بررسی فقهی مشروعیت قاعده الخراج بالضمان و اهمیت آن در اقتصاد مقاومتی با تکیه بر آراء حضرت امام خمینی (ره)

محورهای موضوعی : حقوق اقتصادی

شهلا مولوی ¹ , فائزه مقتدایی ² , عبدالمجید شیخی ³

1 - دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3 - استادیار گروه علوم اقتصادی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1400/12/18 تاریخ پذیرش : 1401/08/16 تاریخ انتشار : 1402/03/01

کلید واژه: مسئولیت مدنی, مالیات, ضمان, امام خمینی (ره), اقتصاد مقاومتی, : خراج,

چکیده مقاله :

قواعد فقهی اساس قوانین مدنی کشور ما را تشکیل می‌دهند. بر این اساس، ضمن بررسی قاعده الخراج بالضمان با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، مشروعیت آن از حیث موثوق الصدور بودن، به دلیل وجود روایات مشابه با قاعده، عمل فقهاء متقدم و عدم مغایرت با مبانی فقهی به اثبات می‌رسد. زیرا این روایت در منابع شیعه از حیث سند مخدوش و در منابع اهل سنت شهرت فتوایی دارد. از طرفی اختلاف دیدگاه متأخرین با متقدمین در مقبولیت یک حدیث به وضوح تغییر معیار حدیث ضعیف در نزد قدما و متآخرین را آشکار می‌کند. زیرا قدما ملاک صحت را وثوق و اعتماد به صدور حدیث از معصوم(ص) می‌دانستند. قاعده می‌گوید منافع تابع ملکیت مبیع است و هر که در برابر مبیع ضامن است منافع هم از آن اوست. مفهوم ضمان در قاعده دو دیدگاه متفاوت را با فرض اثبات و نفی ضمان شامل می‌شود. در این تحقیق ضمن طرح هر دو دیدگاه، باتکیه بر آراء حضرت امام خمینی (ره) مبنی بر مسئولیت مدنی دولت نسبت به تاًمین نیازهای عامه مردم در قبال اخذ مالیات، به اهمیت قاعده در اقتصاد مقاومتی و نقش مالیات در تأمین امنیت اقتصادی پرداخته می‌شود. بدیهی است پیدایش مسائل مستحدثه اهمیت و ضرورت دستیابی به قواعد فقهی را در بستر زمان و مکان الزام‌آور می‌نماید.

چکیده انگلیسی:

Jurisprudential rules form the basis of our country's civil law. Accordingly, In this paper, while studying the “al-Kharaj be al-zaman” rule using a descriptive-analytical method, its legitimacy is confirmed by ensuring that the issue of the narration is from a Massoum (AS) due to the existence of similar narratives to the rule, the practice of earlier jurisprudents and non-contradiction with jurisprudential principles. Because this narrative is damaged in the Shiite sources but is well-known in Sunni sources as a Fatwa reference. On the other hand, the difference between the latter and earlier jurisprudents views about the acceptance of a weak hadith clearly reveals the change in the criterion of a weak hadith for the earlier and latter jurisprudents. Because the earlier have considered the confidence in issuing hadith from a Massoum (AS) as the criterion of authenticity. The rule states that the profit is subordinate to the property of a commodity, and the guarantor of a commodity will be profited from the benefits. The concept of “Zaman” in the rule includes two different views. In this paper, while discussing both views, the importance of the aforementioned rule in the economic resilience and the role of taxation in providing economic security are addressed according to Imam Khomeini's governmental sight to the rule. Obviously, the emergence of the emerging issues necessitates the importance of achieving jurisprudential rules in the context of time and place.

منابع و مأخذ:

• قرآن کریم.


• ابن ابی جمهور، محمدبن زین الدین، (1403)، عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه، مؤسسه سیدالشهدا، قم.


• ابن اثیر، مجد الدین بن محمد جزری، (1421)، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، دار ابن الجوزی، (بی جا )،چاپ اول.


• ابن حزم اندلسی، ابو محمد علی بن احمد بن سعید، (بی تا)، المحلی والاثار،دارالفکر، بیروت.


• ابن‌ حمزه، محمدبن علی، (بی تا)، الوسیله الی نیل الفضیله، تحقیق حسون محمد، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، قم.


• ابن غضایری، احمد ابن حسین، (1363) ، الرجال لابن الغضائری، تحقیق سید محمدرضا حسینی جلالی، دارالحدیث، قم.


• ابن قدامه، عبدالله بن احمد، (ق 1388) المغنی، مکتبة القاهرة.


• ابن ماجه، ابو عبدالله، (بی تا )، سنن ابن ماجه، دارالاحیاء کتب العربیه (بی جا).


• ابن منظور، محمد بن مکرم، (1414)، لسان العرب، تصحیح جمال الدین میردامادی، دارالفکر، بیروت، چاپ سوم.


• ابی داود، سلیمان بن اشعث، (بی تا)، سنن ابی داود، دارالحدیث، قاهره.


• اردبیلی، احمد، (1402)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح الارشاد الأذهان، جامعه المدرسین، قم.


• استادی، رضا، «الخراج بالضمان»، مجله فقه و مبانی حقوق اسلامی، ش1،( 1382).


• اسلامی بیدگلی، غلامرضا؛ وحیدمحمودی؛ سیدمحسن سبحانی، « بررسی رابطه بین کسری بودجه دولت، نقدینگی و تورم در ایران طی سال های 57 تا 87»، دانش حسابرسی ، شماره 48 ، پاییز- 1391.


• آل کاشف الغطاء، محمدحسین، (1359 ق)، تحریر المجله ،تهران، مکتبة النجاح؛ قم، مکتبة الفیروزآبادی.


• امام خمینی، روح الله، (1389)، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، چاپ پنجم.


• امام خمینی، سید روح الله، (بی تا)، البیع، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.


• امام خمینی، سیدروح الله، (1421)، البیع ج1و 2و4و5 ، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران.


• الانصاری، مرتضی بن محمد امین، (1416)، فرائدالاصول، موسسه نشرالاسلامی وابسته به جامعه مدرسین، قم.


• انصاری، مرتضی، ( 1429)، المکاسب، المجمع الفکر الاسلامی، قم، چاپ دهم.


• ایروانی، محمد جواد؛ شیخی،عبدالمجید، (1396)، « اقتصاد مقاومتی از نظریه تا عمل »، انجمن علمی اسلام و پیشرفت، (سایت انجمن علمی اسلام و پیشرفت edisa.ir).


• البجنوردی، السید محمد حسن،(1424)، القواعد الفقهیه، تحقیق مهدی المهریزی و محمد حسن الذرایتی، الجزءالاول و الثانی، قم.


• بکتاش، محمدکاظم، «مشروعیت درآمدزایی ریسک و مخاطره در بازارهای مالی از دیدگاه فقه امامیه»، مجله معرفت اقتصاد اسلامی، شماره اول، (1391).


• بیهقی، أبوبکر أحمدبن الحسین بن علی، (1424)، سنن کبری، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ دوم.


• ترمذی، محمد بن عیسی، (1403)، سنن الترمذی، دارالفکر، بیروت.


• جلالی، مهدی؛ رباطی، سمانه، «روش ابن غضائری ،شیخ طوسی و نجاشی در تعامل با راویان غیر امامی»، مجله علوم حدیث، سال بیست و یکم، شماره اول، (1395).


• جوهری، اسماعیل بن حماد، (1410)، الصحاح- تاج اللغة و صحاح العربیة، دار العلم للملایین ، لبنان.


• حر عاملی، محمد بن حسن، (1414)، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، مؤسسه آل البییت لإحیاء التراث، قم


• حر عاملی، محمدبن حسن، (1414)، وسائل الشیعه، موسسه آل البیت، قم، جلد دوازدهم.


• حلی، جعفر بن حسن، (1371)، الرسائل التسع، کتابخانه مرعشی نجفی، قم.


• حلی، حسن بن یوسف، (1411)، رجال علامه حلی، تصحیح محمد صادق بحرالعلوم، دارالذخائر، قم.


• حلی، حسن بن یوسف،(بی تا) تذکرة الفقهاء، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، تهران.


• حیدر، علی، (1431)، درر الحکّام شرح مجلة الأحکام، دارالثقافة، عمان.


• خویی، سید ابوالقاسم، (بی تا)، مصباح الفقاهه، داوری، قم.


• دارالقنطی، ابوالحسن علی بن عمر، (1424)، سنن دارالقنطی، لبنان –بیروت.


• راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1418)، معجم مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه.


• زبیدی، محمدمرتضی، (1414)، تاج العروس من جواهر القاموس، دارالفکر، بیروت.


• سبحانی، جعفر، (1382)، حدیث شناسی، ترجمه محسن احمدوند، نصر، قم، چاپ اول.


• سید کباری، سید علیرضا، (1378)، حوزه های علمیه شیعه در گستره زمان، امیر کبیر، تهران.


• سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر، (بی تا)، الاشباه و النظائر فی الفروع، دارالفکر، (بی جا).


• شافعی، محمد بن ادریس، (1403)، الأم،دارالفکر، بیروت همو، الرسالة ،المکتبة العلمیة، (بی تا)، بیروت.


• شریف مرتضى، على بن حسین، (1417)، مسائل الناصریات، مؤسسة الهدى، تهران.


• شیخی، عبدالمجید، (1393)، ویژه نامه اقتصاد مقاومتی، کنگره اقتصاد مقاومتی، مرکز علوم اسلامی انسانی صدرا، تهران.


• طباطبایی، سید محمد حسین ،(بی تا )تفسیرالمیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی ، دفتر انتشارات اسلامی (بی جا)


• طبرسی، فضل بن حسن،( 1349)، ترجمه احمد بهشتی (فراهانی)، تهران-ایران


• طریحی، فخر الدین، (1362)، مجمع البحرین، مرتضوی، تهران، چاپ دوم.


• طوسی، محمد بن الحسن، (1389)، العده فی أصول الفقه، مؤسسه بوستان کتاب، قم.


• طوسی، محمد بن الحسن، (1377)، الخلاف، بنیاد فرهنگ اسلامی، تهران.


• طوسی، محمد بن الحسن، (1418)، تهذیب الاحکام، صدوق، تهران، چاپ اول.


• طوسی، محمد بن حسن، (1376)، عده الاصول، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، ستاره، قم.


• علی نژاد، ابوطالب، (1391)، دانش رجال، انتشارات نشرا، قم، چاپ اول.


• فخر رازی، محمد بن عمر،( 1420)، التفسیر الکبیر، چاپ سوم ، بیروت- لبنان


• فرهنگنامه اصول فقه، ( 1389) ،تهیه و تدوین مرکز اطلاعات مدارک اسلامى. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى،قم


• فرهنگنامه اصول فقه نویسنده : مرکز اطلاعات و منابع اسلامی ج1/439؛آدرس سایت؛ eshia.ir


• فیض کاشانی ،ملا محسن، (بی تا)، الوافی، مکتبه الامام امیرالمومنین علی (ع)لعامه، اصفهان.


• فیومی، احمد بن محمد مقری، (بی تا)، المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى، منشورات دارالرضی، قم.


• کرمی، محمد مهدی؛ پورمند، محمد، (1387)، مبانی فقه اقتصاد اسلامی،پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، شماره527 ، مهر، قم، چاپ نهم.


• مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، (1395)،« آسیب شناسی نظام بانکی 12- الگوها و مبانی نظری رابطه بانک و بنگاه و تحلیل آن در نظام بانکی ایران»، معاونت پژوهشهای اقتصادی- دفتر مطالعات اقتصادی، خردادماه، تهران.


• مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، (1398)، « بودجه سال 1398 از لایحه تا قانون»، معاونت پژوهش های اقتصادی- دفتر مطالعات مالیه عمومی و توسعه مدیریت، تیرماه –تهران.


• مسعودی، عبدالهادی، عرضه حدیث بر امامان، فصلنامه علوم حدیث، شماره،6، (1376).


• مکارم شیرازی، ناصر،(1380)، القواعد الفقهیه، مدرسه امام علی بن ابی طالب، قم.


• موسوی بجنوردی، سید محمد، (1390)، فقه مدنی، انتشارات مجد، تهران، چاپ دوم.


• مولوی، شهلا، مقتدایی، فائزه، افضلی قادی، فرحناز، (1401)، واکاوی و نقد مستندات مشروعیت الحاقیه ماده 1082 قانون مدنی با استناد به قاعده الخراج بالضمان، مجله مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بابل، دوره 18، شماره 68، صفحه 195-220.


• نائینی، محمدحسین، (1418)، منیة الطالب ؛ تقریرات خوانساری، دفتر انتشارات اسلامی، قم.


• نائینی، محمدحسین، (1421)، منیه الطالب فی شرح المکاسب، مؤسسه نشر اسلامی، قم.


• نجفی، محمدحسن، (1367)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، دارالا­حیاء التراث العربی، بیروت.


• نسائی، احمد بن شعیب، (1348ق) ،سنن النسائی، دارالفکر، بیروت.

ب- منابع انگلیسی

1. Interpreting Sustainability in Economic Terms Robert N. Stavins 2003


2. OECD (2006),”Coherence of Agricultural and Rural Development”Editted by Dimitris Diakosavaas Policies, ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-OPERATION AND DEVELOPMENT(OECD)


3. Solidarity Economy: Key Concept and Issues, Ethan Miller (2010)

ج- پایگاه­های اینترنتی

1. https://www.isna.ir/news/93051104657/


2. پایگاه اطلاع‌رسانی IR

1. The Holy Quran.


2. Abi Dawood, S. (Dateless). Sunan Abi Dawood. Cairo: Dar al-Hadith.


3. Al-Ansari, M. (1996). Fara’id al-Osoul. Qom: Nashr al-Islami Institute affiliated with the Modarresin community.


4. Al-Ansari, M. (2001). Al-Makasib(second edition). Qom: Al.Majma Al-Fikr Al-Islami.


5. Al-Bajnurdi, S. (2003). Al-Qasas al-Fiqhiyyah (researched by Al-Mahrizi and Al-Zaraiti). Qom: al-Joz’e Al-Awal and al-Thani.


6. Alinejad, A. (2012). Science of men (first edition). Qom: Nashra Publications.


7. Al-Kashif al-Gheta, M. (1940). Tahrir Al-Majalla. Qom: Maktab al-Najah.


8. Ansari, M. (2018). Al-Makasib. (vols. 5 and 6, tenth edition). Qom: Al.Majma Al-Fikr Al-Islami.


9. Ardabili, A. (1982). Majma al-Fa’idah wal-Borhan fi Sharh al-Irshad al-Azhan. Qom: Jame’ah al-Modrresin.


10. Baktash, M. (2012). The Legitimacy of Risk and Risk Income in Financial Markets from the Perspective of Imami Jurisprudence. Journal of Islamic Economic Knowledge, No. 1.


11. Beyhaqi, A. (2003). Sunan Kobra (2^nd ed). Beirut: Dar Al-Kitab Al-Almiyeh.


12. Center for Islamic Information and Resources. Dictionary of principles of jurisprudence (Vol. 1/439). website address: www.eshia.ir.


13. Dar al-Qanti, A. (2003). Sunan Dar Al-qanti. Beirut.


14. Diakosavaas, D. (2006). Coherence of Agricultural and Rural Development. Organization for Economic Co-operation and Development (OECD).


15. Fakhr Razi, M. (1999). Al-Tafseer al-Kabeer (third edition). Beirut-Lebanon.


16. Fayoumi, A. (Dateless). Al-Misbah Al-Munir in Gharib Al-Sharh Al-Kabir for Rafi'i. Qom: Dar al-RRazi Publication.


17. Feiz Kashani, M. (Dateless). Al-Wafi. Isfahan: School of Imam Amirul Mominin Ali (AS).


18. Heidar, A. (2010). Dorar al-hokkam explanation. Journal of al-Ahkam, Amman: House of Culture.


19. Helli, H .(1995). The jurisprudence note of the Mortazaviyah school for the revival of Al-Athar of Al-Jaafariyah. Tehran.


20. Helli, H. (1991). Rijal Allameh Helli,(edited by Bahrul Uloom, M.). Qom: Darul Zakhar.


21. Helli, J. (1992). Al-Rasail al-Tisa'a. Qom: Marashi Najafi Library.


22. Hor Ameli, M. (1993). The description of Shi'ite means to the study of Shari'a issues. Qom: Al-Al-Bayt Institute for Revival of Tradition.


23. Hor Ameli, M. (1993). Wasa’il al-Shia (twelfth volume). Qom: Al-Al-Bayt Institute.


24. https://www.isna.ir/news/93051104657


25. Ibn Abi Jumhor, M. (1983). Awali al-Laali al-Azizia fi al-Ahadith al-Diniyah. Qom: Seyyed al-Shohada Institute.


26. Ibn Athir, M. (2000). The end in strange Hadith and Al-Athar (First ed). Placeless: Dar Ibn Al-Jawzi.


27. Ibn Ghazayeri, A. (1944). Al-Rijal Libn al-Ghazairi. Qom: Dar al-Hadith.


28. Ibn Hamzah, M. (Dateless). Al-Wasila ila Nail al-Fadilah. Qom: Ayatollah Marashi Najafi Library.


29. Ibn Hazm Andolosi (Dateless). Al-mahalli and Al-Athar. Beirut: Dar al-Fikr.


30. Ibn Majah, A. (Dateless). Ibn Majah's Sunan. (Placeless): Dar al-Ahiyya Kitab al-Arabiya.


31. Ibn Manzoor, M. (1994), Arabic language: edited by Jamal Al-Din Mirdamadi (3^rd ed). Beirut: Dar al-Fikr.


32. Ibn Qudama, A. (1968). Al-Mughni. Cairo: Cairo School.


33. Imam Khomeini, R. (2000). Al-Bay'e. Tehran: Imam Khomeini Publishing House.


34. Imam Khomeini, R. (2010). Imam Sahifa (5^th ed). Tehran: Imam Khomeini Publishing House.


35. Imam Khomeini, R. (Dateless). Al-Bay'e. Qom: Ismailian Press Institute.


36. Iravani, M., Sheikhi, A. M. (2016). Economics of resistance from theory to practice. Scientific Association of Islam and Progress (website www.edisa.ir).


37. Islami Bidgoli, Gh., Mahmoudi, V., Sobhani, M. (2013). Investigation of the relationship between the government budget deficit, liquidity and inflation in Iran during the years 1979 to 2009, Audit Knowledge, No. 48.


38. Islamic Documents Information Center. (2010). Dictionary of Principles of Jurisprudence. Qom: Islamic Science and Culture Research Institute.


39. Jalali, M., Robati, S. (2015). The method of Ibn Ghazaeri, Sheikh Tusi and Najashi in interacting with non-Imam narrators. Journal of Hadith Sciences. Year 21, No. 1.


40. Johari, I. (1990). Al-Sahah-the crown of language and the Arabic language. Lebanon: Dar Al-Elam for Al- Malayeen.


41. Karami, M., Pourmand, M. (2008). Fundamentals of Islamic Economic Jurisprudence (Howzah Research and University, No. 527, 9th edition). Qom: Mehr.


42. KHAMENEI.IR


43. Khoei, S. (Dateless). Misbah al-Fiqaha. Qom: Davari.


44. Makarem Shirazi, N. (2001). The jurisprudence rules. Qom: Imam Ali Bin Abi Talib School.


45. Masoudi, A. (1997). Presentation of Hadith on Imams. Hadith Science Quarterly( No. 6).


46. Miller, E. (2010). Solidarity Economy: Key Concept and Issues.


47. Molavi, Sh., Moghtadai, F., Afzali Ghadi, F. (2022).  Analyzing and criticizing the documentation of the legitimacy of the addition of Article 1082 of the Civil Code with reference to the rule of al-kharaj in the guarantee. Journal of Islamic Law & Jurisprudence Researches (Vol. 18, No. 68). Islamic Azad University of Babol Press.


48. Mousavi Bojnourdi, M. (2011). Civil jurisprudence (2^nd ed). Tehran: Majd Publication.


49. Naeini, M. (1998). Monya Al-Talib; Khansari lectures. Qom: Islamic Publishing Office.


50. Naeini, M. (2000). Monya Al-Talib fi sharh Al-Makasib. Qom: Islamic Publishing Office.


51. Najafi, M. (1988). The jewel of theology in the explanation of islamic law (Vols. 23 & 40). Beirut: Dar Al-Ahya Al-Tarath Al-Arabi.


52. Ostadi, R. (2003). Al-Kharaj be Al-zaman. Fiqh and Fundamentals of Islamic Law Journal. Vol. 1.


53. Ragheb Isfahani, H. (1998). Dictionary of Quranic words. Beirut: Dar Al-Kutub Al-Ilmiyya.


54. Research Center of Islamic Council. (2018). Budget of 2018 from Bill to Law. Tehran: Economic Research Deputy- Office of Public Finance Studies and Management Development.


55. Research Center of the Islamic Council. (2015). Pathology of the Banking System 12- Patterns and Theoretical Foundations of the Bank-Corporate Relationship and Its Analysis in the Banking System of Iran. Tehran: Economic Research Deputy- Economic Studies Office.


56. Seyed Kabari, S. (1999). Shia seminaries in the span of time. Tehran: Amir Kabir Publication.


57. Shafi'i, M. (1983). Al-Umm. Beirut: Dar al-Fikr.


58. Sharif Morteza, A. (1997). Naseriyyat issues. Tehran: Al-Huda Foundation.


59. Sheikhi, A. (2013). Special Issue of Resistance Economy. Congress of Resistance Economy. Tehran: Sadra Islamic Humanities Center.


60. Siouti, J. (Dateless). Similarities and sights in the branches. Placeless: Dar Al-Fikr.


61. Sobhani, J. (2003). Hadithology (Translated by Mohsen Ahmadvand, first edition). Qom: Nasr Publication.


62. Stavins, R. (2003). Interpreting Sustainability in Economic Terms.


63. Tabatabaei, S. (Dateless). Tafsir al-Mizan (translated by Seyyed Mohammad Baqer Mousavi Hamedani). (Placeless): Islamic Publications Office.


64. Tarihi, F. (1983). Majma Al-Baharin (second edition). Tehran.


65. Tirmidhi, M. (1983). Sunan al-Tirmidhi. Beirut: Dar al-Fikr.


66. Tusi, M. (1998). Al-khilaf. Tehran: Islamic Culture Foundation.


67. Tusi, M. (1998). Tahdhib al-Ahkam (first edition). Tehran: Sadouq Publication.


68. Tusi, M. (2010). Al-Idda fi Asul al-Fiqh. Qom: Bustan Kitab Institute.


69. Zubeidi, M. (1994). The Crown of the Bride from the Jewels of the Dictionary. Beirut: Dar Al-Fikr.