بررسی فقهی و حقوقی کارآمدی قاعده دفع افسد به فاسد

محورهای موضوعی : فقه

هوشنگ گل محمدی ¹ (استادیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، ,واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب، ایران)
سید محمدرضا آیتی ² (استاد، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
محمدکاظم رحمان ستایش ³ (استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم، قم، ایران.)

تاریخ دریافت : 1399/03/26 تاریخ پذیرش : 1400/04/04 تاریخ انتشار : 1401/03/01

کلید واژه: اضطرار, دفاع مشروع, دفع افسد به فاسد, اهمّ و مهمّ, امر آمر قانونی,

چکیده مقاله :

مقاصد شرع در تشریع قوانین، تحقق مصلحت و دفع مفسده از زندگی مردم است، از این رو، هرگاه امر دایر باشد بین دو مفسده ی اقل و اکثر و نتوان هر دو را از خود دور کرد، عقل سلیم به استناد قاعده ی دفع افسد به فاسد حکم به دفع فساد اکثری می کند. پژوهش حاضر با هدف بررسی مستندات قاعده مذکور و کاربستی آن در فقه و حقوق ایران به روش توصیفی و تحلیلی سامان یافته است در صدد بیان آن است که قاعده ی دفع افسد به فاسد هر چند در کتب قواعد نویسان به صورت قاعده ی مستقلّ دیده نمی شود، اما بهره وری آن در ذیل قواعدی چون تزاحم، اهمّ و مهم و اضطرار کاملاّ مشهود و مبرهن است و عملاّ یکی از کاربردی ترین قواعد فقهی در زندگی شخصی، اخلاقی،اجتماعی، سیاسی و حقوقی به شمار می آید. نتایجی که حاصل شد بیان گر آن است برای پیش گیری از هر گونه سواستفاده و حیله گری های احتمالی در بکارگیری این قاعده، بایسته است حسن نیت و تقوای درونی مرتکب فعل فاسد برای دفع افسد نزد قاضی محرز شود و مسئولیت اقناع وجدان قاضی نیز به عهده او است. علاوه بر آن، قاعده مذکور باید مفسده ی عظیم تری را دفع نماید و به عنوان تنهاترین راه رهایی از افسد میزان تشخیص مفسدتین قرار گیرد، لذا نهاد و مرجع تشخیص اجرای قاعده مذکور در حقوق و قوانین کیفری نظیر دفاع مشروع و عمل به امر آمر قانونی، قانون گذارخواهد بود.

چکیده انگلیسی:

The actualization of the expediencies and the repelling of the depravities from the people’s lives are intended by the canon’s legislation of rules. Therefore, when an issue falls between two depravity extremes and none can be repelled, the common sense rules the repelling of the maximal depravity based on such a maxim as the necessity of repelling the worst as compared to the worse. The present study aims at investigating the documents of the foresaid maxim and its applications in jurisprudence and Iran’s laws using an organized descriptive-analytical method. It will be expressed that the maxim “the necessity of repelling the worst as compared to worse”,  though not having been inserted independently, has been clearly stated in the legislators’ books along with such other axioms as no-interference is permitted, the necessity of taking the more important as compared to the important and emergency situation; it is, in practice, one of the jurisprudential axioms most widely applied in the personal, ethical, social, political and legal lives of the people. The obtained results indicated that it is necessary for a judge to verify the internal will and piety of the wrongdoer in regard of repelling the worst as compared to worse in line with preventing any contingent misuse and deception. Also, it is the wrongdoer who should persuade the judge in regard of his or her intention for doing a wrong action. Moreover, the above-mentioned maxim should repel a sort of depravity that is deemed to be the worst and it has to be used as the only way for getting rid of the worst wrongdoing according to the distinction made between the worse and the worst depravity. Thus, the institution and the authority qualified for the implementation of the before-mentioned maxim is the legislator as stipulated in the penal laws like legitimate defense and staying adherent to legality.

منابع و مأخذ:

ابن منظور،  محمد(1405)،  لسان العرب،  قم،  نشر ادب الحوزه .

 احدی، فاطمه؛ پورقهرمان، بابک(1399)، قاعده درء در سنجه نظریه استراتژی دوگانه کیفرشناسی نوین، پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، سال 17، شماره62.

اردبیلی،  محمدعلی (1389)، حقوق جزای عمومی،  تهران،  نشر میزان.

اسلامی، سید حسن، (1387)، اخلاق و جنسیت در حدیث خصال النساء، نشریه علوم حدیث، سال 13، شماره 34.

انصاری، مرتضی بن محمدامین (1411). کتاب المکاسب، قم: منشورات دار الذخائر.

ایروانی،  جواد،  (1390)،  اصل صداقت در قرآن و تحلیل موارد جواز کذب،  مشهد،  آموزه های قرآنی،  دانشگاه علوم انسانی رضوی.

بحرانی،  محمدسند(1426)، اسس النظام السیاسی عندالامامیه،  قم،  مکتبه فدک

تقوی قائنی، محمدتقی، (1377)، مفتاح السعادة فی شرح نهج البلاغه، ج7، مکتبة المصطفوی، تهران.

 حاجی‌ده‌آبادی، محمدعلی، (1387)، قاعده دفع افسد به فاسد و دلالت های حقوقی، نشریه حقوق اسلامی، سال پنجم، پاییز، شماره 18.

 حر عاملی، محمد بن حسن، (1404 ق)، وسائل الشیعه، ج 12، انتشارات آل البیت لإحیاء التراث، قم.

 الحصین، عبدالسلام بن ابراهیم(بی تا). دوره القواعد الفقیه، بی جا: بی نا

 حکیم، محمدتقی،(1429 ق)، القواعد العامة فی الفقه المقارن، نشر فقه، تهران.

  خسروی،  علی اکبر (1373)،  حقوق بین الملل دفاع مشروع، تهران،  نشر آفرینه

  خوانساری، سید احمد بن یوسف (1405). جامع المدارک فی شرح مخنتصر النافع، قم: موسسه اسماعیلیان.

  راغب،  اصفهانی، (بی تا)،  المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالمعرفه.

  زحیلی،  محمد (2004) القواعد الفقهیه علی المذهب الحنفی و الشافعی،  مجلس النشر العلمی لجامعه الکویت.

    زحیلی،  محمد مصطفی(1427)، القواعد الفقهیه و تطبیقاتها فی المذاهب الاربعه،  دمشق دارالفکر

   الزرقا، احمد بن الشیخ محمد (1409/1989). شرح القواعد الفقیه، صححه و علق علیه: مصطفی احمد الزرقا، دمشق: دارالقلم

   الزرکشی، ابی عبدالله بدرالدین محمد بن بهادر بن عبدالله الشافعی(1421/2000). المنثور فی القواعد فقه الشافعی، تحقیق:  محمد حسن اسماعیل، بیروت: دارالکتب العلمیه.

   سبحانی،  جعفر (1390)، الوسیط فی اصول الفقه،  قم،  موسسه امام صادق (ع)

السعیدان،ولیدبن راشد، (بی­تا) تلقیح الافهام العلیه بشرح القواعد الفقهیّه، اعتنی به: یالم بن ناصر القرینی، علق علیه: الشیخ سلمان بن فهد العوده، بی جا.

سید رضی، محمد بن الحسن بن موسی،(1388)،  نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتی، بیان الحق، قم.

شامبیاتی،  هوشنگ (1396)، حقوق کیفری اختصاصی،  تهران،  انتشارات مجد.

شهید صدر،  سید محمد، (1420)، ماورا الفقه،  بیروت، دار الاضوا .

شیخ انصاری،  مرتضی (1411)، کتاب المکاسب،  قم،  منشورات دارالذخایر.

     الصفار، فاضل (1429)،  فقه المصالح والمفاسد،  لبنان،  دارالعلوم.

     عراقی، ضیاءالدبن، (1418 ق)، قاعدة لاضرر و لاضرار، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

عطاری،  داود(1370)، دفاع مشروع در حقوق جزای اسلام،  مشهد،  نشر قدس رضوی

علی آبادی، عبدالصمد و اسفندیاری، رضا، (1394)، واکاوی قاعده دفع افسد به فاسد از دیدگاه مذاهب فقهی، دو فصلنامه پژوهش‌های مذاهب اسلامی، دوره 2، شماره 3.

علی دوست، ابوالقاسم (1390). فقه و مصلحت، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

کلینی، ابوجعفرمحمدبن یعقوب(1407)، الکافی،  تهران،  دارالکتب الاسلامیه.

گلدوزیان،  ایرج (1396)، بایسته های حقوق جزای عمومی،  تهران،  نشر میزان.

گلدوزیان،  ناصر (1378)،  بایسته های حقوق جزای عمومی،  نشر میزان.

محقق داماد، سید مصطفی (1379)، قواعد فقه،  تهران،  مرکز نشر اسلامی.

محمدی،  ابوالحسن(1389)، قواعد فقه،  تهران،  نشر میزان.

مظفر، محمدرضا(1382)،  اصول فقه،  قم،  دارالتفسیر.

مکارم شیرازی،  ناصر (1374)، تفسیر نمونه،  تهران،  دارالکتب الاسلامیه.

مکارم شیرازی، ناصر (1429). احکام پزشکی در یک جلد، قم: انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب (ع).

موسوی خمینی،  سید روح الله (1424). توضیح المسائل، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

موسوی خمینی، روح الله، (1415 ق)، المکاسب المحرمة، ج2، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

موسوی خویی،  سیدابوالقاسم (1422)، مبانی تکلمه المنهاج،  قم، موسسه احیاء آثار.

موسوی خویی،  سیدابوالقاسم،  (بی تا)،  مبانی تکمله المناج،  نجف،  مطبعه الاداب .

نایینی،  محمدحسین (1376)، فوائد الاصول،  قم،  جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

نراقی،  ملامحمد مهدی (بی تا)،  جامع السعادات،  بیروت،  اعلمی.

1.Ibn Manzoor, Muhammad (1405), Arabic language, Qom, publishing the literature of the

            Seminary

2. Ahadi, Fatima; Pourghahrman, Babak (1399), The Rule of Door in Measuring the Theory of

            the Dual Strategy of Modern Punishment, Research in Islamic Jurisprudence and Law,

            Volume 17, Number 62.

3. Ardabili, Mohammad Ali (2010), General Criminal Law, Tehran, Mizan Publishing.


4. Islami, Seyyed Hassan, (2008), Ethics and Gender in Hadith Khasal al-Nisa ', Journal of

            Hadith Sciences, Volume 13, Number 34.

5. Ansari, Morteza bin Mohammad Amin (1411). Book of Gains, Qom: Publications of the

            memory.

6. Irvani, Javad, (2011), The principle of honesty in the Qur'an and analysis of cases of false

            permission, Mashhad, Quranic teachings, Razavi University of Humanities.

7.Bahrani, Mohammad Sand (1426), The Founder of the Political System in the Imamate, Qom,

            Fadak School.

8. Taqwa Ghaeni, Mohammad Taqi, (1377), The key to happiness in the explanation of the

            approach of rhetoric, vol. 7, Mustafavi Library, Tehran.

9. Hajidehabadi, Mohammad Ali, (2008), The rule of repelling corruption to corruption and legal

            implications, Journal of Islamic Law, Fifth Year, Fall, No. 18.

10. Horre- Ameli , Muhammad ibn Hassan, (1404 AH), Shiite means, vol. 12, Al-Bayt

            Publications for the Revival of Heritage, Qom

11. Al-Hussein, Abdul Salam Ibn Ibrahim (unpublished). The period of the rules of the jurist, Bi

            Ja: Bi Na

12. Hakim, Mohammad Taqi, (1429 AH), Public Rules in Comparative Jurisprudence,

            Jurisprudence Publishing, Tehran.

13. Khosravi, Ali Akbar (1373), International Law of Legitimate Defense, Tehran, Afrineh

            Publishing

 

14. Khansari, Sayyid Ahmad ibn Yusuf (1405). Comprehensive evidence in the description of

            Mukhtasar al-Nafi ', Qom: Ismaili Institute.

15. Ragheb, Isfahani, (unpublished), Al-Mufradat Fi Gharib Al-Quran, Beirut, Dar Al-Ma'rifah.


16. Zahili, Mohammad (2004) The rules of jurisprudence on the Hanafi and Shafi'i religions, the

            scientific publishing house for the Kuwaiti community.

17. Zahili, Mohammad Mustafa (1427), The rules of jurisprudence and their applications in the

            four religions, Damascus Dar al-Fikr

18. Al-Zarqa, Ahmad ibn al-Sheikh Muhammad (1409/1989). Explanation of the rules of the

            jurisprudent, correct and interesting against: Mustafa Ahmad al-Zarqa, Damascus: Dar

            al-Qalam

19. Al-Zarqashi, Abi Abdullah Badruddin Muhammad bin Bahadur bin Abdullah Al-Shafi'i

            (1421/2000). Al-Manthur Fi Al-Qawa'd Fiqh Al-Shafi'i, research: Mohammad Hassan

            Ismail, Beirut: Dar Al-Kitab Al-Almiyeh.

20. Sobhani, Jafar (2011), Al-Wasit Fi Usul Fiqh, Qom, Imam Sadegh (AS) Institute.


21. Al-Sa'idan, Walid Ibn Rashid, (Bita) insemination of the understandings against the

            explanation of the rules of jurisprudence, referring to: Yalam bin Nasser Al-Quraini,

 interest against: Sheikh Salman bin Fahd Al-Awda, nowhere.

22. Sayyid Razi, Muhammad ibn al-Hassan ibn Musa, (1388), Nahj al-Balaghah, translation:

            Muhammad Dashti, Bayan al-Haq, Qom.

23. Shambiati, Houshang (1396), Exclusive criminal law, Tehran, Majd Publications.


24. Shahid Sadr, Sayyid Muhammad, (1420), Mawara al-Fiqh, Beirut, Dar al-Azwa.


25. Sheikh Ansari, Morteza (1411), Kitab al-Makasib, Qom, Dar al-Zakhayr Publications.


26. Al-Safar, Fadhil (1429), Fiqh of the righteous and the corrupt, Lebanon, Dar al-Uloom.


27. Iraqi, Zia al-Din, (1418 AH), the rule of no harm and no harm, Qom, Qom Seminary Islamic

            Propaganda Office.

28. Attari, Davood (1991), Legitimate Defense in Islamic Criminal Law, Mashhad, Quds Razavi

            Publishing.

29. Aliabadi, Abdolsamad and Esfandiari, Reza, (2015), Analysis of the rule of repelling

            corruption to corruption from the perspective of jurisprudential religions, Quarterly

            Journal of Research in Islamic Religions, Volume 2, Number 3.

30. Ali Doust, Abolghasem (1390). Jurisprudence and expediency, Tehran: Publishing

            Organization of the Institute of Islamic Culture and Thought.

31. Klini, Abu Ja'far Muhammad ibn Ya'qub (1407), Al-Kafi, Tehran, Islamic Library.


32. Golduzian, Iraj (2017), Requirements of Public Criminal Law, Tehran, Mizan Publishing.


33. Golduzian, Nasser (1999), Requirements of Public Criminal Law, Mizan Publishing.


34. Mohaghegh Damad, Seyed Mostafa (1379), Rules of Jurisprudence, Tehran, Islamic

 Publishing Center.

35. Mohammadi, Abolhassan (2010), Rules of Jurisprudence, Tehran, Mizan Publishing.


36. Muzaffar, Mohammad Reza (2003), Principles of Jurisprudence, Qom, Dar al-Tafsir


37. Makarem Shirazi, Nasser (1374), Sample Interpretation, Tehran, Islamic Library.


38. Makarem Shirazi, Nasser (1429). Medical rulings in one volume, Qom: Imam Ali Ibn Abi

            Talib School Publications.

39. Mousavi Khomeini, Seyyed Ruhollah (1424). Clarification of Issues, Qom: Islamic

            Publications Office affiliated with the Society of Teachers of the Seminary of Qom.

40. Mousavi Khomeini, Ruhollah, (1415 AH), Al-Makasib Al-Muharram, vol. 2, Institute for

            Organizing and Publishing the Works of Imam Khomeini.

41. Mousavi Khoei, Seyyed Abolghasem (1422), Fundamentals of Theology, Qom, Institute for

 the Revival of Works.

42. Mousavi Khoei, Seyyed Abolghasem, (unpublished), Principles of completing prayers, Najaf,

            Al-Adab Press.

43. Naeini, Mohammad Hussein (1376), Benefits of Principles, Qom, Qom Seminary Teachers

            Association.

44. Naraghi, Mullah Mohammad Mehdi (Bita), Jame Al-Saadat, Beirut, Alami.