه فعالیت این آزمون به تفکیک، توضیحاتی در زیر ارائه میشود.
فعالیت یک: فعالیت تصویرسازي، یک عمل ابتکاري است که توسط تورنس ابداع گردیده است. فرد لازم است در این فعالیت، درباره تصویري که به شکل یک تکه کاغذ رنگی ارائه شده، فکر کند. از کودک میخواهیم در مورد عکس یا شیء که میتواند با این تکه از کاغذ به طور مجزا بسازد، بیندیشد و سپس تکه کاغذ رنگی را که قابل کندن است، از صفحه جدا کند و در صفحه بعد، شکل رنگی را هر جا که لازم میداند، بچسباند تا عکسی که در ذهنش ایجاد شده را با کمک کاغذ رنگی، ترسیم کند. براي این کار میتواند خطوطی را با مداد یا مداد رنگی براي ساختن تصویر موردنظر، اضافه کند. بـه او می‌گوییم سعی کند به عکسی فکر کند که به ذهن شخص دیگري نرسیده باشد و جدید و غیر‌معمول باشد و عنوان یا داستانی براي آن در نظر بگیرد. در این فعالیت، تولید بر مبناي ابتکار و بسط دادن، ارزیابی میشود.
فعالیت دو: در روانشناسی گشتالت، فرض شده که یک شکل ناقص، در فـرد تنشـی را بـراي کامـل کردن آن برمی‌‌انگیزد. بنابراین، براي تولید یک پاسخ ابتکاري، فرد بایـد معمـولاً تـنش را تحـت‌‌کنتـرل گرفته و رضایت‌‌مندي را تا کامل کردن تصاویر به تأخیر اندازد. این فعالیـت، شـامل ١٠ تصـویر نـاقص است که در محدوده ١٠ دقیقه‌‌اي توسط فرد کامل میشود. براي این منظور از آنهـا خواسـته مـی‌‌شـود خطوطی را به خط‌‌هاي ناقص اضافه کرده و به واسطه آن، برخی اشیاء یا عکس‌‌هـاي جالـب را طراحـی کنند و در صورت امکان، عنوان یا داستانی براي آن بسازند. تولیدات در این فعالیـت بـر مبنـاي سـیالی، انعطاف‌‌پذیري، ابتکار، و بسط دادن براي هر تصویر ارزیابی میشود.
فعالیت سه: فعالیت تصاویر تکراري، شبیه به فعالیت اشکال ناقص است. مواد محرک در این فعالیـت شامل ٣٦ دایره است. از دیدگاه نظري، تصاویر ناقص و خطوط موازي، مسـتلزم توانـایی بـراي سـاخت‌بندي و کامل‌‌کردن است، در حالی که دایره‌‌ها مستلزم توانایی براي درهم شکسـتن یـا ویرانـی اشـکال کامل است. از آنها میخواهیم که با دایره‌‌ها، شکل‌‌هاي متفاوت و جدیدي ترسیم کنند. دایـره‌‌هـا بایـد بخش اصلی هر آنچه می‌سازند، باشد. کودکان می‌توانند با مداد یا مداد رنگی، خطوطی را براي تکمیـل عکس اضافه کنند و در صورت امکان، عنوان یا داستانی براي طرح در نظر بگیرند. وقت آنهـا ١٠ دقیقـه میباشد. تولیدات در این فعالیت بر مبناي انعطاف‌‌پذیري، ابتکار، بسط دادن و سیالی براي هـر تصـویر کامل ارزیابی میشود.
ب ـ تست ریون کودکان: آزمون ماتریس‌‌هاي پیشرونده ریون رنگی کودکان یکی از آزمون‌‌هاي غیرکلامی هوشی است کـه در ١٩٣٨ توسط ریون روان‌شناس انگلیسی منتشر شد و در حال حاضر فرم تجدیدنظر شده ١٩٥٦ آن مـورد استفاده روان‌شناسان قرار می‌‌گیرد. این ابزار از نسخه منتشر‌شده مؤسسه تحقیقات علوم رفتاري، شناختی سینا (روان تجهیز) به همراه راهنماي آزمون مورد استفاده قرار گرفته‌‌است. فرم رنگی و ساده‌‌تري از این آزمون براي کودکان ١١-٥ ساله تهیه و منتشر شدهاست که شامل ٣٦ سوال به‌‌صـورت شـکل هندسـی است. آزمودنی باید یک شکل مفقود‌شده را با استفاده از تصور و تجسم ذهنی خود، بـراي کامـل کـردن یک آرایه شبیه ماتریس انتخاب کند. در واقع در هر تصویر، قسمتی از تصویر برداشته شدهاست که ایـن قسمت برداشته‌‌شده، در بین چهار تصویر پایین است که آزمودنی بایـد تصـویر صـحیح را از بـین آنهـا تشخیص دهد. در سئوال اول، توضیحات را روي تصویر براي آزمودنی مطرح میکند. بین تصاویر ٥-١، هر وقت لازم شد، آزماینده به تصویر یک برمی‌‌گردد، اما پس از تصویر پنج، دیگر کمکـی بـه آزمـودنی نمی‌‌کند. لازم به ذکر است محدودیت زمانی براي این آزمون، در نظر گرفته نشده‌‌است. در مطالعه‌‌اي که رجبی (١٣٨٧) بر روي یک نمونـه ١٤٩٢ نفـري از کودکـان ١١-٧ سـاله در اهـواز انجام داد، ضرایب بازآزمـایی ٦٢/0 را بـر روي کـل نمونـه در فاصـله دو هفتـه بدسـت آورد.
جدول 2: نتایج آلفای کرونباخ
Table 2: Cronbach's alpha results
متغیر Variable | مقدار آلفا Alpha value |
تجسم فضایی Spatial visualization | 0.73 |
خلاقیت Creativity | 0.72 |
در پژوهش حاضر برای تجزيه و تحلیل داده‌ها از دو سطح آمار توصیفی. (فراواني، درصد، میانگین، انحراف معیار) و استنباطي (آزمون شاپیروويلك برای استاندارد بودن توزيع متغیرها، آزمون لوين برای بررسي برابری واريانس‌ها، از تحلیل واريانس) استفاده شد. نتايج آماری با استفاده از نرم‌افزار، SPSS 25 مورد تجزيه و تحلیل قرار گرفت.
یافته‌ها
در قسمت زیر شاخصهای میانگین، انحرافمعیار، حداقل و حداکثر مقدار آماره متغیرهای پژوهش تجسم فضایی و خلاقیت ارائه شدهاست.
جدول 3: اطلاعات توصیفی تجسم فضایی و خلاقیت به تفکیک پیش‌آزمون و پس‌آزمون در گروه‌ها
Table 3: Descriptive information of spatial visualization and creativity by pre-test and post-test
متغیر Variable | گروه Test | شاخص آماری Statistical index | پیش‌آزمون Post-test | پس‌آزمون Pre-test |
تجسم فضایی Spatial visualization | گروه کنترل Control | میانگین Mean | 112.73 | 112.23 |
انحراف معیار S td. Deviation | 17.11 | 15.42 | ||
آزمایش Experimental | میانگین Mean | 1.3.94 | 116.66 | |
انحراف معیار S td. Deviation | 11.24 | 11.17 | ||
خلاقیت Creativity | کنترل Control | میانگین Mean | 194.12 | 96.25 |
انحراف معیار S td. Deviation | 24.32 | 39.75 | ||
آزمایش Experimental | میانگین Mean | 94.20 | 126.60 | |
انحراف معیار S td. Deviation | 94.25 | 96.66 |
همانطور که جدول 3 نشان می دهد میانگین متغیرهای تحسم فضایی و خلاقیت در مرحله پیش‌آزمون برای گروه آزمایش و مرحله پس‌آزمون از اجرای بسته آموزشی متفاوت است. و میانگین افزایش یافته است که برای بررسی معنادار بودن این تفاوت از آزمون تحلیل کوارایانس استفاده شده است. برای انجام تحلیل کورایانس می‌بایست پیش‌فرض‌های آن رعایت شود. به‌همین دلیل از آزمون لون برای تساوی خطای متغیرهای وابسته استفاده شدهاست که نتایج آن در جدول 4 و 5 آمده است.
جدول 4: آزمون شالک – شاپیرو تک نمونه‌ای سنجش توزیع نرمال متغیرهای پژوهش
Table 4: One-sample Schalk-Shapiro test to measure the normal distribution of research variables
متغیر Variable | تجسم فضایی Spatial visualization | خلاقیت Creativity | ||||
آزمون test | پیش‌آزمون Pre-test | پس‌آزمون Post-test | پیش‌آزمون Pre-test | پس‌آزمون Post-test | ||
Z | 0.895 | 0.917 | 0.927 | 0.967 | ||
Sig | 0.521 | 0.236 | 0.142 | 0.254 | ||
با توجه به نتایج جدول 4 سطوح معناداری بدست آمده برای هر دو متغیر تجسم فضایی و خلاقیت، بزرگتر از 05/0 میباشد و این نتیجه نشان دهنده‌ی توزیع نرمال دادههای این متغیرها است.
جدول 5: نتایج آزمون لون در مورد پیش فرض همگنی خطای واریانسها
Table 5: The results of Lon's test regarding the assumption of homogeneity of variances error
متغیر Variable | F | Df 1 | Df 2 | Sig |
تجسم فضایی Spatial visualization | 0.063 | 1 | 38 | 0.578 |
خلاقیت Creativity | 0.075 | 1 | 38 | 0.287 |
نتایج آزمون لون در جدول 5 نشان میدهد که مفروضه همگنی واریانس خطاها در مورد متغییر تحسم فضایی و خلاقیت رعایت شدهاست. همچنان که آماره F هر دو متغیر (063/0، 075/0 ) در سطح خطای بالاتر از (05/0) به‌دست آمده و نشان از همگنی واریانسها دارد.
جدول 6: بررسی پیش‌فرض عدم همبستگی همپراش‌ها با یکدیگر با استفاده از آزمون ضریب همبستگی
Table 6: Checking the presumption of non-correlation of covariances with each other using the correlation coefficient test
متغیرها Variable | R | Sig |
تجسم فضایی (پیش‌آزمون) (Spatial visualization | 0.271 | 0.125 |
تجسم فضایی (پس‌آزمون) Spatial visualization | ||
خلاقیت (پیش‌آزمون) Creativity (pre-test) | 0.163 | 0.109 |
خلاقیت (پس‌آزمون) Creativity (post-test) |
نتایج جدول 6 نشان میدهد هیچ نوع همبستگی همپراش بین پیش‌آزمون و پس‌آزمون در دو متغیر مذکور وجود ندارد.
فرضیه اول: آموزش شطرنج در پرورش هوش تجسم فضایی کودکان پیشدبستانی تأثیر دارد.
جدول 7: تحلیل کوواریانس تأثیر آموزش شطرنج بر هوش تجسم فضایی کودکان پیشدبستانی
Table 7: Covariance analysis of the effect of chess training on spatial visualization intelligence of preschool children
منبع تغییرات Source | SS | df | MS | F | sig |
مدل اصلاح‌شده Modified model | 3052.29 | 2 | 1047.14 | 307.23 | 0.000 |
عرض از مبدأ width from origin | 586.46 | 1 | 558.44 | 163.85 | 0.000 |
گروه*پیش‌آزمون (Post- test) Group | 3052.29 | 2 | 1047/14 | 3 | 0.000 |
خطا Error | 524.10 | 37 | 3.40 |
|
|
کل Total | 6523 | 40 |
| ||
کل اصلاح شده Modified Total | 4215.40 | 39 |
| ||
همانطور که نتایج جدول 7، نشان میدهد نتایج تحلیل کوواریانس متغیر مستقل (آموزش شطرنج) تأثیر معناداری بر متغیر وابسته (تجسم فضایی) داشته است (23/307F= و P<./001). بنابراین فرضیه پژوهش در سطح معناداری 01/0 با 99% اطمینان پذیرفته میشود.
فرضیه دوم: آموزش شطرنج در پرورش خلاقیت کودکان پیشدبستانی تأثیر دارد.
جدول 8: تحلیل کوواریانس تحلیل تأثیر آموزش شطرنج بر خلاقیت کودکان پیشدبستانی
Table 8: Covariance analysis of the impact of chess training on the creativity of preschool children
منبع تغییرات Source | SS | df | MS | F | sig |
مدل اصلاح‌شده Modified model | 2200.08 | 2 | 212.340 | 712.45 | 0.000 |
عرض از مبدأ width from origin | 719.98 | 1 | 719.98 | 239.91 | 0.012 |
گروه*پیش‌آزمون Post-test Group | 2200.08 | 2 | 212.340 | 712.45 | 0.000 |
خطا Error | 149.88 | 37 | 7.501 |
|
|
کل Total | 646.81 | 40 |
| ||
کل اصلاح‌شده Modified Total | 2349.97 | 39 |
| ||
همانطور که نتایج جدول 8 نشان میدهد نتایج تحلیل کوواریانس متغیر مستقل (آموزش شطرنج) تأثیر معناداری بر متغیر وابسته (خلاقیت) داشته است (45/712F= و P<./001). بنابراین فرضیه پژوهش در سطح معناداری 01/0 با 99% اطمینان پذیرفته میشود.
نتیجه‌گیری
پژوهش حاضر به منظور تعیین اثربخشی آموزشی شطرنج بر پرورش هوش تجسم فضایی و خلاقیت کودکان پیشدبستانی بود. نتایج نشان داد آموزش شطرنج بر تجسم فضایی کودکان پیشدبستانی تأثیر دارد. نتایج این پژوهش با نتایج پژوهش جمشیدی (1399)، اشدی (1399)، خوشقدم علی‌نیا و همکاران (1396) همخوانی دارد. آموزش شطرنج به کودکان میتواند تأثیرات مثبت و پایدار متعددی روی کودکان داشته‌باشد. در تبیین نتایج به‌دست آمده میتوان بیان کرد؛ شطرنج مدت زمان طولانی است که در کشورهای توسعه‌یافته دنیا از جمله لهستان به‌عنوان یک بازی آموزشی سازنده هوش، و ذهن شناخته شده است و از سن 6 سالگی به کودکان آموزش داده میشود. شطرنج توانایی‌های بالقوه را آشکار میکند که با ابزارهای آموزش سنتی به‌دست نیامده است. تفکر کودک را افزایش داده، حس اعتماد به نفس و عزت نفس را القاء میکند، مهارتهای شناختی کودک را افزایش میدهد.
آموزش این سرگرمی به کودکان در افزایش ضریب هوشی آنها مؤثر است. بازی شطرنج به طور فزاینده‌ای با طیف وسیعی از ویژگی‌هایی مانند تمرکز، حافظه، منطق، تفکر انتقادی، حل‌مسئله در ارتباط است. این مهارت‌ها برای رشد کودکان بسیار حیاتی و در رشد کودک مؤثر هستند. شطرنج برای کودکان اختراع شد تا از آنها متفکرانی استراتژیکی با توانایی تجسم عالی برآورد. نتایج تحقیقات نشان داده است که یکی از مهمترین فواید بازی شطرنج برای کودکان این است که کودکی که در سنین پایین با شطرنج آشنا میشود احتمالاً سال‌های بعد در مدرسه بهتر عمل میکند. همچنین تحقیقات نشان میدهد که بازی شطرنج، نمرات تفکر، حل‌مسائل، خواندن و ریاضیات کودک را بهبود می‌بخشد. مربیان و متخصصان شطرنج به‌طور کلی موافق هستند که کلاس دوم زمان ایده‌آلی برای معرفی شطرنج به کودکان است.
آموزش شطرنج در پرورش خلاقیت کودکان پیشدبستانی تأثیر دارد. نتایج این پژوهش با نتایج پژوهش موحد و همکاران (1400)، طهماسبی (1399)، خوشقدم علی‌نیا (1396) و اسدی (1399) همخوانی دارد. مربیان از بازی شطرنج به عنوان یک راهبرد آموزشی برای تحریک فرایندهای فکری مانند توجه، خلاقیت، تمرکز، دقت و استدلال استفاده می‌کنند. بازی شطرنج میتواند به بهبود بخشیدن خلاقیت کودک کمک کند، تا کودک با کشف راه‌حل‌های نو و بدیع چالش‌های خود را حل کند و برای سئوالات ذهنی خود پاسخ نو پیدا کند. شطرنج نوعی بازی است که جزئی از فرهنگ بشر به حساب می‌آید و توانایی تفکر خلاق را افزایش میدهد. مهارتهای شناختی را افزایش میدهد، روحیه گروهی در کودکان را توسعه میدهد و منجر به مسئولیت‌پذیری میشود. آموزش شطرنج به کودکان در سن پایین در سمت راست مغز، مسئول ایجاد خلاقیت، فعال میشود. از مهمترین تأثیرات شطرنج بر کودکان پرورش تفکر خلاق و مسئولیت‌پذیری است. دو مهارتی که بسیاری از والدین مشغله‌ی آموزش آنها به فرزندان خود را دارند. بازی کردن در کودکی شخصیت انسان را شکل میدهد و فواید زیادی را وارد زندگی میکند. بهخصوص که این بازی، بازی‌های فکری مانند شطرنج باشند. اگر می‌خواهید انعطاف پذیری و خلاقیت را در کودک خود بالا ببرید او را به سمت بازی شطرنج سوق دهید. توجه داشته باشید که هیچ‌گاه نباید کودکان را به انجام کاری که دوست ندارند مجبور کنید شما تنها باید نقش پیشنهاد دهنده را بازی کنید. در خصوص تأثیر آموزش شطرنج در پرورش خلاقیت کودکان باید اذعان داشت شخصیت افراد در بازی شطرنج ظاهر میشود و خود را نشان میدهد. چون که نیمکره راست مغز مربوط به خلاقیت میشود، انجام شطرنج خلاقیت را نیز افزایش میدهد. شطرنج بازی کردن ابتکار را نیز افزایش میدهد. مطالعات بر روی کودکان که یک روز در هفته شطرنج بازی می‌کردند و مقایسه با آنها با افرادی که یک روز در هفته با کامپیوتر کار می‌کردند نشان داد که شطرنج توانای ساختن ذهن خلاق‌تری را دارد. بخش شگفت‌انگیز شطرنج این است که برای همه سبک‌ها و شخصیت‌ها مناسب است. این پژوهش با محدودیت‌هایی همراه بود از جمله: چون این پژوهش بر روی کودکان دوره پیشدبستانی شهر هلیلان انجام گرفته است نتایج داده‌ها باید با احتیاط تعمیم داده شود.
بنابر یافته‌های پژوهش حاضر پیشنهاد میشود: 1- آموزش و پرورش برای کلاس‌های آموزشی را تدارک ببیند که در آن تمام مربیان دوره پیشدبستانی نسبت به آموزش شطرنج و نقش آن در پرورش هوش فضایی و اهمیت آن در توسعه یادگیری کودکان در تمام مراحل تحصلی آگاه شوند. 2- پیشنهاد میشود مراکز و مدارس پیش‌دیستانی و آمادگی‌ها به مقوله حرکت و آشنایی کودکان با مفهوم هوش بصیر و تجسم فضایی، خلاقیت توجه بیشتری داشته و در ساعات آموزشی خود صرف آموزش و استفاده از بازی‌های فکری مختلف برای کودکان اختصاص دهند.
منابع References
ااسدی، الهام. (1392). تأثیر آموزش بر توانایی تجسم فضایی و خلاقیت کودکان پیشدبستانی شهر شیراز، پایان‌‌نامه کارشناسی ارشد علوم‌تربیتی و روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت.
جمشیدی، فاطمه (1399). اثربخشی آموزش شطرنج بر ادراک حل‌مسأله و هوش هیجانی دانشآموزان دختر دارای اختلال ریاضی شهرستان ساوه. فصلنامه ایده‌های نوین روانشناسی. (7)11، 17ـ10.
خوشقدم علی‌نیا، شادی. غلامی حیدری‌آبادی، زهرا. قدرتی، سیما (1396). اثربخشی آموزش شطرنج بر خلاقیت و هوش هیجانی دانشآموزان پسر 7-10 ساله. کنفرانس بینالمللی نوآوری و تحقیق در علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی اجتماعی. تیرماه.
طهماسبی، ملوک (1398). اثربخشی آموزش بر افزایش خلاقیت و تجسم فضایی دختران 5-6 6 ساله پیشدبستانی شهر اصفهان. ششمین کنفرانس بینالمللی دستاوردهای نوین پژوهشی در علوم‌اجتماعی و علوم‌تربیتی و روان‌نشاسی، اصفهان. دی‌ماه.
موحد، احمد. عباسی، زهره. افتخاریراد (1400). اثربخشی آموزش شطرنج بر تقویت حافظه دیداری و بهبود توجه دانشآموزان پسر پایه پنجم دبستان. دو فصلنامه علمی ـ تخصصی پژوهش در آموزش ابتدایی، (3)5، 38ـ29.
.
Ahmasabi, M. (2018). Effectiveness of education on increasing creativity and spatial visualization of 5-6-year-old preschool girls in Isfahan city. The 6th International Conference on New Research Achievements in Social Sciences, Educational Sciences and Psychiatry, Isfahan. January. [In Persian]
Asadi, E. (2012). The effect of education on the ability of spatial visualization and creativity of preschool children in Shiraz city, Master's thesis of educational sciences and psychology, Islamic Azad University, Maroodasht branch. [In Persian]
Boot, W.R, Kramer, A.F, Simons, D.J, Fabiano, M. & Graeton, G.(2019), the effect of video games playing on attentions memory and executive control, Acta psychological,129,387-393.
Chisholm. J.D. (2021).reducedattentionalcaptule in action video game players, journal attention, perception & psychophysics, 72 (3), 667- 671.
Chorney, M, J; chorney,k. Seese, N., Owen, M.J., Daniels, J, McGuffin, P, Thompson, L.A, Dtterman, D,K, Benbow, C., Lubinski, d, Eley. Tplomin, R. (2020). Aquantitative trait locus associated with cognitive ability in children. Pshychologicd science, 9, 159-166.
Czech, J., Willig, M., Beyer, A., Kersting, K., & Fürnkranz, J. (2019). Learning to play the Chess Variant Crazyhouse above World Champion Level with Deep Neural Networks and Human Data. Arxiv preprint arXiv: 1908.06660.
Dye, m.w.G, Green.C.S, Bavelier. (2021).the attention skills in action video game players, neuropsychological, 7, 178- 189.
ElDaou, B. M. N., & El-Shamieh, S. I. (2016). The effect of playing chess on the concentration of ADHD students in the 2nd cycle. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 192, 638-643.
Jamshidi, F. (2019). The effectiveness of chess training on problem solving perception and emotional intelligence of female students with mathematical disorders in Saveh city. New ideas of psychology quarterly. (7) 11, 10-17. [In Persian]
Keen, Rachel; Jas wal, vikram, K.; Joh, Amy. S. (2021). Imagining a way out of the Gravity Biass: preschool can visualize the solution to a spatialproblem. Child dev, 82, 3, 744-750.
Khoshgadam, A, Sh. Gholami H, Z. Gudari, S. (2016). The effectiveness of chess training on creativity and emotional intelligence of 7-10 year old male students. International conference on innovation and research in humanities and social cultural studies. July [In Presian]
Liberman, N. Polack, o. Hameiri, B. Blumenfeld, M. (2022). Experimental child psychology, 111, 4, 663-670.
Lin, H. & Yueh, H. (2013). The Effect of Music on Spatial Ability. Internationalization, Design and Global Development. 185-191.
Liu, Li (2020). The Relationships between creativity, Drawing ability, and visual - spatial intelligence. Asia pacific education Review 8(3), 343-352.
Matthews. A. (2021).The physical, mental and social impact of computer games.
Mohed, A. Abbasi, Z. Iftikhari R. (1400). The effectiveness of chess training on strengthening visual memory and improving attention of male students in the fifth grade of elementary school. Two scientific quarterly specialized research in elementary education, (3) 5, 29-38. [In Persian]
Pereira T, Castro MA, Villafaina S, Carvalho Santos A, Fuentes-Garcia JP. (2020). Dynamics of the Prefrontal Cortex during Chess-Based Problem-Solving Tasks in Competition Experienced Chess Players: An fNIR Study. 20(14), 3917.
Shanahan- Braun. T. A. (2021). Computer use with preschool children: childhood education, 112, PP. 339- 343.
[2] 1.Park
[3] 2.Torrance
[4] 3.Shanahan
[5] 4. Ming
[6] 5.Uyan
[7] 1.Chisholm
[8] 2.Matthew
[9] 3.Keen
[10] 4. Liberman, polack,. Hameiri. Blumenfed
[11] 5.Boot
[12] 2.Dye, Henry and Johnson
[13] 3. Cherny
[14] 1. Eidaou & El-Shamieh
[15] 2. Pereira, Castro, Villafaina, Carvalho Santos and Fuentes-García
[16] 3.Chisholm.
[17] 1.Szech
[18] 2. Lin
