بررسی و شناسایی اقدامات حمایتی توسعه صادرات تعاونی‌های استان خوزستان

محورهای موضوعی : مدیریت

بهروز صادقی عمروآبادی ¹ , احمد صلاح منش ² , علی عربی ³

1 - استادیار، گروه اقتصاد، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
2 - استادیار، گروه اقتصاد، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران (عهده‌دار مکاتبات)
3 - استادیار، گروه جامعه شناسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

تاریخ دریافت : 1402/08/17 تاریخ پذیرش : 1403/12/16 تاریخ انتشار : 1404/03/01

کلید واژه: توسعه صادرات, شرکت تعاونی, خوزستان, دیمتل.,

چکیده مقاله :

هدف این مطالعه شناسایی اقدامات حمایتی توسعه صادرات شرکت های تعاونی‌ها می باشد. این پژوهش از حیث هدف، کاربردی و با روش پیمایشی انجام شد. روایی صوری و محتوایی پرسش‌نامه با نظر اساتید و کارشناسان امور بازرگانی و اقتصاد تعاون دانشگاه و کارشناسان سازمان‌های اجرایی استان خوزستان در سال 1401 مورد مطالعه تأیید قرار گرفت. خبرگان مورد پرسش در این مطالعه در سه بخش مدیران شرکت های تعاونی صادراتی، مدیران اجرایی بخش تعاون استان و اتاق تعاون و اساتید دانشگاه به تعداد 20 نفر بودند. در این مطالعه عوامل به صورت ماتریس مقایسات زوجی طراحی شد و میان خبرگان در حوزه کسب وکار تعاونی ها توزیع گردید. در این مطالعه با تکنیک دی متل عوامل اولویت بندی شده و ساختار نظام مند بین آن ها مشخص گردید. با توجه به نتایج تحقیق و با در نظر گرفتن اثرات مستقیم و غیرمستقیم عوامل موثر بر توسعه صادرات تعاونی های استان خوزستان از منظر خبرگان، نوسانات کلان اقتصادی و بازار از بیشترین تاثیرگذاری بر توسعه صادرات تعاونی ها برخوردار هستند. معیار ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی در جایگاه دوم قرار دارد. همچنین معیار حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساخت‌های نهادی تاثیرگذاری در درجات بعدی تاثیرگذاری قرار دارند. معیار تقاضای محصول تعاونی و ساختار بازار و صنعت نیز کمترین تاثیرگذاری را دارند. همچنین بر اساس نتایج، معیار حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساخت‌های نهادی از میزان تاثیرپذیری بسیار زیادی برای توسعه صادرات تعاونی ها برخوردار است. معیار نوسانات کلان اقتصادی و بازار نیز کمترین تاثیرپذیری را از سایر معیارها دارد.

چکیده انگلیسی:

The purpose of this study is to identify the export development support measures of cooperative companies. In terms of purpose, this research was applied and conducted with a survey method. The research tool is a researcher-made questionnaire. The formal and content validity of the questionnaire was confirmed by using the opinions of the professors and experts of business affairs and cooperative economy of the university and the experts of the executive organizations in 1401 studied that are 20 by using the Dematel technique. According to the results of the research and taking into account the direct and indirect effects of factors affecting the export development of cooperatives in Khuzestan province, from the point of view of experts, macroeconomic and market fluctuations have the greatest impact on the export development of cooperatives. The criterion of the characteristics of the company and cooperative management is in the second place. Also, the criterion of financial and non-financial support and institutional infrastructures are ranked third and in the next levels of influence. The cooperative product demand criterion and the market and industry structure are also the least influential. based on this, the criterion of financial and non-financial support and institutional infrastructure has a very high level of effectiveness for the development of cooperative exports. The measure of macroeconomic and market fluctuations is also the least effective than other measures. The results also indicate that the macroeconomic and market fluctuations criteria and company characteristics and cooperative management have the most interactions with other studied criteria.

متن کامل:



مجله مدیریت توسعه و تحول 60 (1404) 134-119

بررسی و شناسایی اقدامات حمایتی توسعه صادرات تعاونی­های استان خوزستان¹

بهروز صادقی عمروآبادی1 ، احمد صلاح منش2،*، علی عربی3

1استادیار، گروه اقتصاد، دانشگاه شهید چمران، اهواز، ایران

2استادیار، گروه اقتصاد، دانشگاه شهید چمران، اهواز، ایران (عهده‌دار مکاتبات)

3استادیار، گروه جامعه شناسی، دانشگاه شهید چمران، اهواز، ایران

تاریخ دریافت: 17/08/1402                تاریخ پذیرش نهایی: 16/12/1403

 

چکیده

هدف این مطالعه شناسایی اقدامات حمایتی توسعه صادرات شرکت های تعاونی­ها می باشد. این پژوهش از حیث هدف، کاربردی و با روش پیمایشی انجام شد. روایی صوری و محتوایی پرسش­نامه با نظر اساتید و کارشناسان امور بازرگانی و اقتصاد تعاون دانشگاه و کارشناسان سازمان‌های اجرایی استان خوزستان در سال 1401 مورد مطالعه تأیید قرار گرفت. خبرگان مورد پرسش در این مطالعه در سه بخش مدیران شرکت های تعاونی صادراتی، مدیران اجرایی بخش تعاون استان و اتاق تعاون و اساتید دانشگاه به تعداد 20 نفر بودند. در این مطالعه عوامل به صورت ماتریس مقایسات زوجی طراحی شد و میان خبرگان در حوزه کسب وکار تعاونی ها توزیع گردید. در این مطالعه با تکنیک دي متل عوامل اولویت بندي شده و ساختار نظام مند بین آن ها مشخص گردید. با توجه به نتایج تحقیق و با در نظر گرفتن اثرات مستقیم و غیرمستقیم عوامل موثر بر توسعه صادرات تعاونی های استان خوزستان از منظر خبرگان، نوسانات کلان اقتصادی و بازار از بیشترین تاثیرگذاری بر توسعه صادرات تعاونی ها برخوردار هستند. معیار ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی در جایگاه دوم قرار دارد. همچنین معیار حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساخت­های نهادی تاثیرگذاری در درجات بعدی تاثیرگذاری قرار دارند. معیار تقاضای محصول تعاونی و ساختار بازار و صنعت نیز کمترین تاثیرگذاری را دارند. همچنین بر اساس نتایج، معیار حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساخت­های نهادی از میزان تاثیرپذیری بسیار زیادی برای توسعه صادرات تعاونی ها برخوردار است. معیار نوسانات کلان اقتصادی و بازار نیز کمترین تاثیرپذیری را از سایر معیارها دارد.

واژه‌های اصلی: توسعه صادرات، شرکت تعاونی، خوزستان، دیمتل.

 

---

[1]  این مطالعه مستخرج از طرح پژوهشی با عنوان " بررسی و شناسایی اقدامات حمایتی توسعه صادرات تعاونی­ها" با حمایت دفتر ترويج، آموزش و تحقيقات تعاوني­ها و با همكاري اداره كل تعاون، كار و رفاه اجتماعي استان خوزستان در سال 1401 می باشد.

1-       مقدمه

امروزه رشد صادرات براي دولت ها عامل كليدي براي بازآفريني اقتصاد است. همچنین محیط کسب و کار به دلیل جهانی شدن، افزایش تغییرات فناوری اقتصادی و اجتماعی و تشدید رقابت در بازارها شاهد افزایش عدم اطمینان و بی ثباتی بوده است. در گذشته، در یک محیط کمتر جهانی‌شده، شرکت‌ها می‌توانستند با استراتژی‌هایی که خیلی پویا نبودند، با مدل‌های مدیریتی مبتنی بر تداوم و فعالیت‌های محدود در داخل کشور پابرجا مانده یا رشد کنند. در حال حاضر، شرکت‌ها مجبورند سازگاری مستمری را در پس‌زمینه‌ای از زمان‌های بسیار متغیر و رقابتی انجام دهند. ظرفیت آنها برای رشد یا حتی موفقیت تا حد زیادی به توانایی آنها در اتخاذ استراتژی های بین المللی سازی در یک بازار جهانی پویا بستگی دارد ]25[. بر اساس این ایده که صادرات و رشد اقتصادی همبستگی مثبتی دارند، ترویج صادرات به یک موضوع کلیدی برای سیاستگذاران تبدیل شده است؛ زیرا باعث افزایش ثروت و بازدهی عوامل می شود ]26و31[.  برنارد و جنسن¹ (1995) تحلیلی از رابطه بین ویژگی‌های شرکت و صادرات را باز کردند که منجر به تعداد فزاینده‌ای از مطالعات تجربی شد که نتایج رایج‌تر آنها این است که شرکت‌های صادرکننده عملکرد بهتری نسبت به شرکت‌های غیرصادراتی از خود نشان می‌دهند]32[. لذا حرکت در مسیر و توسعه صادرات شرکت ها می تواند از استراتژی های مهم توسعه اقتصادی باشد.

از طرف دیگر بخش تعاون و شرکت های تعاونی بخش مهم و اثرگذاری در اقتصاد دنیا را به خود اختصاص داده اند. طبق گزارش اتحادیه بین المللی تعاون²، در سال 2019 بیش از یک میلیارد نفر (12 درصدد از مردم جهان) به عنوان تعاونگر، حداقل در یکی از 3 میلیون تعاونی در دنیا عضو بودند، تعاونی­ها برای 10 درصد از جمعیت شاغل جهان، کار و فرصت شغلی ایجاد نموده اند و 300 تعاونی برتر دنیا گردش مالی بالغ بر 2180 میلیارد دلار آمریکا را به خود اختصاص داده اند. این آمارها نشان می­دهند تعاونیها در رشد و توسعه اقتصادی بسیاری از کشورها نقش مؤثر و پررنگی ایفا می­کنند. صادرات برای شرکت ها و تعاونی ها به ابزاری استراتژیک برای غلبه بر شوک های اقتصادی و افزایش تاب آوری آنها تبدیل می شود ]27[. برتوس و همکاران³ (2018) بیان می­کنند که یکی از موضوعات بسیار مهم تعاونی­ها، توسعه صادرات آنها است و بررسی علل و عوامل در این مسیر از ضروریات اقتصاد می باشد ]26[. بسیاری از محققان، به عنوان مثال قوس⁴ (2014) و موکرجی⁵ (2018) بر مسائل فناورانه به عنوان مانع اصلی برای ارتقای صادرات تاکید کرده اند ]30و33[. به عبارت دیگر، شرکت های تجاری تعاونی ظرفیت و توانایی کافی برای جذب سرمایه برای تبدیل فعالیت سنتی واحدهای خود به یک واحد خودکار را ندارند. در مورد شرکت های تعاونی، ایجاد زیرساخت های تکنولوژیکی استاندارد جهانی ممکن است به بودجه کافی برای تامین مالی نیاز داشته باشد. همچنین تامین مواد اولیه، تامین مالی کم هزینه و تخصیص اعتبارات دولتی در قالب کمک بلاعوض و یارانه نیز از معیارهای مهمی است که باید مورد توجه دولت قرار گیرد. سازمان همکاری اقتصادی و توسعه⁶ (2008) در گزارش خود اظهار داشت که دسترسی ناکافی به منابع مالی خارجی مانع مهمی است که شرکت‌های صادرکننده با آن مواجه هستند] 34[. کاووسگیل⁷ (1984) و تانوس⁸ (1997) مشاهده کردند که شرکت های تعاونی برای استفاده از سرمایه خطرپذیر ریسک پذیر هستند] 28و38[. ادبیات تحقیق نشان می‌دهد که چهار نوع مشکل عمده در مسیر توسعه صادرات شرکت های تعاونی وجود دارد: (الف) زیرساخت‌های فناوری و اتوماسیون (ب) هزینه و در دسترس بودن منابع مالی (ج) جهت‌گیری بازار و (د) حمایت دولت ] 33[. طالبی و همکاران (1395) در مطالعه خود به این نتیجه رسیدند که تعاونی­های تولید درزمینه بازاریابی محصولات کشاورزی فعالیتی ندارند و ضرورت دارد که راهبردهای لازم بر اساس واقعیات موجود مناطق مشخص شوند] 14[.

 در ایران تعاونی‌ها به عنوان یکی از بهترین بنگاه‌های اقتصادی می‌توانند تاب آوری بسیار خوبی برای اقتصاد داشته باشند. بر اساس اسناد بالا دستی باید سهم آنها از تولید ناخالص داخلی کشور بیش از ۲۵ درصد باشد که این سهم در حال حاضر ۷ درصد است و با توجه به ظرفیت‌های بسیار گسترده‌ای که در این بخش وجود دارد، متاسفانه بخش تعاون نتوانسته است به ظرفیت‌های بالقوه که توانش را دارد در بخش‌های مختلف کشور برسد. در حال حاضر هر تعاونی بطور متوسط برای هفده و هشت دهم نفر فرصت شغلی ایجاد کرده است و برای اشتغال بانوان بستر مناسبی است، بطوری که بانوان در سال 1398 توانستند ۴۹۵ شرکت تعاونی ایجاد کنند که حدود ۷ هزارو ۵۸۰ نفر در این تعاونی‌ها مشغول به کار شده اند. بر اساس آمار منتشره مرکز آمار ایران در خصوص شرکت­های تعاونی تحت پوشش وزارت تعاون، کار، رفاه اجتماعی از مجموع 222 هزار شرکت تعاونی در سال 1399 ، تنها 96 هزار شرکت تعاونی فعال وجود داشت که با ظرفیت پایین فعالیت می­کردند و بیش از ۱۱ میلیون نفر عضو دارند. برای نمونه ۳۰ درصد تولیدات پسته کشور توسط بخش تعاونی تولید می شود. همچنین ۲۵ درصد تولید گوشت قرمز و سفید کشور در بخش های تعاونی رخ داده و در حوزه های دیگر همچون باغداری و … نیز آمار تولید به همین رویه است] 18[. در استان خوزستان حدود 3000 تعاونی فعال وجود دارد و خوزستان از لحاظ تعداد تعاونی در کشور رتبه چهارم را داشته و 2.5 میلیون نفر معادل 50 درصد از جمعیت خوزستان عضو تعاونی‌ها هستند. سهم بخش تعاون خوزستان در اشتغال کشور حدود 10 درصد است و با وجود آنکه از متوسط کشور بالاتر است؛ اما هنوز با نقطه ایده آل فاصله بسیار دارد. به لحاظ تعداد شاغلان استان‌های تهران، خراسان‌رضوی و خوزستان بیشترین تعداد شاغلان را در تعاونی‌های کشور دارا هستند. بنا بر آمارهای رسمی تعداد شاغلان در استان‌های تهران حدود 449 هزار نفر، استان خراسان‌رضوی 91 هزار نفر و در استان خوزستان نیز حدود 74 هزار نفر است. در نهایت به لحاظ سرمایه نیز استان‌های تهران، خوزستان و البرز در رتبه‌های اول تا سوم قرار دارند؛ به‌نحوی‌که میزان سرمایه آنها به ترتیب معادل 4/ 2، 7/ 1 و یک هزار میلیارد تومان است ] 19[ و استان خوزستان با وجود پتانسیل های بالای صادراتی و سواحل مرزی و همچنین مرز زمینی با کشورهای مختلف، انتظار می رود که وضعیت صادراتی شرکت های تعاونی بسیار بهتر از شرایط فعلی باشد که بررسی مشکلات و موانع در زمینه بسیار می تواند مفید باشد.

جهت رسیدن به اهداف رشد و توسعه اقتصادی، بررسی موانع و شناسایی اقدامات حمایتی از تعاونی ها در مسیر توسعه صادرات از اهمیت و ضرورت بالایی می باشد. همچنین برای سیاستگذاری و اتخاذ راهبردهای مناسب جهت رسیدن به سهم بخش تعاون در استان خوزستان با توجه به شرایط صادراتی شرکت ها لازم و ضروری است. بررسی مشوق ها و اقدامات حمایتی از شرکت های تعاونی در مسیر توسعه صادرات برای مدیران و اعضای شرکت های تعاونی ضروری به نظر می رسد. نتایج این مطالعه برای محققین حوزه تعاون و صادرات و همچنین تعاونی های فعال استان خوزستان در زمینه صادراتی و ارائه طریق مشاوره، آموزش و خدمت در اداره کل تعاون، کار و رفاه اجتماعی استان خوزستان از اهمیت بسیار برخوردار است. در کل می توان گفت، شرکت های تعاونی در مسیر توسعه صادرات در استان خوزستان با موانع بسیاری روبرو هستند که شناسایی و بررسی آن از مسائل اساسی اقتصاد استان می باشد. لذا سوال اصلی تحقیق آن است که مهمترین آسیب ها و اقدامات حمایتی در توسعه صادرات شرکت های تعاونی استان خوزستان کدام است؟

1-ادبیات و پیشینه تحقیق

تعاونی ها در درک اهداف پیشنهادی توسعه پایدار فوق العاده مرتبط و مهم هستند. این تشکل ها به عنوان سازمان های مبتنی بر اصول و ارزش ماهیتا یک مدل مشارکتی و پایدار از تجارت هستند. موسسه تعاونی به بهترین شکل همه ابعاد کاهش فقر و محرومیت را برآورده می کند. تعاونی ها به ایجاد محیطی توانمند برای توسعه پایدار بوسیله بستن شکاف تجاری بین جهان در حال توسعه و توسعه یافته، پایدار کردن سیستم مالی در طول بحران ها و ارائه پایگاه برای عمق بخشیدن مالی در سراسر جهان کمک می کنند] 9[. بر اساس آخرین بازنگری اتحادیه بین المللی تعاون (در کنگره سال 1995 منچسر⁹) تعاونی چنین تعریف شده است: "تعاونی، اجتماع مستقل اشخاص است که به منظور تأمین نیازها و اهداف مشترک اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود، از طریق اداره و نظارت دموکراتیک مؤسسه ای با مالکیت مشاع، با همدیگر به نحوه اختیاری توافق نموده اند ". مفهوم اساسی از نظریه تعاون عبارت است از آنکه اعضای تعاونی در پیگیری اهداف مختص به خود، برآوردن نیاز های مبتنی بر درک خودشان، به مدیریت و اداره این واحد اقتصادی می پردازند. عقاید نظریه پردازان کمک بسیاری به شناخت تعاونی کرده است.

نظریه رابرت اون¹⁰ (1858-1771): رابرت اون نخستین بار واژه تعاون را عنوان کرد. وی با مطالعه وضع زندگی کارگران کارخانه اش، برای نجات طبقات محروم فلسفه شرکت های تعاونی را ارائه داد. بطوریکه می توان او را "پدر علم تعاون" نامید. او عقیده داشت که نظریه مالتوس درباره افزایش جمعیت جهان بیش از قدرت مایحتاج صحیح نیست و با تعاون می توان برای تمام مردم روی زمین غذا تهیه کرد. وی طرفدار ساماندهی افراد در گروه هایی بوده که کلیه وسایل تولید را برای رفاه اعضای گروه در اختیار داشته باشند و به طور مشترک از آنها استفاده کنند. 

نظریه شارل فوریه¹¹(1772-1837): فوریه به حق " پدر نهضت تعاونی" است و اندیشه های بلند او در رشد و گسترش این جنبش تاثیر زیادی داشته است. او بنیان گذار فالانستر¹² می باشد. فوریه از بانیان فکر ایجاد تعاونی های تولید محصول می باشد، برای حذف واسطه ایجاد تعاونی های مصرف و همکاری نزدیک بین تعاونی های تولید و مصرف را توصیه می کرد. فوریه اعتقاد داشت که برای حذف واسطه ها باید سازمانی نیمه دولتی ایجاد گردد. به اعتقاد وی، برای جلوگیری از عملیات نامشروع بارگانی و قطع دست واسطه ها در معاملات باید تمامی افراد جامعه اعم از کارگران، پیشه وران در سازمان های تعاونی و واحدهای اشتراکی متمرکز شوند] 20[.

نظریه فیلیپ بوشه¹³ (1796- 1861): بوشه در مورد بحران های اقتصادی و جلوگیری از بروز آنها، به ارتباط نزدیک دو طبقه تولید کننده و مصرف کننده اعتقاد داشت. بوشه را می توان " بانی شرکت های تعاونی تولیدی کارگری" دانست. او در سال 1831 طرح معروف خود را منتشر کرد.

نظریه سن سیمون (1790-1825): سیمون عقیده داشت هرگاه پایه همکاری و تعاون سست شود، در این شرایط فساد و تباهی رشد کرده و قوت گرفته و بشریت به طرف سقوط کشانیده می شود. سن سیمون معتقد بود استعداد افراد و نیازهای آنان متفاوت است و لذا می بایست هرکس را متناسب با لیاقتش و استفاده ای که به جامعه می رساند ارزیابی کرد و برایش ارزش قائل شد. سن سیمون بهترین راه حل مشکلات را تعاون و همکاری دانست و از شعار "به هرکس بر حسب صلاحیت و هر صلاحیتی بر حسب کار" دفاع کرد] 13[.

نظریه ویلهام کینگ¹⁴(1895-1789): کینگ به تعاون اعتقاد داشت و سعی می کرد شکل ساده و عملی از همکاری های اقتصادی و اجتماعی در قالب تعاونی را به جامعه معرفی کند. به اعتقاد وی، غرض از تشکیل شرکت های تعاونی، تغییر نظام اقتصادی جامعه ی بشری می باشد، به نحوی که از صورت غیرعادلانه خارج شود و انسان به مقامی برسد که فضیلت اخلاقی بر کلیه شئون زندگی او حکومت کرده، حس خودخواهی و خودپسندی افراد از بین برود تا یک نظام اقتصادی و اجتماعی که بر پایه همکاری و تفع عمومی استوار می باشد به وجود آید] 21[.

کمیسیون اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل (اسکاپ) هدف از اعطای اعتبارات خرد و تشکیل شرکت های تعاونی را فقر زدایی، ایجاد اشتغال، درآمدزایی، توسعه اجتماعی و آموزش، افزایش خودکفایی و حفظ عزت نفس افراد می داند.

کارل مارکس (1883-1818): معتقد است که با از بین بردن اختلاف طبقاتی و ایجاد یک جامعه اشتراکی، توسعه شکل می گیرد. به نظر وی نیروی کار منبع اصلی ارزش اقتصادی است و اموال تولیدی مانند ماشین آلات به مالکیت اجتماعی یعنی همگان تعلق دارند (تفضلی،1386: 176-161). مارکس ابتدا با جنبش تعاونی مخالفت می ورزید؛ ولی در جلسات کنگره بین المللی که در سال 1864 در لنئن تشکیل شد، ارزش تعاون به ویژه تعاونی های تولید کارگری را تایید نمود.

شارل ژید¹⁵: از متفکران به نام نهضت تعاون بود و برای این جنبش واژه ها و عبارت های زیادی وضع کرد و از نظر او غرض از همکاری و تعاون، کارکردن با هم، خدمت به خود و دیگران است (همه برای یکی و یکی برای همه). همکاری و تعاون ضامن سعادت فرد است، شرکت تعاونی تنها جایی است که می تواند حقایق زندگی را به کارگران و قشر ضعیف آموخته و دلیل زنده بودن آنها را مجسم سازد] 23[.

2-1-عوامل موثر بر صادرات تعاونی ها

تجارت خارجی از دهه شانزدهم میلادی تا کنون به عنوان راهبردی در راستای ارتقاء رشد اقتصادی و پس از آن، توسعه اقتصادی مورد توجه برنامه ریزان و سیاست گذاران اقتصادی کشورها بوده است. گسترش صادرات غیر نفتی در اقتصاد ایران و استان خوزستان در جهت تقویت تجارت خارجی از برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مورد توجه قرار گرفته است. اما لزوم برخورداری از سرمایه‌های نقدی بالا جهت راه اندازی بنگاه‌های صادرکننده و محدودیت حاصل از آن در دنیای امروز، توجه بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه را به سمت بنگاه‌های تعاونی در راستای تقویت صادرات جلب نموده است. مسائل صادراتی می توانند به صورت محدودیت های نگرشی، ساختاری، عملیاتی و سایر محدودیت ها تعریف شوند که توانایی یک شرکت را برای اجرا، توسعه یا تداوم عملیات بین المللی به تعویق می اندازند. صادرات یکی از مهمترین استراتژی های بین المللی کردن شرکت ها می باشد. یکی از چالش های عمده صادرات محصولات غیر نفتی، نامنظم بودن مسیر بازار یابی و نحوه عرضه محصولات تولیدی است. موانع صادراتی می توانند به صورت داخلی و خارجی طبقه بندی شوند. بحران­هایی جهانی همچون کوید19 می تواند تجارت را کاهش دهد] 11[ مشکل بدست آوردن اطلاعات در مورد بازار های صادرات، یکی از موانع مهم صادراتی برای شرکت ها به شمار می رود پس می توان گفت عدم توانایی در جمع آوری، اشاعه و استفاده از اطلاعات صادرات بازار اثر سوئی بر عملکرد صادرات شرکت دارد. پرسنل صادرات از مزایای رقابتی مهم شرکت ها به حساب می آیند. چون دارای تخصص و مهارت هایی از قبیل شناخت مشتریان خارجی، طراحی موثر در بازاریابی سیستماتیک، بررسی و تحلیل فرصت های بازاریابی و استفاده از شیوه های صادرات هستند. قیمت گذاری یه مسئله حائز اهمیت در صادرات است. عدم توانایی برای ارائه قیمت های راضی کننده در بازار های بین المللی میتواند ناشی از افزایش هزینه واحد کالای فروخته شده باشد. عدم توانایی در ارائه قیمت های صحیح موجب مشکلاتی در فروش صادراتی شده و به طور منفی روی سهام بازار صادرات و بهره وری اثر می گذارد. بعلاوه، زیر ساخت های فیزیکی با وجود اینکه میزان اثرشان مورد مناقشه است، نقش مهمی در بهره وری دارد. دسترسی موثر به سرمایه برای شرکت ها جهت سرمایه گذاری که باعث افزایش سطح بهره وری می شود، مهم است. حیطه قوانین و مشوق های ناظر بر راهبرد شرکت و رقابت تاثیر مهمی بر چگونگی مقابله شرکت ها با شرایط عوامل تولید روبه رو دارد. مسائل خارجی صادرات از محیط کلان شرکت نشات می گیرند و به ساختار بازار صادرات و سیاست های داخلی و خارجی دولت مرتبط می شوند. این نیروهای کلان محیطی از جمله رقابت در بازار های صادرات، موانع تعرفه یا بدون تعرفه که توسط دولت های خارج وضع می شوند، به طور معنی داری عملکرد صادرات شرکت را تحت تاثیر قرار می دهند. در تحقیقات صورت گرفته توسط راماشان و سوتار (1996) و بائر اشمیت و سولیوان (1989) صادرکنندگان هزینه بالای حمل و نقل و بیمه را بعنوان موانع صادراتی مطرح می کنند. کینرا و اوکاس (2006) به این نتیجه رسیدند که محصولاتی که از کشورهای توسعه یافته صادر می شوند، دارای مطلوبیت بیشتر و کالاهایی که از کشور های درحال توسعه می آیند دارای مطلوبیت کمتری هستند که این مسئله بهره وری در بازار های صادراتی را کاهش می دهد. برنامه های تبلیغی صادرات سیاست همگانی است که قصد دارد فعالیت صادراتی را در سطح شرکت، صنعت یا کشور افزایش دهد. کمبود محرک های صادراتی و عدم همکاری موسسات دولتی مانع مهمی برای صادر کنندگان محسوب می شود. داسیلوا و داروشا (2010) هدف از برنامه های تبلیغاتی صادرات عبارت است از افزایش توسعه صادراتی شرکت به وسیله تقویت توانمندی ها، منابع، استراتژی ها و رقابت جویی های شرکت. بنابراین می توان اظهار کرد برنامه های تبلیغاتی صادرات به طور غیر مستقیم توسعه صادراتی شرکت را تحت تاثیر قرار می دهند] 10[. مديران، فرهنگ سودجويي و تمركز صرف سرمايه گذاران و صاحبان كسب وكـار روي سـودآوري، از دیگر موانع توسـعه فعاليت هاي صادراتي هستند. زيرساختهاي ضعيف اقتصادي كشـور مـانع بزرگـي در مسـير توسـعه فعاليـتهـاي صـادراتي شركتهاي ايراني بوده و سبب عقب ماندن آنها از بازارهاي جهاني شده است. در كنار اين مسـئله، در بسـياري از مـوارد شركتهاي ايراني به علت نداشتن زيرساخت هاي حمل ونقل يا افزايش قيمت تمام شده حاصل از هزينه هاي حمل ونقل از توسعه فعاليتهاي صادراتي خود صرف نظر كرده و به مرور زمان بخشي از سهم بازار صادراتي خود را از دست داده و بـه رقباي خارجي واگذار كرده اند ] 24[.

به طور خلاصه، موانع صادراتی را می توان شامل بدست آوردن اطلاعات، قوانین صادرات، سیستم بانکی کشور، اخذ مجوزهای بهداشتی، تعرفه های گمرکی، فقدان آموزش های تخصصی، سطح فرهنگ منطقه و جامعه، فقدان برنامه های بازاریابی و تبلیغات، تعیین پتانسیل بازار، زیرساخت های اقتصادی ضعیف، عدم ثبات اقتصادی و کمبود پرسنل شایسته در صادرات دانست] 10[.

مدل الماس پورتر الگویی است که برای سنجش رقابت‌پذیری سازمان و توان رقابت در بازار در سطح بازاریابی بین‌الملل طراحی شده است. این الگو برای ارزیابی توان رقابتی کشورها معرفی گردید با این وجود در سطح سازمان نیز استفاده می‌شود. به اعتقاد «پورتر»، این فاکتورهای چهارگانه به صورت متقابل بر یکدیگر تاثیر دارند و تغییرات در هر کدام از آنها می‌تواند بر شرایط بقیه فاکتورها مؤثر باشد. علاوه بر آن، دو عامل بیرونی دولت و اتفاقات پیش‌بینی نشده نیز بر عوامل چهارگانه تأثیر غیر مستقیم دارند و از طریق تاثیر بر آنها می‌توانند در رقابت‌پذیری نیز تاثیر گذار باشند.

 

نمودار 1. عوامل چهارگانه مدل الماس پورتر

تئــوری مبنــای صــادرات بیــان مــی‌کنــد کـــه رشـــد منطقـــه ای چـــه در خروجـــی و چـــه اســـتخدام، تـــابعی از تقاضـــای بـــرونزا در صــــادرات منطقــــه اســــت کــــه از کشــــش عرضــــه ورودی و تقاضــــای صــــادرات نیــــز اســتفاده مــی‌کنــد. دســتیابی بــه رشــد و پیشــرفت تنهــا از طریــق فــروش مســتقیم کالاهــای صـــادراتی میســـر نمـــی­باشـــد، بلکـــه رشـــد درآمـــد نیـــز کـــه بـــا رشـــد صـــادرات منطقـــه و افــزایش تقاضــا بــرای محصــولات محلــی درارتبــاط اســت، مــی توانــد منجــربــه رشــد شــود و ایـــن عوامـــل همگـــی دســـت در دســـت هـــم داده انـــد تـــا اقتصـــاد محلـــی پیشـــرفت نمایـــد. نورت (1955) مدل ساده تری از تئوری فوق را به این صورت توسعه داد:

- موفقیـــت صـــادرات از طریـــق نـــرخ رشـــد منطقـــه حاصـــل می‌شود. از ایـــنرو عوامل منطقه ای باید به دقت مورد بررسی قرار گیرند.

-اهمیـــت صـــادرات و ســـرانه درآمـــدی یـــک منطقـــه بایـــد شناســـایی شـــود و از ایــن طریــق مــیتــوان فعالیــتهــای مختلفــی را توســعه بخشــید.

-در یـــک منطقـــه نوظهـــور بایـــد تـــلاش هـــای فراوانـــی بـــرای توســـعه فعالیـــت هـــا، ســـرمایه گـــذاری در مطالعـــات فنـــی، دســـتیابی بـــه یارانـــه دولتـــی، رســـیدن بـــه ســـود اجتماعی و ترغیب تولیدکنندگان به سرمایه گذاری بیشترانجام شود.

-بایـــد ایـــن نکتـــه را در نظـــر گرفـــت کـــه منـــاطق ممکـــن اســـت از رشـــد پایـــداری برخـــوردار نباشـــند. افـــزایش تقاضـــای صـــادرات یـــک منطقـــه ممکـــن اســـت بـــر عوامـــل دیگـــری نظیـــر ســـرمایه گـــذاری در امـــر صـــادرات و نیـــزتمـــام فعالیـــت هـــای اقتصـــادی دیگرتأثیرمضاعفی داشته باشد] 17[.

از دیگر عوامل موثر بر صادرات، سیاست های کلان اقتصادی و تغییرات نرخ ارز است. شرایط موسوم به مارشال - لرنر (ML)، مبتنی بر نظریه مارشال در مورد کشش قیمت تقاضا (مارشال، 1923) است که توسط مارشال و لرنر معرفی شد. تحت شرط مارشال لرنر، جهت بهبود تراز تجاری در شرایط نامناسب، تقاضا برای صادرات و واردات باید به اندازه کافی کشش داشته باشد. اضافه بر آن، حساب­های تجاری و جاری باید در تعادل باشد و حاصل جمع مقادیر کشش­های قیمتی صادرات و واردات در مقادیر مطلق باید بزرگتر از یک باشد. در این حالت تراز تجاری، در چشم­انداز بلند مدت بهبود و تقویت می­ شود. در غیر این صورت، اگر حاصل جمع کشش­ها از یک کوچکتر شود، وضعیت ترازتجاری بدتر می­شود (لرنر، 1944). این شرط نشان می­دهد که یک کشور می­تواند تراز تجاری خود را در بلند­مدت از طریق کاهش استراتژیک واحد پول ملی، بهبود دهد (بهمنی اسكوئی، 1985). واردات به دلیل پایین آمدن قیمت­های نسبی، گران می­شود، بنابراین تقاضا برای آن­ها کاهش می­یابد و از آنجا که صادرات به میزان کمتری گران می­شود، تقاضای آن­ها افزایش می­یابد. به طور کلی می توان گفت برای شرط مارشال-لرنر مفروضات اساسی زیر در نظر گرفته می­شود: 1.تجارت ابتدا باید متعادل باشد. 2. قیمت­ها براساس ارز فروشنده تعیین می­شوند، به این معنی که کشش عرضه باید بی­نهایت باشد. شرط مارشال لرنر، پاسخ­های کمی تقاضای صادرات و واردات را با توجه به تغییر قیمت­های نسبی نشان می­دهد. در نتیجه ایده اصلی، این است که حرکت نرخ ارز اسمی ممکن است فقط با تغییر نرخ ارز واقعی بر تراز تجاری موثر باشد. منحنی J که از لحاظ نظری بر رویکرد کشش استوار است، به عنوان یک نسخه پویای مارشال لرنر نیز در نظر گرفته می­شود. بنابراین، ویژگی اصلی نظریه منحنی J این است که نشان می­دهد چگونه نرخ ارز واقعی بر تراز تجاری یک کشور در طول زمانی تاثیر می­گذارد (مگی¹⁶، 1973). به طور کلی، با توجه به رویکرد منحنی J، تراز تجاری کشور در کوتاه مدت، بلافاصله پس از کاهش ارزش پولی بدتر می­شود و در بلند مدت بهبود می­یابد (جها، 2003). براساس تئوری منحنی J، کاهش ارزش پول ملی در ابتدا منجر به افزایش هزینه­های واردات می­شود، زیرا مردم مجبورند برای خرید واردات با قیمت­های تعیین شده در ارز خارجی، هزینه بیشتری را به ارز داخلی خود بپردازند (بهمنی اسکویی فریدیتاوانا¹⁷، 2016). در یک جمع بندی، مهمترین متغیرهای موثر بر صادرات شرکت های تعاونی را می توان به صورت زیر عنوان کرد:

1. بازاریابی و تبلیغات صادراتی و تاثیر بر توسعه صادرات

فیلیپ کاتلر، نویسنده و محقق بازاریابی، بازاریابی را به عنوان فرایندی مدیریتی و اجتماعی تعریف می کند که افراد و شرکت ها هرچه نیاز دارند و می خواهند از طریق خلق و تبادل ارزش با سایر افراد به آن دست می یابند. از پیامدهای تبلیغات صادراتی در شبکه های اجتماعی برای شرکت های کوچک و متوسط می توان به توسعه بازار و تامین مالی شرکت، خلق ارزش، برندینگ و ارتباط بلند مدت ودو سویه با مخاطب اشاره نمود] 10[.

2. اطلاعات نامتقارن و تاثیر بر توسعه صادرات

فرض اساسی که به طور ضمنی در همه نظریه ها و قواعد اقتصادي در نظر گرفته میشود، فرض اطلاعات کامل است، بدین معنی که بین عاملین اقتصادي در بازار رقابتی، چه در طرف عرضه و چه در طرف تقاضا اطلاعات کامل وجود دارد. اطلاعات نامتقارن، به معناي توزیع متفاوت اطلاعات مرتبط به دو طرف اقتصادي است، اطلاعاتی که نبود آنها ثروت طرف ناآگاه را تحت تأثیر قرار می دهد. در صورتی که انتقال اطلاعات به صورت نابرابر و نامتقارن، بین افراد صورت گیرد و اصطلاحاً عدم تقارن اطلاعاتی به وجود آید می تواند نتایج متفاوتی را نسبت به یک موضوع واحد سبب شود و عدم توجه به این مورد، کاهش سود شرکت را به دنبال دارد] 4[.

3. قیمت گذاری و تاثیر آن بر توسعه صادرات

قیمت گذاری کالاهای صادراتی، قیمت گذاری مناسب و نحوه ارائه قیمت برای محصولات یا خدمات برای موفقیت و تداوم کسب و کار صادرات کالا ضروری هستند. اگر قیمت گذاری به طور مناسب انجام نگیرد، اثر منفی بر صادرات و سود شرکت خواهد داشت ] 7[.

4. تعرفه های گمرکی و سیاستگذاری تجاری و تاثیر بر توسعه صادرات شرکت

اعمال تعرفـه گمركـي و موانـع تجاري غيرتعرفه اي در جهـان معمـول و رايـج اسـت . با وضع تعرفه گمركي، قيمت داخلي اين كالا در اثر وضع تعرفـه افـزايش يابـد . بـا تحليـل تعـادل جزئـي مي توان گفت که وضع تعرفه منجر به كاهش مصرف داخلي، افزايش توليد داخلي، كاهش واردات، درآمد دولت (ناشي از درآمـد گمركـات ) و توزيع مجدد درآمد بين مصرف كنندگان داخلي (كساني كه پس از وضــع تعرفــه قيمــت بــالاتري را بــراي كــالا مــي پردازنــد) و توليدكنندگان داخلـي (كـساني كـه پـس از وضـع تعرفـه قيمـت بالاتري را درياف ميكنند) می شود. وضـع تعرفـه منجر به بروز عدم كارايي هائي ميشود كه از آن تحت نام ”هزينه حمايتي تعرفه “ يا”هزينه هاي سوخت شده" و يـا "زيـان از دسـت رفته" ياد مي­شود. زماني را كه مديران بايد براي برنامه ريزي روي صادرات و پروژه هاي پژوهشي و توسـعه اي مصـرف كننـد، صـرف بوروكراسي هاي دست و پاگير اداري ميشود و اين مرحله زمانبر و خسته كننده در كنار احساس يـأس و ناميـدي از حـل مشكلها طي اين فرايند، انگيزه توسعه صادرات را نيز در آنها از بين مي­برد] 24[. همچنین وضع تعرفه­ها ممکن است باعث جنگ تجاری بین کشورها شود که اثرات آن برای اقتصاد جهانی می­تواند مضر باشد ] 2[.

5. سیستم بانکی، حمایت های مالی و تاثیر بر توسعه صادرات شرکت

نهاد های حمایتی حوزه صادرات می توانند با انتخاب استراتژی های مناسب در زمینه کاهش هزینه های صادر کنندگان، نقش بسیار مهمی در جهت گسترش بازارهای صادراتی و ارتقا عملکرد صادرکنندگان ایفا نمایند. نقش سیستم بانکی کشور (در زمینه تامین سرمایه در گردش، اعتبارسنجی واقعی صادرکنندگان، کاهش نرخ سود بانکی و ارائه مشوق های صادراتی) و نهایتاٌ در حوزه پوشش نیازهای اطلاعاتی بنگاه های صادرکننده می توانند نقش ایفا کند. متغیر های مذکور نقش بسیار مهمی در کاهش هزینه های تولید، افزایش قدرت رقابتی بنگاه در بازارهای خارجی و در نتیجه افزایش چشمگیر عملکرد صادراتی دارند] 3[.

6. تحریم ها و تاثیر بر توسعه صادرات

تحریم اقتصادی عبارت است از توقف عمدی یا تهدید به توقف روابط معمول تجاری یا مالی یک دولت. تحریم اقتصادی، اقدامات اجباری علیه یک یا چند کشور به منظر ایجاد تغییر در سیاست­ها یا عقاید یک کشور در رابطه با سیاست­های دیگر کشورهاست. میزان تاثیرگذاری تحریم­ها، به ویژگی­های اقتصادی کشورهای تحریم­شده، روابط تجاری و اقتصادی، شدت نیاز به کالاهای اساسی مانند نفت وابسته است. در تحریم­های مالی نیز بلوکه کردن دارایی­ها و عدم پرداخت وام به کشور هدف می­تواند موجب بالا رفتن هزینه­های تامین مالی شود و از این بر حجم تجاری در کشور هدف تاثیرگذار باشد] 13[.

7.زیر ساخت های ضعیف نهادی، اقتصادی و تاثیر بر توسعه صادرات شرکت

 یکی از عوامل کلیدی در حمایت از صادرات، بخش زیرساخت ها و خدمات زیربنایی می باشد. این بخش ها زیرساخت های فیزیکی را شامل می شوند که نقش بسزایی در جابه جایی کالا و خدمات از کشوری به کشور دیگر دارند. مطالعات تجربی اخیر تاکید بسیار زیادی بر اهمیت هزینه ها و زیرساخت های حمل و نقل در گسترش تجارت و صادرات، ورود به بازار ها و افزایش درآمد سرانه دارند] 9[.

8.عدم ثبات اقتصادی، نوسانات نرخ بهره، نرخ ارز و تاثیر آن بر توسعه صادرات شرکت

نوسانات نرخ ارز یکی از عوامل تاثیرگذار و در عین حال ابهام آمیز بر صادرات محصولات می باشد. حرکت نرخ ارز (کاهش، افزایش) در تعیین ارزش تجارت یک کشور بسیار مهم است. از این­رو، ارزش صادرات و واردات تحت تاثیر نوسانات نرخ ارز قرار دارد و تاثیر آن بر رشد صادرات بسیار بیشتر از رشد واردات است. در نظریه‌های اقتصادی فرض براین است که کاهش واقعی نرخ ارز منجر به افزایش صادرات و کاهش واردات می­شود که به نوبه خود می­تواند بر تراز تجاری کشورها اثرگذار باشد] 14[.

9. ویژگی های شرکت تعاونی و مدیریت

وضعیت مالی، سودآوری، بدهی و استراتژی های توسعه شرکت یکی از عوامل موثر بر توسعه صادرات می باشند. به عبارت دیگر هرچه شرکت در وضعیت تامین مالی و سودآوری بهتری باشد، شرایط مناسب تری برای توسعه تولید و محصول و حتی تقویت بخش تحقیق و توسعه خود خواهد داشت. از طرف دیگر شرایط مدیریت، تحصیلات، تسلط بر زبان انکلیسی هیات مدیره و مدیرعامل و ارتباطات با شرکت ها و کشور های خارجی می تواند بر توسعه صادرات محصول موثر باشد.

2-2-                      پیشینه تحقیق

2-2-1- پیشینه داخلی

ساجدی و همکاران (1401) در مطالعه خودبه واکاوی عوامل مؤثر بر بین‌المللی‌سازی کسب‌وکارهای تعاون محور پرداخته­اند. این پژوهش از نوع کیفی به روش گراندد تئوری است. جامعه پژوهش را مدیران تعاونی دارای سابقه حضور بین‌المللی تشکیل دادند که با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند و اصل اشباع 19 نفر به‌عنوان حجم نمونه انتخاب شدند. به‌منظور گردآوری داده‌ها از مصاحبه نیمه‌ساختاریافته و برای تحلیل داده‌های پژوهش نیز از نرم‌افزار MAXQDA استفاده شد. یافته‌های تحقیق در قالب یک الگوی پارادایمی شامل شرایط علّی )زمینه محور، کارآفرین محور، شبکه محور)، شرایط زمینه‌ای (سازمانی و فراسازمانی)، شرایط مداخله‌گر (بازدارنده‌های انسانی، سازمانی و نهادی(، راهبردها (رقابتی و مشتری‌مدار) و پیامدها (شهرت و بقا) می باشد] 9[.

فیض الله زاده و همکاران (1399) به تعیین راهبردهای مناسب برای بازاریابی و صادرات محصولات کشاورزی در تعاونی های تولید منطقه آزاد ماکو پرداختند. نوع تحقیق کاربردی بوده که به روش پیمایشی و با ابزار پرسشنامه با روش SWOT  انجام گرفته است. جامعه آماری شامل مدیران عامل و اعضاء هیئت مدیره تعاونی‌های تولید و کارشناسان خبره بود که به شیوه سرشماری 40 نفر مورد بررسی قرار گرفتند. راهبردهای پیشنهادی عبارت بودند از: استفاده از سرمایه‌گذاران برای ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی؛ بهره‌گیری از فناوری‌های نوین تولید؛ به‌کارگیری کارکنان و مدیران متخصص در تعاونی‌های تولید؛ اعطاء تسهیلات بانکی با شرایط ویژه به صادرکنندگان محصولات کشاورزی؛ انجام تحقیقات بازاریابی؛ ارتقاء کمی و کیفی محصولات کشاورزی؛ و تأمین به‌موقع نهاده‌های تولیدی] 16[.

عزیزی و همکاران (1396) به بررسی تأثیر کارآفرینی و بازارگرایی در عملکرد صادراتی تعاونی تولیدکنندگان محصولات گلخانه ای استان تهران پرداختند. بدین منظور 119 نفر از فعالان در زمینه محصولات گلخانه­ ای، که عضو تعاونی تولید در استان تهران بودند، به روش نمونه­ گیری کاملاً تصادفی ساده انتخاب شدند و داده­ های لازم از طریق پرسش نامه از آنها گردآوری شد. روایی این پرسش نامه به تأیید خبرگان رسید و پایایی آن به کمک آزمون آلفای کرونباخ(89/0) مورد تأیید قرار گرفت. داده­ های به دست آمده به کمک رگرسیون تحلیل شدند و نتایج نشان داد که کارآفرینی و بازارگرایی در عملکرد صادراتی تعاونی تولیدکنندگان محصولات گلخانه ای استان تهران نقش داشته و شاخص های شدت رقابتی و سرمایة مالی میزان تأثیر کارآفرینی بر عملکرد صادراتی محصولات گلخانه­ ای را تعدیل ­ کرده اند] 15[.

ناظمی و همکاران (1390) به بررسی اثر متغیرهای «اندازة بنگاه» و « سابقة صادراتی» بر موانع ادراک شده در فرایند اداری-خدماتی صادرات مطالعه موردی تعاونیهای استانهای خراسان رضوی و خراسان شمالی پرداختند. روش پژوهش توصیفی و تحلیلی- پیمایشی و نرم افزار SPSS است. به کمک نمونه‌گیری، داده‌های مورد نیاز به صورت میدانی جهت آزمون فرضیه و دستیابی به هدف پژوهش، از تعداد 54 بنگاه صادراتی از کل حجم جامعة آماری (350 بنگاه) جمع‌آوری شد. نتایج آزمونهای مختلف نشان می دهند موانع ادراک شده از دو فعالیت «انتقال ارز به کمک صرافیها و ارتباطات شخصی» و «حل و فصل دعاوی» با افزایش سابقة صادراتی تغییر کرده و کاهش پیدا می‌کند. از سوی دیگر «اندازة بنگاه» در تغییر موانع ادراک شده از فعالیتهای اداری- خدماتی صادرات بی‌تأثیر است] 22[.

2-2-2- پیشینه خارجی

سالاروز و همکاران¹⁸ (2020) در مطالعه ای با عنوان "صادرات و عملکرد بنگاه های تعاونی اسپانیا" از یک مجموعه داده پانل در سطح شرکت اسپانیایی استفاده می کنند که 26 سال (1991-2016) را در بر می گیرد. نتایج نشان داد که تعاونی‌های صادراتی از تعاونی‌هایی که بر بازار داخلی متمرکز هستند، عملکرد بهتری دارند. تعاونی‌هایی که صادرات دارند، مولدتر، بزرگ‌تر و دستمزد بیشتری نسبت به غیرصادرکنندگان می‌پردازند. علاوه بر این، آنها سرمایه و نیروی کار ماهر بیشتری دارند. فرضیه دوم چنین نتایج قطعی پیدا نمی کند. تنها اشتغال و شدت نیروی کار ماهر صادرکنندگان رشد عملکرد سریع‌تری را نسبت به غیرصادرکنندگان نشان می‌دهد. نتایج می تواند از این واقعیت حمایت کند که صادرات باعث افزایش رشد عملکرد می شود] 35[.

اسمیت و روتبام¹⁹ (2020) در مطالعه ای با عنوان " تعاونی ها در یک اقتصاد جهانی: مسائل کلیدی اقتصادی، روندهای اخیر و پتانسیل توسعه " بیان می کنند که در این مقاله، روندها و پتانسیل اصلی تعاونی ها در چهار موضوع برجسته اجتماعی-اقتصادی فقدان شغل، نابرابری اقتصادی و اجتماعی، محرومیت، تحرک تحصیلی و نیاز اولویت به نوآوری بررسی می شود. نویسندگان آخرین داده ها در مورد میزان و انواع اشتغال زایی در تعاونی ها را ارائه کردند. آنها تعاونی ها را با توجه به بحران های مالی و اقتصادی اخیر در نظر گرفتند. در نهایت، آنها برخی از مشاهدات را در مورد تعاونی ها و نوآوری، و برخی از دیدگاه ها در مورد چشم انداز آینده ارائه دادند] 37[.

شاه²⁰ (2016) در مطالعه ای با عنوان "نهادهای تعاونی و صادرات باغبانی در رژیم تجاری جدید" بیان می کنند کسری تولید سایر کشورها و مناطق و احتمال افزایش قیمت صادرات این محصولات با ارزش می تواند به عنوان یک کاتالیزور برای توسعه قابل توجه در تولید محصولات باغی، به ویژه در کشورهای در حال توسعه عمل کند. انتظار می‌رود هند از این موقعیت استفاده کند و تعاونی‌ها نقش کلیدی در شکل‌دهی به صادرات هند دارند. با این حال، برای بهره‌برداری از این وضعیت، تعاونی‌ها باید به‌عنوان سازمان‌هایی کارآمد اقتصادی توسعه یابند که قادر به پاسخگویی به چالش‌های محیط اقتصادی جدید و آزاد شده باشند. علاوه بر این، آنها باید با تأکید بر توسعه اقتصادی از طریق گسترش ظرفیت تولید و ارتقای فناوری، به بهره برداری کامل از امکانات زیرساختی موجود دست یابند] 36[.

درسا²¹ (2016) در مطالعه ای با عنوان " شیوه های بازاریابی صادراتی، مشکلات و چشم اندازهای اتحادیه تعاونی کشاورزان قهوه ارومی در اتیوپی "، داده ها از طریق پرسشنامه، مصاحبه و بحث گروهی متمرکز جمع آوری شد. نگارنده در روش تحلیل داده ها از تحلیل توصیفی و تحلیل رگرسیون خطی چندگانه استفاده کرده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که عوامل موثر بر عملکرد صادراتی اتحادیه عبارتند از: رقابت، طولانی بودن فرآیند سند صادرات، کیفیت قهوه، موانع صادرات از مقصد کشور، تاخیر در حمل و نقل، مانع ارتباطی، عدم آگاهی از بازار بین المللی، رویه های اداری صادرات، کارمزد غیررسمی در پردازش اسناد صادراتی، ناتوان در تامین قهوه به موقع توسط اعضا، دخالت بازرگانان خصوصی و تاخیر در حمل و نقل] 29[. 

با توجه به ادبیات و پیشینه تحقیق، مدل مفهومی پژوهش به صورت زیر است:

نمودار (2-4): مدل مفهومی تحقیق؛ منبع: مطالعات تحقیق

3-                      روش تحقیق

این پژوهش از حیث هدف، کاربردی بود و با روش پیمایشی انجام شد. ابزار تحقیق پرسش‏نامه محقق­ساخته است. روایی صوری و محتوایی پرسش­نامه با استفاده از نظر اساتید و کارشناسان امور بازرگانی و اقتصاد تعاون دانشگاه و کارشناسان سازمان‌های اجرایی مورد مطالعه تأیید شد. براي انجام این کار ابتدا با بررسی ادبیات موضوع و با استفاده از تحقیقات کتابخانه اي عوامل تأثیرگذار بر صادرات شرکت های تعاونی تعیین شده و آنگاه این عوامل وارد پرسشنامه اول می شوند، پرسشنامه ابتدا توسط تعدادي از اساتید مجرب و تعدادي از خبرگان متخصص در حوزه تعاون موردبررسی قرار می گیرد و در صورت نیاز اصلاح می گردد و با استفاده از تکنیک اسمارت عوامل اولویت بندي می شود] 21[. مرحله بعد در پرسشنامه دوم عوامل به صورت ماتریس مقایسات زوجی طراحی می شود و یک بار دیگر میان خبرگان در حوزه کسب وکار تعاونی ها توزیع می شود. این بار با تکنیک دي متل عوامل اولویت بندي می شود و ساختار نظام مند بین آن ها مشخص می گردد. مرحله بعدي در پرسشنامه سوم عوامل مؤثر در صادرات شرکت های تعاونی را به صورت ماتریس مقایسات زوجی وارد کرده و دوباره بین خبرگان این حوزه توزیع می گردد و با تکنیک دي متل ارتباط بین این عوامل و ساختار نظام مند بین آن ها مشخص می گردد. با توجه به اهداف پژوهشی مبتنی شناسایی و اولویت بندي عوامل و همچنین تأثیرگذاري و تأثیرپذیري عوامل، محقق از ديمتل استفاده و از طریق نرم افزار اکسل حل آن انجام شد. جامعه آماری اقتصاد کلان استان خوزستان و بخش تعاون و شرکت های تعاونی صادراتی استان خوزستان می باشد. برای انجام جهت مصاحبه عمیق برای این مطالعه خبرگان حوزه تعاون در این مطالعه از نظرات 20 خبره استفاده شد. ابزار گردآوری داده های خام جهت سنجش متغیرها، روش میدانی و پرسشنامه و مصاحبه با خبرگان شرکت های تعاونی صادراتی استان خوزستان از طریق ادره آموزش اداره کل تعاون، رفاه و اشتغال استان خوزستان می باشد. قلمرو مکانی این پژوهش شرکت های تعاونی صادراتی استان خوزستان می باشد و قلمرو زمانی نیز در سال 1401 می باشد.

3-1- روش کار: روش DEMATEL²²

تکنیک دیمتل توسط فونتلا و گابوس²³ به سال 1973 در موسسه یادبود باتل²⁴ پایه‌گذاری شد. تکنیک دیمتل تکنیکی جهت شناسائی الگوی روابط علی میان مجموعه‌‌ای از متغیرها استفاده می‌شود. از این دیدگاه تکنیک دیمتل جانشین مناسبی برای مدل‌های معادلات ساختاری زمانی که حجم نمونه اندک است، می‌باشد. اساساً سنجش روابط بین متغیرها در برخی موارد نیاز به دیدگاه خبرگان و کارشناسان منتخبی است که تعداد آنها اندک است و در این حالت تکنیک دیمتل به بهترین وجه می‌تواند روابط میان متغیرها را منعکس سازد. مزیت این روش سادگی و شفافیت آن در انعكاس ارتباطات متقابل میان یک مجموعه متغیر می‌باشد. جهت انعكاس روابط درونی میان معیارها از تکنیک دیمتل استفاده می‌شود به طوری كه متخصصان قادرند با تسلط بیشتری به بیان نظرات خود در رابطه با اثرات (جهت و شدت اثرات) میان عوامل بپردازند. لازم به ذكر است كه ماتریس حاصله از تكنیك دیمتل (ماتریس ارتباطات داخلی)، هم رابطه علی و معلولی بین عوامل را نشان می‌دهد و هم اثرپذیری و اثرگذاری متغیرها را نمایش می‌دهد. برخلاف روش AHP  که فرض می کند هر یک از معیارها با توجه به سایر معیارها مستقل می باشند، روش DEMATEL رابطه بین معیارها را در نظر می گیرد و سطح ارتباط بین آن ها را به دست می آورد. قدم هاي روش به ترتیب در زیر بخش هاي ذیل تشریح خواهد شد] 8[.

قدم اول تشکیل ماتریس تصمیم است. در پژوهش حاضر براي اینکه بتوان تأثیر متقابل هر یک از معیارها را نسبت به همدیگر به دست آورد پرسشنامه مقایسات زوجی طراحی و به تعداد 20 عدد بین خبره توزیع شد. به طوري که معیارهاي اصلی با یکدیگر و هر یک از زیرمعیارها با همدیگر موردبررسی قرارگرفته شد. براي تعیین میزان تأثیر هر یک از عوامل روي دیگر از اعداد 0 تا 4 استفاده شد.

قدم دوم: تشکیل ماتریس تصمیم متوسط

قدم سوم: تشکیل ماتریس متوسط نرمال شده

قدم چهارم: تشکیل ماتریس رابطه کل

قدم پنجم: محاسبه جمع سطرها و ستون ها

قدم ششم: محاسبه جمع سطرها و ستون ها

قدم هفتم: محاسبه و وزن شاخص ها ri-cj و ri+ci

قدم هشتم: رسم دیاگرام رابطه علی و معلولی

 قدم نهم: محاسبه مقدار آستانهP و رسم نمودار CRM ] 21[.

4-نتایج تحقیق

4-1-مشخصات مشارکت کنندگان

از کل مصاحبه شوندگان و خبرگان، 20 درصد زن، 80 درصد مرد بوده است. میانگین سنی پاسخگویان 45 سال بوده است. سطح تحصیلات 10 درصد مشارکت­کنندگان بی­سواد، ابتدایی و متوسطه هستند، 25 درصد دیپلم و فوق دیپلم، 35 درصد لیسانس، 5 درصد فوق لیسانس، 25 درصد دکتری بوده است. به لحاظ وضعیت تاهل، 2/7 درصد مجرد، 8/92 درصد متاهل بوده است. وضعیت اقتصادی اکثریت مصاحبه شوندگان (75 درصد) متوسط بوده است. رشتۀ تحصیلی 15 درصد مشارکت­کنندگان، اقتصاد، 15 درصد مدیریت، 15 درصد جامعه­شناسی، 15 درصد کشاورزی و 40 درصد سایر رشته ها بوده است. 25 درصد شغل خود را مدیر یا عضو شرکت تعاونی، 50 درصد مدیر و کارمند اجرایی و 25 درصد هیأت علمی و مدرس دانشگاه اعلام کرده اند. 

جدول (1): مشخصات آزمودنی‌ها

سطح تحصیلات			سن و جنسیت تعداد درصد
فراوانی		درصد فراوانی	میانگین					45
ابتدایی و متوسطه	2	10	حداقل					34
دیپلم	5	25	زن				4	20
کارشناسی	6	30	مرد				16	80
کارشناسی ارشد	1	5
دکتری	6	30
کل	20	100
وضعیت تاهل			شغل پاسخگویان
فراوانی		درصد فراوانی	فراوانی					درصد فراوانی
مجرد	4	20	مدیر یا عضو شرکت تعاونی			5		25
متاهل	16	80	کارمند و مدیراجرایی			10		50
مجموع	20	100	هیات علمی			5		25
رشته تحصیلی	فراوانی	درصد فراوانی	کل			20		100
مدیریت	3	15
علوم اقتصادی	3	15	وضعیت اقتصادی			فراوانی		درصد فراوانی
جامعه شناسی	3	15
کشاورزی	3	15	بالا			1		5
سایر رشته ها	6	40	پایین			4		20
کل	20	100	متوسط			15		75

منبع: یافته های پژوهش

4-2-شناسایی اقدامات حمایتی برای توسعه صادرات در بخش تعاون

در این بخش نتایج تحقیق مبتنی بر آسیب شناسی و شناسایی اقدامات حمایتی برای توسعه صادرات در بخش تعاون در استان خوزستان با توجه به نظر خبرگان بیان می گردد. با توجه به مطالعات پیشین، تئوری های تحقیق و نظر صاحب نظران، مجموع عوامل موثر بر صادرات تعاونی­های استان خوزستان در چهار بخش طبقه بندی شد:

 

 

 

جدول (2): استخراج معیارها و زیرمعیارهای تحقیق

معیار	ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی	حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساختهای نهادی	تقاضای محصول و ساختار بازار و صنعت	نوسانات کلان اقتصادی و بازار
زیر معیار	سن شرکت تحصیلات کارمندان و مدیران شرکت تسلط بر زبان مدیران و ارتباطات بین المللی شرکت فناوری و تکنولوژی شرکت بازاریابی شرکت راهبرد بلندمدت شرکت	تامین مالی شرکت شبکه توزیع و حمل و نقل محصول قوانین مالیاتی، بیمه ای و حمایتی سیاستگذاری تجاری (تعرفه و...) آموزش در مورد تعاونی و صادرات	میزان تقاضای محصول در بازار ساختار رقابتی و انحصاری بازار محصول حمایت کشور های خارجی از محصولات رقیب (دامپینگ)	تحریم ها نوسانات نرخ ارز نرخ تورم و نوسانات قیمت ها رشد اقتصادی و درآمدها در کشور و جهان میزان سرمایه گذاری و تغییرات نرخ بهره

منبع: یافته های پژوهش

در این مطالعه برای بررسی مهمترین عوامل اثرگذار بر توسعه صادات تعاونی های استان خوزستان، در ادامه از روش دیمتل برای بررسی اثرات مستقیم و غیرمستقیم استفاده شده است. زمانیکه از دیدگاه چند کارشناس (20نفر) استفاده می‌شود از میانگین حسابی ساده نظرات استفاده می‌شود و ماتریس ارتباط مستقیم یا X به صورت زیر تشکیل می‌شود.

جدول(3): ماتریس ارتباط مستقیم عوامل موثر بر صادرات تعاونی­های استان خوزستان

	ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی	حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساختهای نهادی	تقاضای محصول تعاونی و ساختار بازار و صنعت	نوسانات کلان اقتصادی و بازار
ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی	0	4/3	3	6/1
حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساختهای نهادی	5/2	0	9/1	2/1
تقاضای محصول تعاونی و ساختار بازار و صنعت	6/1	4/2	0	1
نوسانات کلان اقتصادی و بازار	9/2	9/2	3	0

منبع: یافته های پژوهش

نتایج جدول در سطر اول ماتریس ارتباط مستقیم اثر عوامل موثر بر صادرات تعاونی­های استان خوزستان بر یکدیگر نشان می دهد که اثر ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی بر حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساختهای نهادی در موضوع صادرات شرکت های تعاونی استان خوزستان امتیاز 3.4 از 4 می گیرد که نشان میدهد ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی بر حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساختهای نهادی دارای اهمیت و اثرگذاری زیادی می باشد. همچنین ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی در مقابل تقاضای محصول تعاونی و ساختار بازار و صنعت امتیاز 3 از 4 می گیرد که نشان می دهد ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی در مقابل تقاضای محصول تعاونی و ساختار بازار و صنعت دارای اهمیت و اثرگذاری بسیار بالایی جهت شناسایی اقدامات حمایتی توسعه صادرات تعاونی­های استان خوزستان از منظر خبرگان می باشد. اما ضریب اثر ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی بر نوسانات کلان اقتصادی و بازار ضریب 1.6 می باشد که نشان می دهد ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی بر نوسانات کلان اقتصادی و بازار به عنوان متغیرهای کلان اقتصادی اثرگذاری کمی داشته و به نوعی از دسترس آنها خارج می باشد. در مجموع می توان گفت، در مرحله اول روش دیمتل، اثرگذاری درونی مستقیم عوامل موثر بر صادرات تعاونی های استان خوزستان نشان داده شد. پس از انجام مراحل روش دیمتل، ماتریس ارتباط کامل (T) معیارهای اصلی به صورت زیر شد:

جدول(4): ماتریس ارتباط کامل (T) معیارهای اصلی

منبع: یافته های پژوهش

برای تعیین نقشه روابط شبکه (NRM) باید ارزش آستانه محاسبه شود. با این روش می‌توان از روابط جزئی صرف‌نظر کرده و شبکه روابط قابل اعتنا را ترسیم کرد. تنها روابطی که مقادیر آنها در ماتریس T از مقدار آستانه بزرگتر باشد در NRM نمایش داده خواهد شد. مقدار آستانه روابط یعنی میانگین مقادیر ماتریس T برابر 74/0 بدست آمده است. تمامی مقادیر ماتریس T که کوچکتر از 74/0 باشد صفر شده یعنی آن رابطه علی در نظر گرفته نمی‌شود. بنابراین الگوی روابط معنی دار به صورت زیر است:

جدول(5): الگوی روابط معنی دار بر توسعه صادرات تعاونی ها

منبع: یافته های پژوهش

الگوی روابط خوشه‌ای و مختصات دکارتی متغیرهای مورد مطالعه به صورت زیر است:

 

نمودار 2: الگوی روابط خوشه‌ای و مختصات دکارتی معیارهای اصلی مورد مطالعه

خروجی نهائی و نمودار علی به صورت زیر قابل تفسیر است:

نمودار 6: خروجی نهائی و نمودار علی عوامل اصلی

منبع: یافته های پژوهش

نتایچ جدول با در نظر گرفتن اثرات مستقیم و غیرمستقیم عوامل موثر بر توسعه صادرات تعاونی های استان خوزستان از منظر خبرگان شناسایی شده است. در این نمودار جمع عناصر هر سطر (D) نشانگر میزان تاثیرگذاری آن عامل بر سایر عامل‌های سیستم است. براین اساس نوسانات کلان اقتصادی و بازار از بیشترین تاثیرگذاری بر توسعه صادرات تعاونی ها برخوردار است. معیار ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی در جایگاه دوم قرار دارد. همچنین معیار حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساخت­های نهادی تاثیرگذاری رتبه سوم و در درجات بعدی تاثیرگذاری قرار دارند. معیار تقاضای محصول تعاونی و ساختار بازار و صنعت نیز کمترین تاثیرگذاری را دارد. جمع عناصر ستون (R) برای هر عامل نشانگر میزان تاثیرپذیری آن عامل از سایر عامل‌های سیستم است. براین اساس معیار حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساخت­های نهادی از میزان تاثیرپذیری بسیار زیادی برای توسعه صادرات تعاونی ها برخوردار است. معیار نوسانات کلان اقتصادی و بازار نیز کمترین تاثیرپذیری را از سایر معیارها دارد. بردار افقی (D + R)، میزان تاثیر و تاثر عامل مورد نظر در سیستم است. هرچه مقدار D+R عاملی بیشتر باشد، آن عامل تعامل بیشتری با سایر عوامل سیستم دارد. براین اساس معیارهای نوسانات کلان اقتصادی و بازار و ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی بیشترین تعامل را با سایر معیارهای مورد مطالعه دارند. معیار تقاضای محصول تعاونی و ساختار بازار و صنعت از کمترین تعامل با سایر متغیرها برخوردار است. بردار عمودی (D - R)، قدرت تاثیرگذاری هر عامل را نشان می‌دهد. بطور کلی اگر D - R مثبت باشد، متغیر یک متغیر علی محسوب می‌شود و اگر منفی باشد، معلول محسوب می‌شود. در این مدل نوسانات کلان اقتصادی و بازار و ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی متغیرهای علی بوده و تقاضای محصول تعاونی و ساختار بازار و صنعت و حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساخت­های نهادی معلول هستند. همین روند برای زیرمعیارها نیز انجام شده است که خروجی نهائی و نمودار علی به صورت جدول 7 قابل تفسیر است:

جدول(7): خروجی نهائی و نمودار علی زیرمعیارهای موثر بر صادرات تعاونی های خوزستان

منبع: یافته های پژوهش

نتایچ جدول در نظر گرفتن اثرات مستقیم و غیرمستقیم عوامل موثر بر توسعه صادرات تعاونی های استان خوزستان از منظر خبرگان شناسایی شده است.  براین اساس زیرمعیارهای داشتن راهبرد بلندمدت شرکت، تحریم ها، حمایت های آموزشی در مورد تعاونی و صادرات، تسلط بر زبان مدیران و ارتباطات بین المللی شرکت و توجه به بازاریابی شرکت از بیشترین تاثیرگذاری بر توسعه صادرات تعاونی های خوزستان برخوردار است و 5 عامل اول و اصلی اثرگذاری بر صادرات تعاونی های استان خوزستان را تشکیل می دهد. زیرمعیارهای قوانین مالیاتی، بیمه ای و حمایتی و سیاستگذاری تجاری (تعرفه و...) نیز کمترین تاثیرگذاری را دارند. همچنین براین اساس، زیرمعیارهای راهبرد بلندمدت شرکت، میزان تقاضای محصول در بازار از میزان تاثیرپذیری بسیار زیادی برای توسعه صادرات تعاونی ها برخوردار است. زیرمعیارهای نوسانات نرخ ارز، سن شرکت، قوانین مالیاتی، بیمه ای و حمایتی و سیاستگذاری تجاری (تعرفه و...) نیز کمترین تاثیرپذیری را از سایر معیارها دارند.

4-                      نتیجه گیری و پیشنهادها

همانطور که نتایج تحقیق نشان می دهد مهمترین شاخص های موثر بر صادرات تعاونی های خوزستان عبارتند از ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی، حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساختهای نهادی، تقاضای محصول و ساختار بازار و صنعت و نوسانات کلان اقتصادی و بازار. نتایج این مطالعه با مطالعات ساجدی و همکاران (1401)، سالاروز و همکاران (2020)، باندوپدی و خان (2020) و رویندو و همکاران (2019) همخوانی و مطالبقت دارد. به عبارت دیگر همانطور که ساجدی و همکاران (1401) در قالب یک الگوی پارادایمی، شرایط علّی )زمینه محور، کارآفرین محور، شبکه محور)، شرایط زمینه‌ای (سازمانی و فراسازمانی)، شرایط مداخله‌گر (بازدارنده‌های انسانی، سازمانی و نهادی( را بر صادرات تعاونی ها را نشان دادند، این مطالعه نیز شرایط علی و معلولی موثر بر صادرات تعاونی های خوزستان را با توجه به شرایط سازمانی و غیر سازمانی (شرایط مدیریت شرکت و نوسانات کلان اقتصادی) و همچنین ساختار نهادی و حمایت های دولتی نشان داده است.

با توجه به نتایج تحقیق و با در نظر گرفتن اثرات مستقیم و غیرمستقیم عوامل موثر بر توسعه صادرات تعاونی های استان خوزستان از منظر خبرگان، نوسانات کلان اقتصادی و بازار از بیشترین تاثیرگذاری بر توسعه صادرات تعاونی ها برخوردار است. معیار ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی در جایگاه دوم قرار دارد. همچنین معیار حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساخت­های نهادی تاثیرگذاری رتبه سوم و در درجات بعدی تاثیرگذاری قرار دارند. معیار تقاضای محصول تعاونی و ساختار بازار و صنعت نیز کمترین تاثیرگذاری را دارد. همچنین براین اساس معیار حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساخت­های نهادی از میزان تاثیرپذیری بسیار زیادی برای توسعه صادرات تعاونی ها برخوردار است. معیار نوسانات کلان اقتصادی و بازار نیز کمترین تاثیرپذیری را از سایر معیارها دارد. نتایج همچنین بیانگر آن است که معیارهای نوسانات کلان اقتصادی و بازار و ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی بیشترین تعامل را با سایر معیارهای مورد مطالعه دارند. معیار تقاضای محصول تعاونی و ساختار بازار و صنعت از کمترین تعامل با سایر متغیرها برخوردار است. همچنین در این مدل نوسانات کلان اقتصادی و بازار و ویژگی های شرکت و مدیریت تعاونی متغیرهای علی بوده و تقاضای محصول تعاونی و ساختار بازار و صنعت و حمایت های مالی و غیرمالی و زیرساخت­های نهادی معلول هستند. همچنین نتایچ با در نظر گرفتن اثرات مستقیم و غیرمستقیم زیرمعیارهای موثر بر توسعه صادرات تعاونی های استان خوزستان از منظر خبرگان شناسایی شده است. براین اساس زیرمعیارهای داشتن راهبرد بلندمدت شرکت، تحریم ها، حمایت های آموزشی در مورد تعاونی و صادرات، تسلط بر زبان مدیران و ارتباطات بین المللی شرکت و توجه به بازاریابی شرکت از بیشترین تاثیرگذاری بر توسعه صادرات تعاونی های خوزستان برخوردار است و 5 عامل اول و اصلی اثرگذاری بر صادرات تعاونی های استان خوزستان را تشکیل می دهد. زیرمعیارهای قوانین مالیاتی، بیمه ای و حمایتی و سیاستگذاری تجاری (تعرفه و...) نیز کمترین تاثیرگذاری را دارند. همچنین زیرمعیارهای راهبرد بلندمدت شرکت، میزان تقاضای محصول در بازار از میزان تاثیرپذیری بسیار زیادی برای توسعه صادرات تعاونی ها برخوردار است. زیرمعیارهای نوسانات نرخ ارز، سن شرکت، قوانین مالیاتی، بیمه ای و حمایتی و سیاستگذاری تجاری (تعرفه و...) نیز کمترین تاثیرپذیری را از سایر معیارها دارند. نتایج زیرمعیارها مبتنی بر روش دیمتل نشان می دهد که زیرمعیارهای حمایت های آموزشی در مورد تعاونی و صادرات و سن شرکت بیشترین تعامل را با سایر معیارهای مورد مطالعه دارند. زیرمعیارهای میزان تقاضای محصول در بازار و تامین مالی شرکت از کمترین تعامل با سایر متغیرها برخوردار است. همچنین در این مدل تامین مالی شرکت، میزان تقاضای محصول در بازار و راهبرد بلندمدت شرکت از مهمترین متغیرهای علی بوده و زیرمعیار سن شرکت از مهمترین متغیرهای معلول هستند. نتایج این مطالعه با مطالعات ساجدی و همکاران (1401)، قاضی‌زاده (1399)، اسمیت و روتبام (2020)، سالاروز و همکاران (2020)، شاه (2016) و درسا (2016) همخوانی و مطالبقت دارد. به عبارت دیگر منطبق بر مطالعات فوق، نوسانات کلان اقتصادی و ویژگی های مدیریتی و منابع انسانی شرکت ها به عنوان مهمترین عوامل موثر بر توسعه صادرات شرکت های تعاونی استان خوزستان شناسایی شده اند. این مطالعه منطبق بر ساجدی و همکاران (1401) شرایط علی و معلولی موثر بر صادرات تعاونی های خوزستان را با توجه به شرایط سازمانی و غیر سازمانی (شرایط مدیریت شرکت و نوسانات کلان اقتصادی) و همچنین ساختار نهادی و حمایت های دولتی نشان داده است. با توجه به نتایج تحقیق چهار پیشنهاد مجزا جهت تقویت و توسعه صادرات تعاونی های استان خوزستان ارائه می گردد:

1-       توجه به ویژگی های شرکت و تقویت و بهبود مدیریت تعاونی که شامل موارد زیر می گردد:

ü       توجه به سن شرکت و استفاده از تجربه شرکت های موجود در بازار

ü       تقویت و بهبود تحصیلات کارمندان و مدیران شرکت با توجه به آموزش های رسمی و غیررسمی

ü       بهبود و تسلط بر زبان مدیران و ارتباطات بین المللی شرکت با توجه به آموزش های لازم در این زمینه

ü       توجه و تقویت فناوری و تکنولوژی شرکت و تلاش برای ارتقای آن

ü       توجه ویژه به بازاریابی شرکت و تقویت بازاریابی محصولات با توجه به نیروی های متخصص و آموزش، سرمایه گذاری و مطالعه در این زمینه.

ü       تعیین و اجرا و نظارت راهبرد بلندمدت شرکت در مسیر توسعه صادرات

2-        تقویت حمایت های مالی و غیرمالی و توسعه زیرساخت های نهادی شرکت های تعاونی استان خوزستان که شامل موارد زیر می گردد:

ü       سیاست گذاری در مسیر تقویت تامین مالی شرکت های تعاونی

ü       تقویت شبکه توزیع و حمل و نقل محصول

ü       بررسی و اصلاح قوانین مالیاتی، بیمه ای و حمایتی در مسیر توسعه صادرات تعاونی ها

ü       بررسی و اصلاح سیاستگذاری تجاری (تعرفه و...) در مسیر توسعه صادرات تعاونی ها

3-       توجه و مطالعه تقاضای محصول تعاونی و بررسی دقیق ساختار بازار و صنعت شرکت های تعاونی استان خوزستان که شامل موارد زیر می گردد:

ü       بررسی و مطالعه میزان تقاضای محصول در بازار در مسیر توسعه صادرات تعاونی ها

ü       بررسی و تقویت ساختار رقابتی و مدیریت انحصار بازار محصول

ü       بررسی حمایت کشور های خارجی از محصولات رقیب (دامپینگ) و سیاستگذاری متقابل

4-       تلاش در مسیر سیاست گذاری جهت کاهش نوسانات کلان اقتصادی و بازار برای حمایت از توسعه صادرات شرکت های تعاونی استان خوزستان که شامل موارد زیر می گردد:

ü       بررسی اثر تحریم ها و سیاتگذاری جهت تنش زدایی برای کاهش اثرات منفی بر توسعه صادرات

ü       سیاستگذاری در مسیر کاهش نوسانات نرخ ارز توسط سیاتگذاری های پولی و بانکی کشور

ü       مدیریت و کنرتل نرخ تورم و نوسانات قیمت ها توسط سیاتگذاری های پولی و بانکی کشور

ü       تقویت و بهبود رشد اقتصادی و درآمدها در کشور و توجه به درآمدهای جهانی

ü       میزان سرمایه گذاری و تغییرات نرخ بهره

در کل می توان پیشنهاد داد مدیران کلان اقتصادی و بانک مرکزی با یک سیاستگذاری مناسب و ایجاد فضای کم ریسک و مطئمن برای سرمایه گذاری و تولید در جهت حمایت از شرکت های تعاونی می توانند گام بردارند که این شاخص ها و عوامل از مهمترین آسیب های شرکت های تعاونی در فضای کلان اقتصادی می باشند. همچنین آسیب شناسی توسعه صادرات تعاونی ها برای استان های دیگر در کشور و ارائه یک مدل برای کل کشور، استفاده از آمارهای صادرات شرکت های تعاونی و استفاده از روش های کمی جهت تخمین مدل های رگرسیونی سری زمانی و پانل و بررسی اثرات صادرات تعاونی ها بر عملکرد و کارایی آنها برای مطالعات آتی پیشنهاد می شود. مهمترین محدودیت این مطالعه جمع آوری داده ها در مورد داده های شرکت های تعاونی صادراتی بود که با محدودیت و نبود داده مشخص روبرو هستیم. همچنین تعیین خبرگان و مصاحبه های مطالعه نیز از دیگر محدودیت های مطالعه بود. نوسانات شدید تعاونی های مرزنشین نیز باعث تغییرات بسیار در تجارت تعاونی های استان خوزستان شده بود که استفاده از نتایج این مطالعه را با توجه به شرایط مکانی و زمانی مطالعه کمی محدود می کند.

منابع و ماخذ

[1]       احمدی، اکبر. (1400). بررسی تحلیلی و اولویت بندی موانع توسعه صادرات کالاهای غیر نفتی کشور: رویکرد FAHP. فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد مقداری، (1)24. 20-1.

[2]       اسمعیلی، سمیرا؛ قهرمان‌زاده، محمد؛ محمودی، ابوالفضل؛ مهرآرا، محسن و غلامرضا یاوری. (1399). تاثیر نوسانات نرخ ارز و قیمت نفت بر تراز تجاری بخش کشاورزی ایران: منحنی J، اقتصاد و توسعه کشاورزی، (34)2. 179-200.

[3]       اشرف احمدیان، علی و معطوفی، علیرضا. (1392). نقش سیستم بانکی در بهبود عملکرد بنگاه های صادراتی، ششمین کنفرانس توسعه نظام تامین مالی در ایران، تهران،https://civilica.com/doc/293528

[4]       پیرایش، رضا، مظفری، سعید. (1397). عدم تقارن اطلاعاتی و تاثیرات آن بر بازار سرمایه، سال اول، شماره 3، صص 96-83.

[5]       یزدانی, مهدی. و پیرپور، حامد. (1394). تعیین کننده‌های صادرات خدمات فنی و مهندسی در اقتصاد ایران: رویکرد هم‌انباشتگی فصلی. فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد مقداری، (4)12. 118-91.

[6]       تفضلی، فریدون (1386). نظام سرمایه داری از دیدگاه کارل مارکس و ماکس وبر. پیک نور، 14. 190-150.

[7]       حسین نژاد، مهدی، حسینی نیا، غلامحسین، وظیفه دوست، حسین. (1399). طراحی مدل دیرپایی کسب‌وکارهای کارآفرینی بخش تعاون مبتنی بر مؤلفه‌های کلیدی کارآفرینی. فصلنامه مدیریت توسعه و تحول، (42)12. 34-19.

[8]       خدومی، محمدرضا. سیف، مرضیه. و  صاحبی، هادی. (1400). شناسایی و تعیین اثرات متقابل عوامل تأثیرگذار بر تولید به‌هنگام در زنجیرۀ تأمین با استفاده از روش DEMATEL و ISM (مطالعۀ موردی کارخانۀ ایران‌خودرو بینالود). مدیریت تولید و عملیات، (3)12، 91-65. 

[9]       دارابی، سعداله و زندژاده، فاطمه. (1397). بررسی نقش تعاونی ها در توسعه پایدار،دوازدهمین کنگره ملی پیشگامان پیشرفت،تهران،https://civilica.com/doc/84525

[10]       رحمانی یوشانلوئی، حسین، انصاری، منوچهر، میرکاظمی مود، محمد، ابراهیمی، محمد رضا. (1392). شناسایی و اولویت بندی موانع صادرات و ارائه راهکارهای توسعه صادرات صنایع کوچک و متوسط در صنایع غذایی آذربایجان غربی. تحقیقات بازاریابی نوین ، (3)1. 160-139.

[11]       ساجدی، سیده الهه، حسینی نیا، غلامحسین، ضیاء، بابک. (1401). واکاوی عوامل مؤثر بر بین‌المللی‌سازی کسب‌وکارهای تعاون محور. فصلنامه تعاون و کشاورزی، (42)11.  200-172.

[12]       شاهرودی، کامبیز و قربانی نصراله آبادی، زهرا. (1400). شناسایی و رتبه بندی مولفه های موثر در انتخاب بازارهای هدف شرکت های صادرکننده استان گیلان در بازارهای بین المللی،اولین کنفرانس بین‌المللی جهش علوم مدیریت، اقتصاد و حسابداری، ساری، https://civilica.com/doc/1463641

[13]       صادقی عمروآبادی، بهروز. (1401). تحلیل ارتباط علّی بین شیوع کوید 19 و تجارت جهانی. اقتصاد و تجارت نوین، (1)17. 166-137.

[14]       صادقی عمروآبادی، بهروز. (1399). تحلیل اثرات دموکراسی و تجارت آزاد بر دریافتی عوامل تولید در ایران. مجله تحقیقات اقتصادی، (4)55. 939-915.

[15]       طالب، م .(1387)، اصول و انديشه هاي تعاوني. تهران. دانشگاه تهران. 

[16]       طالبی، ج.، محمدزاده، ش. و رضایی، ا. (1395). بررسی آثار اقتصادی شرکت­های تعاونی تولید آراز 1 و 2 در منطقه آزاد ماکو. فصلنامه تعاون و کشاورزی، 5(18). 85-106.

[17]       عزیزی، جعفر، خباز یگانه، محمدرضا، الهیاری، محمدصادق. (1396). تأثیر کارآفرینی و بازارگرایی در عملکرد صادراتی تعاونی تولیدکنندگان محصولات گلخانه ای استان تهران. فصلنامه تعاون و کشاورزی،(24)6. 46-27.

[18]       فیض الله زاده، مرتضی، محمدزاده، شهرام، کراری، صمد. (1399). راهبردهای مناسب برای بازاریابی و صادرات محصولات کشاورزی در تعاونی های تولید منطقه آزاد ماکو. فصلنامه تعاون و کشاورزی. (35)9. 80-53.

[19]       فیل سرائی، مهدی، ملکندهی، مریم. (1394). مروری بر نظریه های تجارت بین المللی مدرن، شماره های 11 و 12. 25-1.

[20]       گزارش آمار تعاونی های ثبت شده (1399). اتاق تعاون ایران. https://www.icccoop.ir/Page.aspx?mID=7942&page=Documents/docarchive

[21]       گزارش آمار تفکیکی تعاونی های استان های کشور (1400). امور تعاون وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی. https://www.mcls.gov.ir/

[22]       محمدزاده چالی، محجوبه. شریف زاده، محمد شریف. عبدالله زاده، غلامحسین. کوسه غراوی، یازمراد. (1394). بررسی کارکرد اتحادیه تعاونی‌های مرتع‌داری در استان گلستان. فصلنامه تعاون و کشاورزی، (16)4. 101-75.

[23]       موسی خانی، مرتضی، شهروان مهر، امیر حسین. (1394). بررسی عوامل مؤثر بر توسعه صادرات در بنگاه‌های کوچک و متوسط صنایع غذایی استان قزوین-با رویکرد MADM. فصلنامه مدیریت توسعه و تحول. (23)1394). 9-1.

[24]       ناظمی، شمس‌الدین، شیرازی، علی، خانی، داوود. (1390). اثر متغیرهای «اندازة بنگاه» و « سابقة صادراتی» بر موانع ادراک شده در فرایند اداری-خدماتی صادرات مطالعه موردی تعاونیهای شمال شرق کشور. فصلنامه تعاون و کشاورزی. (6)22. 85-59 .

[25]       نامغ، پرویز. (1391)، مبانی مدیریت دولتی. تهران، ناشر هستان.

[26]       همتی، مرتضی. فیض، دادگر. داود، آذر، عادل، زارعی. (2020)، شناسایی مدل‌های ذهنی مدیران شرکت‌های صنایع غذایی از موانع توسعه صادرات (نمونه‌کاوی: مدیران شرکت‌های لبنی). مدیریت بازرگانی، (1)12. 226-198.

[27]       Aydiner, A.S.; Tatoglu, E.; Bayraktar, E.; Zaim, S.; Delen, D. (2019). Business analytics and firm performance: The mediating role of business process performance. J. Bus. Res., 228–237.

[28]       Bernard, A.B.; Jensen, J.B. (1995). Exporters, Jobs, and Wages in U.S. Manufacturing: 1976–1987. Brookings Pap. Econ. Act. Microecon., 67–119.

[29]       Bretos, I.; Díaz-Foncea, M.; Marcuello, C. (2018). Cooperatives e internacionalización: Un análisis de las 300 mayores cooperativas del mundo. CIRIEC-Espana Rev. Econ. Publica Soc. y Coop., 92, 5–37.

[30]       Cavusgil, S. T. (1984). Differences between exporters based on their degree of internationalization. Journal of Business Research, 18(2), 195–208.

[31]       Deresa, T. (2016). Export marketing practices, problems and prospects of oromia coffee farmers’ cooperative union in Ethiopia.

[32]       Ghouse, G. S. (2014). Export competitiveness of India: The role of MSMEs to play. International Journal of Management Research & Review, 4(11), 1069–1084.

[33]       Girma, S.; Greenaway, D.; Kneller, R. (2004). Does exporting increase productivity? A microeconometric analysis of matched firms. Rev. Int. Econ., 12, 855–866.

[34]       Hysa, X.; Zerba, E.; Calabrese, M.; Bassano, C. (2018). Social business as a sustainable business model: Making capitalism anti-fragile. Sustain. Sci., 1345–1356.

[35]       Mukherjee, S. (2018). Challenges to Indian micro small scale and medium enterprises in the era of globalisation. Journal of Global Enterprise Research, 8(28), 1–19.

[36]       OECD (2008). Exporting from fragile states: Challenges and opportunities. Annual report.

[37]       Sala-Ríos, M., Farré-Perdiguer, M., & Torres-Solé, T. (2020). Exporting and Firms’ Performance—What about Cooperatives? Evidence from Spain. Sustainability, 12(20), 8385.

[38]       Shah, D. (2016). Cooperative institutions and horticultural exports in new trade regime. Available at SSRN 2884588.

[39]       Smith, S. C., & Rothbaum, J. (2013). Cooperatives in a global economy: Key economic issues, recent trends, and potential for development (No. 68). IZA Policy Paper.

[40]       Tannous, G. F. (1997). Financing export activities of small Canadian business: Exploring the constraints and possible solutions. International Business Review, 6(4), 411–431.

121

---

[1]  Bernard & Jensen

[2]  International Cooperative Union Report

[3]  Bretos et al.

[4]  Ghouse

[5]  Mukherjee

[6]  OECD

[7]  Cavusgil

[8]  Tannous

[9]  Manchester

[10] Robert Own

[11] Charles Fouri

[12]  Phalanstère

[13] Philip Bouchez

[14] William King

[15]  Charles Gide

[16]  Magee

[17]  Bahmani-Oskooee &Fariditavana

[18]  Sala-Ríos  et al.

[19]  Smith & Rothbaum

[20]  Shah

[21]  Deresa

[22]  Decision- Making Trial and Evaluation Laboratory

[23]  Fonetla & Gabus

[24]  Batel