امکان‌سنجی تعمیم احکام صادرشده بر اسباب خاص در روایات «با رویکردی بر قضیة فی واقعة بودن روایات»

محورهای موضوعی : فقه

بتول سلحشور ¹ , عباسعلی سلطانی ² , محمدحسن حائری ³

1 - دانش‌آموخته دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
2 - دانشیار گروه فقه و حقوق، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران.
3 - استاد گروه فقه و حقوق، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران.

تاریخ دریافت : 1399/09/25 تاریخ پذیرش : 1400/05/09 تاریخ انتشار : 1402/09/01

کلید واژه: قضیة فی واقعة, العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص السبب, قاعده اشتراک, اصل عدم,

چکیده مقاله :

بسیاری از روایاتی که در ابواب گوناگون فقهی مورد استدلال واقع شده اند مربوط به رویدادهای جزئی و خاص هستند. جواز یا عدم جواز تعدی از مورد نص در این روایات و تسری حکم صادرشده به موارد دیگر، مسئله‌ای است که موجب تشتت آراء در بسیاری از احکام فقهی شده است؛ چه اینکه به‌وفور مشاهده می شود که برخی فقها روایتی را قضیة فی واقعة و حکم صادرشده در آن را مختص به مورد روایت دانسته اند و برخی دیگر به عمومیت و اطلاق حکم صادرشده در آن روایت قائل شده اند. پژوهش حاضر به روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس مبانی اصولی، به تأسیس اصل نخستین در باب جواز یا عدم جواز تعدی از مورد نص در این روایات پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که چنانچه در روایات مربوط به اسباب خاص، حکم به‌صورت عام صادر شده باشد، طبق قاعده العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص السبب، اصل بر جواز تعمیم حکم است در غیر این صورت به دلیل اجمال این روایات و عدم وجود مقتضی برای عموم و نیز به‌موجب ضعف مستندات دال بر جواز تعمیم، اصل بر اختصاص حکم به مورد روایت است.

چکیده انگلیسی:

Many of the hadiths discussed in jurisprudence express specific events. The permissibility or impermissibility of generalizing the rulings given in this type of hadiths to other cases is an issue that has caused differences of opinion in many jurisprudential rulings. It is abundantly observed that some jurists have considered a hadith to be "Qaḍīyyah fī waqi'ah" and the ruling given in it to be specific to the case of the hadith, and others have considered the ruling to be generalizable to other cases. The study, using a descriptive-analytical method, investigates that regarding the permissibility or impermissibility of generalizing the rulings on specific cases given in Hadiths what the principle and general rule is. The results show that in the hadiths related to specific events, when the ruling is given in a general way, according to the rule of "Al-'Ibrah bi 'umūm-i al-lafẓ lā bi khuṣūṣ al-sabab", the principle is to generalize the ruling, otherwise, due to the brevity of these hadiths and the lack of cause of generality, as well as due to the weakness of the evidence to prove the permissibility of generalization, the principle is that the ruling is specific to the case stated in the hadith and cannot be generalized.

منابع و مأخذ:

• ابن ادری‍س‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌اح‍م‍د، (1410ق)‏، السرائر الحاوی لتحریرالفتاوى، دفتر انتشارات اسلامی، قم، دوم.


• اب‍ن‌ اب‍ی‌ ج‍م‍ه‍ور، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ زی‍ن‌ال‍دی‍ن‌، (1405ق)، عوالی اللئالی العزیزیة، دار سیدالشهداء، قم، اول.


• ابن بابویه، محمدبن على، (1414ق)، إعتقادات الإمامیة، کنگره شیخ مفید، قم، دوم.


• اب‍ن‌ غ‍ض‍ائ‍ری‌، اح‍م‍دب‍ن‌ ح‍س‍ی‍ن، (بی­تا)‌، رجال، دارالحدیث، قم.


• اب‍ن‌ف‍ه‍د ح‍ل‍ی‌، اح‍م‍دب‍ن‌­م‍ح‍م‍د، (1407ق)، المهذب البارع، دفتر انتشارات اسلامی، قم، اول.


• اب‍ن‌ف‍ه‍د ح‍ل‍ی‌، اح‍م‍دب‍ن‌­م‍ح‍م‍د، (1410ق)، المقتصر من شرح­المختصر، البحوث الإسلامیة، مشهد.


• اب‍ن‌م‍ن‍ظور، م‍ح‍م‍دب‍ن‌­م‍ک‍رم‌‏، (1414ق)، لسان العرب، دارالفکر، بیروت.


• آخ‍ون‍د‌خ‍راس‍ان‍ی‌، م‍ح‍م‍دک‍اظم‌ب‍ن‌ح‍س‍ی‍ن، (1409ق)‌، کفایة الأصول، مؤسسه آل­البیت، قم.


• آش‍ت‍ی‍ان‍ی‌، م‍ح‍م‍دح‍س‍ن‌ب‍ن‌ ج‍ع‍ف‍ر، (1369)، کتاب القضاء، رنگین، تهران، اول.


• انصارى، مرتضى، (1383)، مطارح الانظار، مجمع­الفکر الاسلامی، قم، دوم.


• بجنوردى، حسن موسوى، (1419ق)، القواعد الفقهیة، الهادی، قم.


• بدرى، تحسین، (1428ق)، معجم مفردات اصول الفقه المقارن، المشرق، تهران.


• بروجردى، حسین، (1421ق)، لمحات الأصول، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره)، قم، اول.


• ب‍ه‍ب‍ه‍ان‍ی‌، م‍ح‍م‍دب‍اق‍رب‍ن‌ م‍ح‍م‍داک‍م‍ل‌، (1415ق)، الفوائد الحائریة، مجمع­الفکر الاسلامی، قم، اول.


• ح‍رع‍ام‍ل‍ی‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ ح‍س‍ن، (1409ق)‌، ت‍ف‍ص‍ی‍ل‌ وس‍ائ‍ل‌ ال‍ش‍ری‍ع‍ه‌ ال‍ی‌ ت‍ح‍ص‍ی‍ل‌ م‍س‍ائ‍ل‌ ال‍ش‍ری‍ع‍ه‌، مؤسسه آل­البیت، قم.


• حسینى شیرازى، صادق، (1426ق)، بیان الفقه فی شرح العروة الوثقى، دار الأنصار، قم، دوم.


• خ‍وئ‍ی‌، ‌اب‍وال‍ق‍اس‍م، (1422ق)، محاضرات فى اصول الفقه، مؤسسه إحیاء آثار الإمام الخوئى، قم.


• روح‍ان‍ی‌، م‍ح‍م‍دص‍ادق، (1412ق)‌، فقه الصادق علیه السلام، دار الکتاب، قم.


• زارعی شریف، وحید، بررسی روش استنباط اطلاقات از طریق اجرای مقدمات حکمت، پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، شماره 24، (پاییز 1390).


• سبحانى، جعفر، (1387)، الموجز فی اصول الفقه، مؤسسه الامام الصادق (ع)، قم، چهاردهم.


• سبکی، تاج الدین عبد الوهاب بن علی، (1419ق)، رفع الحاجب عن مختصر ابن الحاجب، عالم الکتب، بیروت.


• شبر، عبدالله، (1404ق)، الأصول الاصلیة و القواعد الشرعیة، کتابفروشی مفید، قم.


• ش‍ه‍ی‍د اول‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ م‍ک‍ی، (1410ق)‌، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، دار التراث، بیروت، اول.


• ش‍ه‍ی‍د ث‍ان‍ی‌، زی‍ن‌ال‍دی‍ن‌ب‍ن‌ ع‍ل‍ی، (1416ق)‌، تمهید القواعد الأصولیة و العربیة، دفتر انتشارات اسلامى ، قم.


• ش‍ه‍ی‍د ث‍ان‍ی‌، زی‍ن‌ال‍دی‍ن‌ب‍ن‌ ع‍ل‍ی، (1414ق)، حاشیة الإرشاد، دفتر انتشارات اسلامى، قم.


• ش‍ه‍ی‍د ث‍ان‍ی‌، زی‍ن‌ال‍دی‍ن‌ب‍ن‌ ع‍ل‍ی، (1413ق)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، مؤسسة المعارف الإسلامیة، قم.


• شیرازی، ابواسحاق ابراهیم بن علی، (1408ق)، اللمع فی اصول الفقه، دارالغرب الاسلامی، بیروت.


• صدر، محمد باقر، (1417ق)، بحوث فی علم الأصول، الدار الاسلامیه‏، بیروت.


• طب‍اطب‍ائ‍ی‌، ع‍ل‍ی‌ ب‍ن‌ م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی، (1418ق)‌، ریاض المسائل، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم.


• طباطبائی، محمد بن على، (1296ق)، مفاتیح الأصول، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم.


• طب‍اطب‍ائ‍ی ح‍ک‍ی‍م‌، م‍ح‍س‍ن‌، (1416ق)، مستمسک العروة الوثقی، دارالتفسیر، قم.


• طب‍اطب‍ائ‍ی‌ ح‍ک‍ی‍م‌، م‍ح‍م‍دس‍ع‍ی‍د، (1428ق)، الکافی فی اصول الفقه، دارالهلال ، بیروت، چهارم.


• طب‍اطب‍ائ‍ی‌ ح‍ک‍ی‍م‌، م‍ح‍م‍دس‍ع‍ی‍د، (بی­تا)، مصباح المنهاج - کتاب الطهارة، مؤسسة المنار، قم.


• طوسی، محمد‌بن‌حسن، (1417ق)، العُدة الاصول، محمدتقی علاقبندیان، قم.


• طوسی، محمد‌بن‌حسن، (1407ق)، تهذیب الأحکام، دار الکتب الإسلامیة، تهران.


• ع‍لام‍ه‌ ح‍ل‍ی‌، ح‍س‍ن‌ب‍ن‌ ی‍وس‍ف، (1380)‌، تهذیب الوصول الى علم الأصول، موسسه الامام علی علیه­السلام، لندن.


• ع‍لام‍ه‌ ح‍ل‍ی‌، ح‍س‍ن‌ب‍ن‌ ی‍وس‍ف، (1425ق)، نهایة الوصول الى علم الأصول، مؤسسه امام صادق (ع)، قم.


• فاضل آبى، حسن­بن ابى­طالب، (1417ق)، ک‍ش‍ف‌ ال‍رم‍وز ف‍ی‌ ش‍رح‌ ال‍م‍خ‍ت‍ص‍ر ال‍ن‍اف‍ع‌، دفتر انتشارات اسلامی، قم.


• ف‍اض‍ل‌ ل‍ن‍ک‍ران‍ی‌، م‍ح‍م‍د، (1416ق)، القواعد الفقهیة، چاپخانه مهر، قم.


• ف‍اض‍ل‌ م‍ق‍داد، م‍ق‍داد ب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍ل‍ه، (1404ق)‌، التنقیح الرائع، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفی، قم.


• فخرالمحققین، محمد بن حسن، (1387ق)، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، مؤسسه اسماعیلیان، قم.


• کرجی، علی، قضیة فی واقعة، مجله فقه، شماره 27 و 28، (بهار و تابستان 1380).


• ک‍ل‍ی‍ن‍ی‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ ی‍ع‍ق‍وب، (1407ق)‌، الکافی، دار الکتب الإسلامیة، تهران.


• مجلسى، محمدباقر، (1403ق)، بحار الأنوار، دار احیاء­التراث­العربی، بیروت، دوم.


• مجلسى، محمدباقر، (1404ق)، مرآة­العقول فی شرح أخبار آل­الرسول، دارالکتب­الإسلامیة، تهران، دوم.


• م‍ح‍ق‍ق‌ح‍ل‍ی‌، ج‍ع‍ف‍رب‍ن‌ح‍س‍ن، (1408ق)‌، شرائع الإسلام، مؤسسه اسماعیلیان، قم.


• محققیان، حسین و رحمان ستایش، محمد کاظم، قضیه حقیقیه و خارجیه در حدیث، مجله علوم حدیث، شماره 84، (تابستان 1396).


• مراغى، عبدالفتاح بن على (1417ق)، العناوین الفقهیة، دفتر انتشارات اسلامى، قم.


• مرتضی زبیدى، محمد بن محمد، (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، دار الفکر، بیروت.


• مصطفوى، محمدکاظم، (1426ق)، القواعد الفقهیة، مرکز العالمی للدراسات الاسلامی، قم.


• مظفر، محمدرضا، (1375)، اصول الفقه، موسسه اسماعیلیان، قم.


• مفید، محمد بن محمد، (1414ق)، تصحیح اعتقادات الإمامیة، کنگره شیخ مفید، قم.


• م‍ق‍دس‌ اردب‍ی‍ل‍ی‌، اح‍م‍دب‍ن‌ م‍ح‍م‍د، (1403ق)، مجمع الفائدة و البرهان، دفتر انتشارات اسلامى، قم.


• مکارم شیرازى، ناصر، (1428ق)، انوار الأصول، مدرسه الامام علی (ع)، قم.


• منصورى، ایاد، (1427ق)، البیان المفید فی شرح الحلقة الثالثه من حلقات علم الأصول (للصدر)، حسنین علیهم السلام، قم.


• موسوى قزوینى، على، (1427ق)، تعلیقة على معالم الأصول، دفتر انتشارات اسلامی، قم.


• م‍وس‍وی‌ خ‍وان‍س‍اری‌، اح‍م‍د، (1405ق)، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، مؤسسه اسماعیلیان، قم.


• میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، (1430ق)، القوانین المحکمة فی الأصول، احیاء الکتب الاسلامیه، قم.


• نائینى، محمدحسین، (1352)، اجود التقریرات، مطبعة العرفان، قم.


• ن‍ج‍اش‍ی‌، اح‍م‍دب‍ن‌ ع‍ل‍ی، (1407ق)، رجال النجاشی، دفتر انتشارات اسلامى، قم.


• نجفی، م‍ح‍م‍دح‍س‍ن‌ب‍ن‌ ب‍اق‍ر، (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.


• ن‍راق‍ی‌، اح‍م‍د، (1417ق)‏، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، دفتر انتشارات اسلامى، قم.

• Ibn Idrīs, M. (1980). Al-Sarā'ir. Qom: Ismāīlīān Institute.


• Ibn Abī Jumhūr, M. (1975). Awālī al-Laālī al-'Azīzīyya fī al-Aḥādīth ad-Dīnīyya. Qom: Dār Al-sayyid al-shuhadā.


• Ibn Babawayh, M. (1994). Eʿteqādātal-Emāmīya. Qom: Shaykh Mufīd's World Congress.


• Ibn al- Ġaḍāʾirī, A. (n.d.). Al-Rijāl. Qom: Dār Al-ḥadīth.


• Ibn Fahd al-Hillī, A. (1986). Al-Muhadhdhab al-bari' fī sharḥ al-Muḫtaṣar al-nafi'. Qom: Islamic Publications Office.


• Ibn Fahd al-Hillī, A. (1989). Al-Muqtaṣar min sharḥ al-muḫtaṣar. Mashhad: Buḥūth al-Islamīya.


• Ibn Manzūr, M. (1994). Lisān Al-Arab. Beirut: Dār Al-Fikr.


• Āḫūnd Ḫurāsānī, M. (1989). Kifāyat al-uṣūl. Qom: Al-Āl al-Bayt Institute.


• Āshtīyānī, M. (1990). Kitāb al-Qaḍā. Tehran: Rangīn.


• Anṣārī, M. (2004). Maṭāriḥ al-Anẓār. Qom: majmaʾal-fikr al-Islamī.


• Bujnourdi, M. (1998). Jurisprudential Rules. Qom: Al-hādī.


• Badrī, T. (2007). Mujami Mufradāti uṣūl al-fiqh al-muqārin. Tehran: Al-Mashriq.


• Burūjirdī, Ḥ. (2000). Lumaḥāt al-uṣū Qom: Imam Khomeini Works Editing and Publishing Institute.


• Bihbahānī, M. (1994). Al-Fawāʾid al-ḥāʾirīyya. Qom: majmaʾal-fikr al-Islamī.


• Al-Ḥurr al-Āmilī, M. (1988). Tafṣīl wasāʾil al-shīʿa ilā taḥṣīl masāʾil al-sharīʿa, Qom: Al-Āl al-Bayt Institute.


• Ḥusaynī Shīrāzī, Ṣ. (2005). Commentaries on Al-ʿUrwat al-wuthqā. Qom: Dār Al-anṣār.


• Al-Khūeī, A. (1999). Muhādarāt fi uṣūl al-fiqh. Qom: Foundation for Revival of the Works of Imam Al- Khūeī.


• Rūhānī, M. (1989). Fiqh Al-Ṣādiq. Qom: Dār Al-kitāb.


• Zāri'ī Sharīf, V. (2011). Surveying the Method of Inference Generalizations by Implementation of Wisdom Rudiments. Journal of Islamic Law & Jurisprudence Researches. No 24.


• Subḥānī, J. (2008). Al-Mūjiz fī 'ilm al-Uṣūl. Qom: Imam Ṣādiq Institute.


• Al-Subkī, T. (1998). Rāfi‘ al-ḥājib ʾan muḫtaṣar-i Ibn Ḥājib. Beirut: Al-ʾĀlam al-kutub.


• Shubbar, A. (1983). Al-Uṣūl al-aṣlīyya wa Al-Qawā'id al-shar'īyya. Qom: Mufīd Bookstore.


• Al-shahīd al-Awwal, M. (1989). Al-Lumʿa al-Dimashqīyya fī fiqh al-ʾimāmīyya. Beirut: Dār Ihyā al-Turāth al-Arabī.


• Al-shahīd al-Thānī, Z. (1995), Tamhīd al-qawā'id al-uṣūlīyya wa al-arabīyya. Qom: Islamic Publications Office


• Al-shahīd al-Thānī, Z. (1993), Al-ḥāshīyatu al-Irshād. Qom: Islamic Publications Office.


• Al-shahīd al-Thānī, Z. (1992). Masālik al-afhām fī sharḥ sharā'i' al-Islām. Qom; Al-Ma'ārif al-Islāmī Foundation.


• Shīrāzī, A. (1987). Al-Luma' fī Uṣūl al-Fiqh. Beirut: Dār al-Ġarb al-Islāmī.


• Ṣadr, M. (1996). Buḥūs fī ilm al-Uṣūl. Beirut: Dār al-Islāmīyya.


• Ṭabāṭabā'i, A. (1997), Rīyāḍ al-masāʾil. Qom: Āl Al-Bayt Institute.


• Ṭabāṭabā'i, M. (1878), Mafātīḥ al-Uṣūl. Qom: Āl Al-Bayt Institute.


• Ṭabāṭabāʾī al-Ḥakīm, M. (1999). Mustamsik Al-ʿUrwat al-wuthqā. Qom: Dār al-Tafsīr.


• Ṭabāṭabāʾī al-Ḥakīm, M. (2007). Al-Kāfī fī Uṣūl al-Fiqh. Beirut: Dār al-Hilā


• Ṭabāṭabāʾī al-Ḥakīm, M. (n.d.). Miṣbāḥ al-minhāj - kitāb al-ṭahārah. Qom: Al-Manār.


• Al-Ṭusī, M. (1986). Tahdhīb al-Aḥkām. Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmīyya.


• Al-Ṭusī, M. (1996). ‘Uddat al-Uṣūl, Qom: Muḥammad Taqī Alāqbandīyān.


• Allāma Ḥillī, Ḥ. (1989). Tahḏhīb al-wuṣūl ilā ʿilm al-Uṣūl. London: Imam Ali Institute.


• Allāma Ḥillī, Ḥ. (2004). Nihāyat al-wuṣūl ilā ʿilm al-Uṣūl. Qom: Imam Ṣādiq Institute.


• Fāḍil Ābī, Ḥ. (1996). Kashf al-rumūz. Qom: Islamic Publications Office.


• Fāḍil Lankarānī, M. (1995). Al-Qawā'id al-fiqhīyya. Qom: Mihr printing house.


• Fāḍil Miqdād, M. (1983). Al-Tanqih al-ra'i'. Qom: Ayatollah Marʿashī Najafi Library.


• Fakhr al-Muḥaqqiqīn, M. (1967). Iḍāḥ al-fawā'id fī sharḥ mushkilāt Al-Qawā'id. Qom: Ismāīlīān Institute.


• Karajī, A. (2001). Qaḍīyyah fī waqi'ah. Fiqh. No27, 28.


• Kulaynī, M. (1987). Al-Kāfī. Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmīyya.


• Majlisī, M. (1989). Biḥār al-anwār. Beirut: Dār Ihyā al-Turāth al-Arabī.


• Majlisī, M. (1990). Merʾāt al-ʿoqul fi šarḥ aḵbār āl al-rasul. Tehran: Dār al-Kutub al- Islāmīyya.


• Muḥaqqiq al-Ḥillī, J. (1987). Sharāʾiʿ al-Islām, Qom: Ismāīlīān Institute.


• Muḥaqqiqīyān, Ḥ and Raḥmān sitāyish, M. (2017). Actuality proposition and Verity proposition in ḥadīths. Ulūm-i Ḥadīth. Vol 22. No 84.


• Marāġī, A. (1996). Al-'Anāwīn al-fiqhīyya. Qom: Islamic Publications Office.


• Murtaḍá al-Zabīdī, M. (1993). Tāj Al-ʿArūs min Jawāhir Al-Qāmūs. Beirut: Dār al-Fikr.


• Muṣṭafavī, M. (2005). Al-Qawā'id al-fiqhīyya. Qom: Al-'Ālamī li al-dirāsāt al-Islāmī.


• Muẓaffar, M. (1996). Uṣūl Al-Fiqh. Qum: Ismāīlīān Institute.


• Al-Mufīd, M. (1993). Taṣḥīḥ al-i'tiqādāt al-Imāmīyya. Qom: Shaykh Mufīd's World Congress.


• Muqaddas al-Ardabīlī, A. (2004). Majma' al-fā'idat wa al-burhān. Qom: Islamic Publications Office.


• Makārim Shīrāzī, N. (2007). Anwār al-Uṣūl. Qom: Imam Ali School.


• Manṣūrī, A. (2006). Al-bayān al-mufīd fī sharḥ al-ḥalqat al-thālitha min ḥalaqāt-i ʿilm al-Uṣūl. Qom: Ḥasanayn (peace be upon them).


• Mūsavī Qazvīnī, A. (2006). Ta'līqah 'Alā Ma'ālim al-Uṣūl. Qom: Islamic Publications Office.


• Mūsavī Khānsārī, A. (1984). Jāmi' al-madārik fī sharḥ al-Muḫtaṣar al-nafi'. Qom: Ismāīlīān Institute.


• Mīrzā al-Qummī, A. (2009). Al-Qawānīn al-muḥkama fī al-Uṣūl. Qom: Ihyā al-kutub al-Islāmīyya.


• Naʾīnī, M. (1973). Ajwad al-taqrīrāt. Qom: Maṭbaʾat al-ʾIrfān.


• Najāshī, A. (1986), Rijāl. Qom: Islamic Publications Office.


• Najafī, M. (1983), Jawāhir al-kalām fī sharḥ sharāʾiʿ al-islām. Beirut: Dār Ihyā al-Turāth al-Arabī.

Narāqī, A. (1996), 'Awā'id al-ayyām fī bayān-i qawā'id al-aḥkām. Qom: Islamic Publications Office.