جایگاه«ارتکاز» در تفسیر متون دینی، حقوق معاملات و مسائل اصولی

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

حسین عندلیب ¹ (دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران)
محمدعلی حیدری ² (استادیار فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران)
احمدرضا توکلی ³ (استادیار فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران)

تاریخ دریافت : 1397/12/01 تاریخ پذیرش : 1397/12/01 تاریخ انتشار : 1397/12/01

کلید واژه: ارتکاز, استنباط احکام, متون دینی, حقوق معاملات, مسائل اصولی,

چکیده مقاله :

تفسیر متون دینی و قواعد حاکم بر آن همواره یکی از مباحث مهم دانش های زبانی از جمله علم اصول فقه بوده و هست. یکی از اصول حاکم بر تفسیر متون دینی که نقش مهم و تأثیرگذاری در جریان استنباط ایفاء می کند ارتکاز عرف است. ارتکاز تلقی و فهم اولیه مردم نسبت به یک چیز است که در اعماق ذهن و افکار آنها رسوخ کرده است و لذا در نظام گفتگو همواره مورد توجه طرفین است. حال سؤال اصلی این است که آیا ارتکاز نقشی در استنباط احکام فقهی- حقوقی دارد؟ آیا شخص متکفل استنباط لزوماً باید به ارتکاز عرف توجه داشته باشد یا خیر؟ فرضیه این پژوهش آن است که با توجه به اینکه شارع مقدس در مقام تشریع با مردم و برای هدایت آنان سخن می گوید و لذا به ارتکازات آنان توجه دارد و اگر در موردی آن را قبول ندارد صریحاً اعلام می کند تا جلوی انحراف مردم گرفته شود. فقهای عظام نیز در تفسیر متون دینی بارها به این قاعده تمسک کرده اند و استنباط حکم شرعی را با توجه به این مهم انجام داده اند. این پژوهش با ارائه تعریفی جامع از ارتکاز و تبیین زوایای آن درصدد احیای ظرفیت های شگرف آن است. یافته این پژوهش آن است که قاعده ارتکاز در تفسیر متون دینی، اثبات برخی حقوق، جلوگیری از تطویل مباحث اصولی ایفای نقش می‌کند.

چکیده انگلیسی:

The interpretation of religious texts and the rules governing it have always been and are the important topics of linguistic knowledge, including the principles ofIslamic jurisprudence. Ertekaz in common law is one of the principles governing the interpretation of religious texts that plays an important and influential role in the process of deduction. Ertekaz is the initial perception of people about one thing that has penetrated the depths of their minds and thoughts, therefore; in the system of dialogue, it is considered by the parties. The main questions in this study are whether Ertekaz has a role in deducing legal- jurisprudence law or not, and whether the mujtahid necessarily pays attention to Ertekaz in common law or not. The hypothesis of this research is in view of the fact that the saint legislator speaks to the people as a law maker to guide them and also he considers their perceptions (Ertekazat) and if he does not accept that, he explicitly proclaims to prevent them from being deviated. The great jurists have repeatedly relied on this rule in the interpretation of religious texts, and they have deduced the religious judgment from this point of view. The researchers in this study tried to revive the magnificent capacities of Ertekaz through presenting its comprehensive definition and explaining its aspects. The findings of this study showed that the law of Ertekaz had effects on interpreting the religious texts, providing some law, and preventing long discussions on the principles ofIslamic jurisprudence.

منابع و مأخذ:

الف) منابع فارسی

1. حکمت­نیا، محمود، (1386)، مبانى مالکیت فکرى، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، تهران.


2. قنواتی، جلیل، (1379)، حقوق قراردادها درفقه امامیه، سمت، تهران.


3. کاتوزیان، ناصر، (1385)، فلسفه حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار، تهران.

ب) منابع عربی

4.    آخوند خراسانی، ملا محمدکاظم، (1409)، کفایه الاصول، مؤسسه آل البیت(ع)، قم.

5.    امام رضا(ع)، علی بن موسی، (1406)، الفقه المنسوب للامام الرضا(ع)، مؤسسه آل البیت(ع)، قم.

6.   انصاری، مرتضی، (1416)، فرائد الاصول، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

7.   بجنوردى، سید حسن، (1380)، منتهى الأصول، موسسه عروج، تهران.

8.   بروجردى، حسین، (1413)، تقریرات ثلاث، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

9.    تبریزى، جواد بن على، (1416)، إرشاد الطالب إلى التعلیق على المکاسب، مؤسسه اسماعیلیان، قم.

10.  تبریزی، جواد بن علی، (1426)، منهاج الصالحین‌، مجمع الإمام المهدی(عج)، قم.

11.  حائرى اصفهانى، محمدحسین، (1404)، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیه، دار احیاء العلوم الاسلامیه، قم.

12.  الحسینى الحائرى، سید کاظم، (1423)، فقه العقود، مجمع الفکر الاسلامى، قم.

13.  حسینی عاملی، سیدجواد، (1419)، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

14.  حسینی سیتانی، سید علی، (بی­تا)، قاعده لاضرر و لا ضرار ، دفتر حضرت آیت الله سیستانی، قم.

15.  حسینى روحانى، سید صادق، (بی­تا)، منهاج الصالحین، بی­نا، بی­جا.

16.  خوانساری، سید احمد، (1405)، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، تصحیح و تحقیق غفاری، علی­اکبر، مؤسسه اسماعیلیان، قم.

17.  خویى، سید ابو القاسم، (1410)، منهاج الصالحین، نشر مدینه العلم، قم.

18.  سبحانى تبریزى، جعفر، (1424)، إرشاد العقول الى مباحث الأصول، توحید، قم.

19.  صدر، سید محمد باقر، (1417)، بحوث فی علم الاصول، تقریرات هاشمى شاهرودى، محمود، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم.

20.  طباطبائی یزدى، سید محمد کاظم، (1428)، العروه الوثقى مع التعلیقات، مدرسه امام على بن ابى طالب(ع)، قم.

21.  طباطبائی یزدی، سید محمد کاظم، (1429)، حاشیه کتاب المکاسب، طلیعه نور، قم.

22.  طباطبائی قمی، سید تقی، (1426)، مبانی منهاج الصالحین، منشورات قلم الشرق، قم.

23.  طوسى، محمد بن الحسن‏، (1407)، تهذیب الأحکام، تحقیق خرسان الموسوی، حسن، دار الکتب الإسلامیه، تهران.

24. طوسى، محمد بن الحسن‏، (1390)، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تحقیق خرسان الموسوی، حسن، دار الکتب الإسلامیه، تهران.

25.  عراقى، آقا ضیاء الدین، (1414)، شرح تبصره المتعلمین، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

26.  عراقى، آقا ضیاء الدین، (1421)، حاشیه المکاسب (تقریرات: نجم‌آبادی)، غفور، قم.

27.  عراقى، عبد النبى نجفى، (1380)، المعالم الزلفى فی شرح العروه الوثقى، المطبعة العلمیة، قم.

28.  فیاض کابلی، محمد اسحاق، (بی­تا)، منهاج الصالحین، بی­نا، بی­جا.

29.  کلینی، محمد بن یعقوب، (1407)، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران.

30.  مظفر، محمدرضا، (1375)، أصول الفقه، اسماعیلیان، قم.

31.  موسوی خمینى، روح­الله، (1381)، الاستصحاب، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی‏(ره)، تهران.

32.  موسوی خمینى، روح الله، (1410)، الرسائل، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.

33.  نائینى، میرزا محمد حسین، (1373)، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، مقرر: خوانساری، موسی بن محمد، المکتبه المحمدیه، تهران.

34.  نائینى، میرزا محمد حسین، (1413)، المکاسب و البیع، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

35.  نجم آبادى، ابوالفضل، (1380)، الأصول، مؤسسه آیه­الله العظمی البروجردی لنشر معالم اهل البیت، قم.

36.  واسطی زبیدی، محب الدین، (1414)، تاج العروس من جواهر القاموس، محقق: على شیرى، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع‌، بیروت.

37.  وحید خراسانی، حسین، (1428)، منهاج الصالحین‌، مدرسه امام باقر(علیه السلام)، قم.

Akhond Khorasani, M. K. (1988). Kifaya Al-Usul. Qom: Aal Al-Bayt Institute.

Al-Husseini Al-Haeri, S. K. (2002). Fiqh Al-Oghud. Qom: Majmā Al-Fikr Al-Islami.

Ansari, M. (1995). Faraed Al-Usul. Qom: Islamic Publishers Office affiliated with the Community of the Teachers of Qom Seminary. 

Bojnourdi, S. H. (2001). Montahi Al-Usul. Tehran: Orouj Institute.

Boroujerdi, H. (1992). Taghrirat Salas. Qom: Islamic Publishers Office affiliated with the Community of the Teachers of Qom Seminary.

Fayaz Kaboli, M. I. (1999). Minhaj al-salehin. Qom: The Office of Grand Ayatollah   Muhammad Ishaq Al-Fayaz.

Ghanavati, J. (2000). Hoghough-e gharardadha dar Feqh-e Emamiyeh. Tehran: Samt.

Haeri Isfahani, M. H. (1983). Al-fusul al-gharawiat fi al-usul al-faqhiah. Qom:  Dar Ihya Al-Ulum Al-Islamiyyah.

Hekmatnia, M. (2007). Mabani  Malekiat  Fekri.  Tehran: Research Center for Islamic Culture and Thought.

Husseini Ameli, S. J. (1998). Miftah Al-Karama fi Sharah Qawaed Al-Allama. Qom: Islamic     Publishers Office affiliated with the Community of the Teachers of Qom Seminary.

Husseini Rouhani, S. M. S. (1989). Minhaj Al-Salehin. Qom: Madina Al-Elm Publishing.

Husseini Sistani, S. A. (1993). Ghaida la Zarara va La Zerar. Qom: The Office of Grand Ayatollah Sistani.

Hylton, K. N. (2006). Duty in tort law: An economic approach. Fordham Law Review, 75 (3), 1501-1528. doi: 10.2139/ssrn.887147.

Imam Reza (AS), A. (1985). Al-fiqh A-Mansoub lel Imam Reza (AS). Qom: Aal Al-Bayt Institute (AS).

Iraghi, A. Z. D. (1993). Sharh Tabsarah Al-Motāllamin. Qom: Islamic Publishers Office affiliated with the Community of the Teachers of Qom Seminary. 

Iraghi, A. Z. D. (2000). Hashiah Al-Makasib. Qom: Ghafour 

        Publishing.

Katouzian, N. (2006). Philosophy of law. Tehran: Enteshar Stock  

           Company.

Khansari, S. A. (1984). Jamī Al-Madarik fi Sharh Al-Mokhtasar Al-Nafī. Qom: Esmaeilian  Institute.

Khouee, S. A. (1989). Minhaj Al-Salehin. Qom: Madina Al-Elm Publishing.

Koleini, M. (1986). Al-Kafi. Tehran: Dar Al-Kotob Al-Islamiyah.

Mousavi Khomeini, R. (1989). Al-Rasael. Qom: Esmaeilian Institute.

Mousavi Khomeini, R. (2002). Al-Estishab. Tehran:  The Institute for Compilation and Publication of Imam Khomeini's Works.     

 

Mozaffar, M. R. (1955). Usul Al-Fiqh. Qom: Ismailian Institute.

Naeini, M. M. H. (1954). Maniyat Al-taalib fi Hashiat Al-Makasib. Tehran: Al-Maktabah Al-Muhammadiyah Publishing.

Naeini, M. M. H. (1992). Al-Makasib wa Al-Bayā. Qom: Islamic Publishers Office  affiliated with the Community of the Teachers of Qom Seminary.

Najafi Iraghi, A. N. (1960). Al-Maālem Al-Zolfa fi Sharh Al-Orvah Al-Vothqa. Qom: Al- Motbaāh Al-Elmiyah.

Najmabadi, A. (2001). Al-Usul. Qom: Ayatollah Boroujerdi Institute.

Sadr, S. M. B. (1996). Bohouth fi Elm Al-Usul. Qom: Encyclopedia of Islamic Jurisprudence on the Religion.

Sobhani Tabrizi, J. (2003). Irshad Al-Oghul Ela Mabahith Al-Osoul. Qom: Tohid Publishing.

Tabatabaee Qomi, S. T. (2005). Mabani Minhaj Al-Salehin. Qom: Ghalam Al-Shargh  Publishing.       

Tabatabaee Yazdi, S. M. K. (2007). Al-Orva Al-Vothgā Mā Al-Tālighat. Qom: Imam Ali Ibn

         Abi Talib.

Tabatabaee Yazdi, S. M. K. (2008). Hashiah Ketab Al-Makasib. Qom: Tali-e Noor Publishing.

Tabrizi, J. (1995). Irshad Al-Taalib Elā Al-Taaligh Alā Al-Makasib. Qom: Esmaeilian  Institute.

Tabrizi, J. (2005). Minhal Al-Salehin. Qom: Imam Al-Mahdi Assembly.

Tousi, M. (1970). Al-Istibsar fi Ma Ukhtulif Min Al-Akhbar. Tehran: Dar Al-Ketab Al-Islamiyah.

Tousi, M. (1986). Tahdhib Al-Ahkam. Tehran: Dar Al- Kotob Al-Islamiyah.  

Vahid Khorasani, H. (2007). Minhaj Al-Salehin. Qom: Imam Baqir Seminary. 

Vaseti Zobeidi, M. D. (1993). Taj Al-Ourus Min Jawahir Al-Qamus.   Beirut: Dar Al-Fikr Institute.