واکاوی و نقد مستندات مشروعیت الحاقیه ماده 1082 قانون مدنی با استناد به قاعده الخراج بالضمان

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

شهلا مولوی ¹ , فائزه مقتدایی ² , فرحناز افضلی قادی ³

1 - دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1399/03/07 تاریخ پذیرش : 1399/11/27 تاریخ انتشار : 1401/06/01

کلید واژه: ضمان, خراج, تقویم مهریه, مهریه‌های پولی, تدارک خسارت,

چکیده مقاله :

در تاریخ هشتم مردادماه 1376 ماده واحده‌ای مشتمل بر دو تبصره به ماده 1082 ق.م. الحاق گردید. به موجب تبصره یک این ماده واحده چنانچه مهریه وجه رایج باشد متناسب با تغییر شاخص قیمت سالانه زمان تاًدیه نسبت به سال وقوع عقد که توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تعیین می گردد، محاسبه و پرداخت خواهد شد. اگر چه تصویب این ماده واحده نشان از قانونی بودن مفاد آن دارد ولی مشروعیت آن در بین فقها به دلیل نبود نص و شُبهه ربا، موضوعی اختلافی است. در مشروعیت این قانون بعضاً به قواعدی همچون ضمان ید، لاضرر و لزوم رعایت عدالت و عموماتی همچون اوفوا بالعقود مبنی بر التزام به تعهد به عنوان مبانی فقهی این ماده قانون استناد شده‌است. در این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی ضمن واکاوی و نقد این مستندات، مشروعیت آن با استناد به قاعده الخراج بالضمان که روایتی منقول از پیامبر اکرم (ص) می باشد و مفهوماً منافع را از آن کسی می داند که در قبال مبیع ضامن است به اثبات می رسد. این قاعده در کلیه عقود دِینی از جمله عقد نکاح قابل انطباق است. بدیهی است اتکاء به منابع فقهی، اصل اولیه در هر قاعده و قانون می باشد.

چکیده انگلیسی:

On August 28th, 1997, a single article consisting of two notes was added to Article 1082 of the Civil Code. According to Note 1 of this single article, "If the dowry is the currency, it will be calculated and paid according to the change in the annual price index of the payment time compared to the year of the contract, which is determined by the Central Bank of the Islamic Republic of Iran." Although the enactment of this single article shows that its provisions are legal, its legitimacy is a matter of controversy among jurists due to the lack of text and suspicion of usury. Some rules have been cited as the basis for the jurisprudential principles of this Article, including the rules of “Zamane yad”, “La Zarar”, and the necessity of observing justice and generalities such as fulfilling [all] contracts (“awfuu bialeuqud”). In this research, while analyzing and criticizing these documents, its legitimacy is proved using a descriptive-analytical method based on the rule of “al-Kharaj be al-Zaman”, which is a narration narrated from the Holy Prophet (PBUH). The rule states that the benefits are the function of property of the sold, and the guarantor of the sold will be profited from the benefits. This rule is applicable to all debt contracts, including marriage. Obviously, reliance on jurisprudential sources is the basic principle in every rule and law.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

ابن اثیر، مجد الدین بن محمد جزری (1421ق). النهایه فی غریب الحدیث و الاثر (چاپ اول). بیجا: دار ابن الجوزی.

ابن اثیر، مجد الدین بن محمد جزری (1399ق). النهایه فی غریب الحدیث. بیروت: المکتبه العلمیه.

ابن حزم اندلسی، ابو محمد علی بن احمد بن سعید (بی تا). المحلی والاثار. بیروت: دارالفکر.

ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب: تصحیح جمال الدین میر دامادی (چاپ سوم). بیروت: دارالفکر.

ابی داود، سلیمان بن اشعث (بی تا). سنن ابی داود. قاهره: دارالحدیث.

آل کاشف الغطاء، محمدحسین (1359ق). تحریر المجله. قم: مکتبة النجاح.

البوزنو، محمد صدقی بن احمد و الغزی، ابوالحارث (1421ق). موسوعه القواعد الفقهیه. بیروت.

الحر العاملی، محمد بن الحسن (1414ق). وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه (چاپ دوم). قم: موسسه آل البیت.

النجفی الخوانساری (1418ق). منیه الطالب فی شرح المکاسب: تقریرات درس آیت الله میرزا محمد حسین نایینی. قم: موسسه النشر الاسلامی.

امام خمینی (ره)، سیدروح الله (1389). صحیفه امام (چاپ پنجم). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

امام خمینی(ره)، سیدروح الله (1421ق). البیع ج1و 2و4و5 ، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).

امام خمینی(ره)، سید روح الله ( 1385ق). الرسائل، قم: نشر اسماعیلیان.

امامی، سید حسن (1377). حقوق مدنی (جلد اول، چاپ نوزدهم). تهران: انتشارات اسلامیه.

امامی، سیدحسن (1372). حقوق مدنی (جلد اول و دوم). تهران: انتشارات اسلامیه.

امامی، سیدحسن، (1366). حقوق مدنی (جلددوم، چاپ سوم). تهران: انتشارات اسلامیه.

الاملی، محمد تقی (1413ق). المکاسب و البیع (تقریرات درس آیت الله میرزامحمد حسین نائینی). قم: موسسه النشرالاسلامی.

انصاری ، شیخ مرتضی (1374ق). فرائدالاصول. قم: انتشارات مصطفوی.

انصاری، شیخ مرتضی (1439ق). المکاسب (چاپ دهم، جلد 5و 6). قم: المجمع الفکر الاسلامی.

انصاری،­­ حمید؛ د­هکردی، مجتبی (1393). مبانی فقهی تقویم مهریه به نرخ روز. مجله پژوهش های فقهی، دوره 10، شماره 2.

بکتاش، محمدکاظم (1391). مشروعیت درآمدزایی ریسک و مخاطره در بازارهای مالی از دیدگاه فقه امامیه. مجله معرفت اقتصاد اسلامی، شماره اول.

بیهقی، أبوبکر أحمدبن الحسین بن علی (1424ق). سنن کبری (چاپ دوم). بیروت: دار الکتب العلمیه.

تقی زاده، علی (1389). ضمانت مهریه. فصلنامه پژوهش های حقوق، سال دوازدهم، شماره 29.

جوهری، اسماعیل بن حماد (1410ق). الصحاح- تاج اللغه و صحاح العربیه. لبنان: دار العلم للملایین.

جعفری، جمیله؛ مهدوی، سیدمحمدهادی (1394). بررسی فقهی ضمان از دست رفتن فرصت. فصلنامه علمی-پژوهشی فقه و حقوق، دوره 11، شماره41.

حسینی مراغه‌ای، میرعبدالفتاح (1387). عناوین ضمان. ترجمه محمد جواد شریعت باقری. تهران: نشر میزان.

حلی، حسن بن یوسف (1415ق). تذکره الفقها المکتبه المرتضویه لاحیاءالاثار الجعفریه. تهران.

حیدر، علی (1431ق). درر الحکّام شرح. مجله الأحکام. عمان: دارالثقافه.

خراسانی، محمد بن کاظم (1432ق). کفایه الاصول. قم: موسسه نشر اسلامی.

دارالقنطی، ابوالحسن علی بن عمر (1424ق). سنن دارالقنطی. بیروت.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1418ق). معجم مفردات الفاظ قرآن. بیروت: دارالکتب العلمیه.

زبیدی، محمدمرتضی (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دارالفکر.

سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر (بی تا). الاشباه و النظائر فی الفروع. بی جا: دارالفکر.

شریف مرتضى، على بن حسین (1417ق). مسائل الناصریات. تهران: مؤسسة الهدى.

شیخ الشریعه اصفهانی، فتح الله (1406 ق). رساله لا ضرر. قم: موسسه نشر اسلام.

صدر، محمد باقر (1429ق). اقتصادنا. قم: دارالکتب الاسلامیه.

طوسی، محمد بن الحسن (1422ق). خلاف (چاپ سوم). قم: موسسه النشر الاسلامی.

فاضل تونی، عبدالله (1412ق). الوافیه فی اصول الفقه؛ تحقیق حسین رضوی. قم: مجمع الفکر الاسلامی.

فاضل لنکرانی، محمد جواد. شرح مکاسبfazellankarani.ir .

فیومی، احمد بن محمد مقری (1405ق). المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى. قم: منشورات دارالهجره.

کاتوزیان، ناصر (1358). دوره مقدماتی حقوق مدنی؛ اعمال حقوقی-ایقاع. تهران: شرکت سهامی انتشار.

لطفی، اسدالله (1379). ضمان قهری. تهران: انتشارات مجد.

محقق داماد، سیدمصطفی (1389). قواعد فقه مدنی. تهران: انتشارات سمت.

محقق داماد، سیدمصطفی (1382). حقوق خانواده (چاپ دهم). تهران: مرکز نشراسلامی.

موسوی بجنوردی، سید محمد (1390). فقه مدنی (چاپ دوم). تهران: انتشارات مجد.

نائینی، محمدحسین (1418ق). منیه الطالب تقریرات خوانساری. قم: دفتر انتشارات اسلامی.

نائینی، محمدحسین (1421ق). منیه الطالب فی شرح المکاسب. قم: مؤسسه نشر اسلامی.

نجفی، محمدحسن (1367). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام (جلد 23 و 40). بیروت: دار احیاء التراث العربی.

The Holy Quran.

Ibn Athir, M. (2000). The end in strange Hadith and Al-Athar (First ed). Placeless: Dar Ibn Al-Jawzi.

Ibn Athir, M. (1979). The end in strange Hadith. Beirut: Al-Maktabah Al-Elmiyah.

Ibn Hazm Andolosi, A. Al-mahalli and Al-Athar. Beirut: Dar al-Fikr.

Ibn Manzoor, M. (1994), Arabic language: edited by Jamal Al-Din Mirdamadi (3^rd ed). Beirut: Dar al-Fikr.

Abi Dawood, S. (Dateless). Sunan Abi Dawood. Cairo: Dar al-Hadith.

Al-Kashif al-Gheta, M. (1940). Tahrir Al-Majalla. Qom: Maktab al-Najah.

Al-Buzeno, M., Al-Ghazi, A. (2000). Encyclopedia of jurisprudential rules, Beirut.

Al-Hor Al-Ameli, M. (1994). The shiites' means of solving the issues of shari'a (2^nd ed). Qom: Al-Bayt Institute Publication.

Al-Najafi Al-Khansari, (1998). Monya Al-Talib in the explanation of Al-Makasib. Qom: Islamic Publishing Institute.

Imam Khomeini, R. (2010). Imam Sahifa (5^th ed). Tehran: Imam Khomeini Publishing House.

Imam Khomeini, R. (2000). Al-Bay'e. Tehran: Imam Khomeini Publishing House.

Imam Khomeini, R. (1965) Al-Rasa'il. Qom: Ismailian Publication.

Emami, H. (1998). Civil rights (19^th ed, vol. I). Tehran: Islamic Publication.

Emami, H. (1993). Civil rights (vols. I and II). Tehran: Islamic Publication.

Emami, H. (1987). Civil rights (3^rd ed, vol. II). Tehran: Islamic Publication.

Al-Amali, M. (1993). Al-Makasib and Al-Bay'e (Lectures by Ayatollah Mirza Mohammad Hussein Naeini). Qom: Islamic Publishing Institute.

Ansari, M. (1955). Farayed Al-Osul. Qom: Mostafavi Publication.

Ansari, M. (2018). Al-Makasib. (vols. 5 and 6, tenth edition). Qom: Al.Majma Al-Fikr Al-Islami.

Ansari, H. , Dehkordi, M. (2014). Jurisprudential Principles of Dowry Calendar at the Daily Rate. Journal of Jurisprudential Research, 10(2).

Baktash, M. (2012). The Legitimacy of Risk and Risk Income in Financial Markets from the Perspective of Imami Jurisprudence. Journal of Islamic Economic Knowledge, No. 1.

Beyhaqi, A. (2003). Sunan Kobra (2^nd ed). Beirut: Dar Al-Kitab Al-Almiyeh.

Taghizadeh, A. (2010). Dowry Guarantee. Quarterly Journal of Legal Research, Twelfth Year, No. 29.

Johari, I. (1990). Al-Sahah-the crown of language and the Arabic language. Lebanon: Dar Al-Elam for Al- Malayeen.

Hosseini Maraghei, M. (2008). Zaman  titles. Tehran: Mizan Publication.

Helli, H .(1995). The jurisprudence note of the Mortazaviyah school for the revival of Al-Athar of Al-Jaafariyah. Tehran.

Heidar, A. (2010). Dorar al-hokkam explanation. Journal of al-Ahkam, Amman: House of Culture.

Khorasani, M. (2011). Kifayat Al-Osul. Qom: Islamic Publication Institution.

Dar al-Qanti, A. (2003). Sunan Dar Al-qanti. Beirut.

Ragheb Isfahani, H. (1998). Dictionary of Quranic words. Beirut: Dar Al-Kutub Al-Ilmiyya.

Zubeidi, M. (1994). The Crown of the Bride from the Jewels of the Dictionary. Beirut: Dar Al-Fikr.

Siouti, J. (Dateless). Similarities and sights in the branches. Placeless: Dar Al-Fikr.

Sharif Morteza, A. (1997). Naseriyyat issues. Tehran: Al-Huda Foundation.

Sheikh Al-Sharia Isfahani, F. (1986). The Thesis of no harm. Qom: Islam Publication Institute.

Sadr, M. (2008). Our Economy. Qom: Dar al-Kutub al-Islamiyya.

Tusi, M. (2001). Al-khilaf (3^rd ed). Qom: Institute of Islamic Publication.

Fazel Tuny, A. (1992). Al-Wafia fi Usul al-Fiqh; Edited by Hussain Razavi, Qom: Al.Majma Al-Fikr Al-Islami Publication.

Fazel lankarani, M. (Dateless). Explaining Al-makasib. fazellankarani.ir.

Fayoumi, A. (1985). Al-Misbah Al-Munir in Gharib Al-Sharh Al-Kabir for Rafi'i. Qom: Dar al-Hijrah Publication.

Katouzian, N. (1980). Introductory course in civil rights; Legal acts-agreement. Tehran: Publishing Joint Stock Company.

Lotfi, A. (2000). Forced Zaman. Tehran: Majd Publications.

Mohaghegh Damad, M. (2010). Rules of civil jurisprudence. Tehran: Samat Publication.

Mohaghegh Damad, M. (2003). Family rights (10^th ed). Tehran: Islamic Publishing Center.

Mousavi Bojnourdi, M. (2011). Civil jurisprudence (2^nd ed). Tehran: Majd Publication.

Naeini, M. (1998). Monya Al-Talib; Khansari lectures. Qom: Islamic Publishing Office.

Naeini, M. (2000). Monya Al-Talib fi sharh Al-Makasib. Qom: Islamic Publishing Office.

Najafi, M. (1988). The jewel of theology in the explanation of islamic law (Vols. 23 & 40). Beirut: Dar Al-Ahya Al-Tarath Al-Arabi.