جنایت بر منافع اندام های یگانه و دوگانه؛ رویکردی انتقادی به نظریه ارش
محورهای موضوعی : حقوق جزا و جرم شناسییعقوبعلی برجی 1 , سید محمد سجادی 2
1 - دانشیار گروه فقه و اصول، عضو هيات علمي جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران.
2 - سطح چهارم حوزه، جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران.
کلید واژه: دیه, ارش, منافع, اندام‌های یگانه, اعضای دوگانه. ,
چکیده مقاله :
در فقه امامیه، قاعده‌ای فقهی با عنوان «قاعده‌ی دیه‌ی اندام‌های یگانه و دوگانه» وجود دارد که بر اساس آن، چنانچه جنایتی بر اعضای زوج انسان ـ مانند گوش، دست، پا، چشم و ... ـ وارد شود، در صورت از بین رفتن هر دو عضو، دیه کامل تعیین می‌گردد، و اگر تنها یکی از آن‌ها آسیب ببیند، جانی به پرداخت نصف دیه محکوم خواهد شد. همچنین، جنایت بر هر عضو یکتایی ـ مانند بینی، زبان و ... ـ مستوجب پرداخت دیه کامل است. اگرچه این قاعده در خصوص اندام‌های ظاهری کاربرد گسترده‌ای دارد، بسیاری از فقها در گذشته از تعمیم آن به منافع اعضا امتناع می‌ورزیدند؛ ازاین‌رو، غالباً برای جنایات وارد شده بر منافع اعضا، «ارش» در نظر گرفته می‌شد. اما امروزه با رویکردی نو به این قاعده، می‌توان دامنه‌ی شمول آن را توسعه داد، به‌گونه‌ای که علاوه بر اندام‌های ظاهری، اندام‌های درونی و حتی منافع اعضا را نیز دربرگیرد. این توسعه، افزون بر اثبات پویایی فقه شیعه، زمینه‌ساز تعیین دیه‌ی مقدر برای منافع اعضا خواهد بود و در نتیجه، بسیاری از دعاوی با سهولت بیشتری به سرانجام خواهند رسید. قاعده‌ی دیه‌ی اندام‌های یگانه و دوگانه، در صورت اثبات شمول آن نسبت به منافع اعضا، می‌تواند از مهم‌ترین ابزارهای فقهی در استیفای حقوق جانی و مجنی‌علیه به شمار آید. مقاله‌ی حاضر که با روش توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته است، پس از تبیین و ارزیابی آرا و ادله‌ی موافقان و مخالفان جریان این قاعده نسبت به منافع اعضا، رویکرد مخالفان را به نقد علمی کشیده و در نهایت، شمول این قاعده نسبت به منافع اعضا را به اثبات می‌رساند.
In Imamiyyah jurisprudence, there exists a legal principle known as the "Rule of Diyah for Paired and Singular Organs." According to this rule, if a criminal injury is inflicted upon paired organs of the human body—such as ears, hands, feet, eyes, etc.—the full blood money (diyah) is prescribed in the case of damage to both organs, while damage to only one organ entails half the diyah. Similarly, injury to any singular organ—such as the nose or tongue—also necessitates the payment of the full diyah. Although this rule has been widely applied to external organs, many earlier jurists refrained from extending it to the functions or benefits of organs (i.e., sensory or functional capabilities). As a result, compensation for such injuries was often determined through arsh (unfixed indemnity). However, with a modern interpretive approach, it is now possible to broaden the scope of this rule to also include internal organs and the functional benefits of body parts. This expansion not only demonstrates the dynamism of Shi‘a jurisprudence but also lays the groundwork for establishing fixed diyah values for functional injuries, thereby facilitating the resolution of many legal disputes. If proven to apply to organ functions, the Rule of Diyah for Paired and Singular Organs can become one of the most effective juristic tools for securing the rights of both the perpetrator and the victim. This article, using a descriptive-analytical method, after presenting and evaluating the views and arguments of both proponents and opponents of applying this rule to organ functions, critiques the opposing position and ultimately proves that the rule does indeed encompass functional injuries as well.
ابن حمزه طوسی، محمد بن على(1408ق). الوسيله إلى نيل الفضيله(چاپ اول). قم: انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى.
ابن زهره حلبی، حمزه(1417ق). غنیه النزوع إلی علمی الأصول و الفروع(چاپ اول). قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام.
ابن فارس، ابو الحسين احمد بن زكريا(1404ق). معجم مقائيس اللغه(چاپ اول). قم: انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم.
ابن منظور، ابو الفضل جمال الدین محمد بن مکرم(1414ق). لسان العرب(چاپ سوم). بيروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع - دار صادر.
ابن‌ادریس حلی، محمد(1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى(چاپ دوم). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
اسدى حلّى، جمال‌الدين احمد(1407ق). المهذب البارع في شرح المختصر النافع(چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
تبریزی، جواد(1428ق). تنقیح مبانی الأحکام - کتاب الدیات(چاپ اول). قم: دار الصدیقه الشهیده سلام الله علیها.
جزائری، عبد اللّه بن نور الدین(بي‌تا). التحفه السنیه فی شرح النخبه المحسنیه(چاپ اول). تهران: محقق کتاب.
جعفری لنگرودی، محمد جعفر(بي‌تا). ترمینولوژی حقوق، بي نا، بي جا؛
جوهری، اسماعیل(1410ق). الصحاح - تاج اللغه و صحاح العربیه(چاپ اول). بيروت: دار العلم للملایین.
حبيبي‌تبار، جواد؛ سجادي، سيد محمد (1402). مصالحه قصاص نفس با قطع عضو. فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال نوزدهم، شماره 72، ص53-73
حسن زاده، غلامرضا(1399ش). یادگیری آناتومی(چاپ اول). تهران: ابن سينا.
حسينى عاملى، سيد جواد(1419ق). مفتاح الكرامه في شرح قواعد العلاّمه(چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
حسینی عاملی، سیدمحمد جواد (1419ق). مفتاح الكرامه فی شرح قواعد العلامه (چاپ اول). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
حسینی واسطی زبیدی حنفی، محب الدین سید محمد مرتضی(1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس(چاپ اول). بيروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
حلبی، ابو الصلاح تقی‌الدین(1403ق)، الکافی فی الفقه(چاپ اول). اصفهان: کتابخانه عمومی امام امیر المؤمنین علیه السلام.
خویی، سید ابو القاسم موسوی(1422ق). مبانی تکمله المنهاج(چاپ اول). قم: مؤسسه إحیاء آثار الإمام الخوئی ره.
راغب اصفهانى، حسين بن محمد(1412ق). مفردات ألفاظ القرآن(چاپ اول). لبنان-سوريه: دار العلم - الدار الشاميه.
سبزوارى، سيد عبد الأعلى(1413ق). مهذب الأحکام(چاپ چهارم). قم: مؤسسه المنار - دفتر حضرت آيت الله.
شهيد اول، محمد(بي‌تا). القواعد و الفوائد(چاپ اول). قم: كتابفروشى مفيد.
شهید ثانی، زین‌الدین(1410ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه (چاپ اول). شرح: سیدمحمود كلانتر، قم: مكتبه الداوری.
شهید ثانی، زین‌الدین(1413ق). مسالك الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام (چاپ اول). قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه.
شيخ صدوق، محمّد(1413ق)، من لا یحضره الفقیه(چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
طباطبایی حائری، سید علی(1418ق). ریاض المسائل(چاپ اول). قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
طبرسی، فضل(1410ق). المؤتلف من المختلف بین أئمه السلف. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیه.
طریحی، فخر الدین(1416ق). مجمع البحرین(چاپ سوم). تهران: کتابفروشی مرتضوی.
طوسی، محمد(1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیه(چاپ سوم). تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه.
طوسی، محمد(1407ق). الخلاف(چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طوسی، محمد(1407ق). تهذیب الأحکام(چاپ چهارم). تهران: دار الکتب الإسلامیه.
عاملي، سيد محمدحسين(1427ق). الزبده الفقهيه في شرح الروضه البهيه(چاپ چهارم). ، قم: دار الفقه للطباعه و النشر.
علامه حلی، حسن(1420ق). تحریر الأحكام الشرعیه على مذهب الإمامیه. قم: مؤسسه الإمام الصادق(ع).
علامه مجلسي، محمدباقر(1404ق). مرآه العقول في شرح أخبار آل الرسول(چاپ دوم). تصحيح: سيد هاشم رسولي محلاتي، تهران: دار الكتب الإسلاميه.
علامه مجلسي، محمدباقر(1406ق). ملاذ الأخيار في فهم تهذيب الاخبار(چاپ اول). تحقيق: سيدمهدي رجايي، قم: كتابخانه آيت‌الله مرعشي نجفي.
علامه مجلسی، محمدباقر(1410ق). بحار الأنوار(چاپ اول). بيروت: مؤسسه الطبع و النشر.
عوض احمد ادریس(1986م). الدیه بین العقوبه و التعویض فی الفقه الاسلامی المقارن. بيروت: دار المكتبه الهلال.
فاضل آبی، حسن (1417ق). كشف الرموز فی شرح مختصر النافع (چاپ سوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
فاضل هندی، محمد(1416ق). كشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحكام(چاپ اول). قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
فراهیدی، خلیل(1410ق). کتاب العین(چاپ دوم). قم: نشر هجرت.
فیض کاشانی، محمد محسن(بي‌تا). مفاتيح الشرائع(چاپ اول). قم: انتشارات كتابخانه آيه الله مرعشى نجفى.
فيومى، احمد(بي‌تا). المصباح المنير في غريب الشرح الكبير للرافعي(چاپ اول). قم: منشورات دار الرضي.
کاشف الغطاء، احمد(1423ق). سفینه النجاه و مشکاه الهدی و مصباح السعادات(چاپ اول). نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء.
کلینی، محمد(1407ق). الکافی(چاپ اول). تهران: دار الکتب الإسلامیه.
گایتون، هال(2021م). خلاصه فیزیولوژی پزشکی(چاپ اول). مترجم: سید علی حائری روحانی، تهران: اندیشه رفیع.
محسنی قندهارى، آصف(1424ق). الفقه و مسائل طبيه(چاپ اول). قم: انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم.
محقق حلّى، جعفر(1418ق). المختصر النافع في فقه الإماميه(چاپ ششم). قم: مؤسسه المطبوعات الدينيه.
مدنى كاشانى، رضا(1408ق). كتاب الديات(چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
مغنیه، محمد جواد(1421ق). فقه الإمام الصادق عليه السلام(چاپ دوم). قم: مؤسسه انصاريان.
مغنیه، محمد جواد(1430ق). الشیعه والتشیع(چاپ اول). قم: دار الکتب الاسلامی.
مقداد حلّى، ابن عبد اللّه سيورى(1403ق). نضد القواعد الفقهيه على مذهب الإماميه(چاپ اول). قم: انتشارات كتابخانه آيه الله مرعشى.
مؤمن قمّی سبزواری، علی(1421ق). جامع الخلاف و الوفاق(چاپ اول). قم: زمینه سازان ظهور امام عصر علیه السلام.
نجفی صاحب جواهر، محمدحسن (1404ق). جواهر الكلام فی شرح شرائع الإسلام (چاپ هفتم). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
نرم افزار استفتآت قضایی. نگارش دوم.
