مطالعات باستان‌شناختی حوضه سد کانی شینکا، شهرستان پیرانشهر

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی

بایرام آقالاری ¹ (دانش‌آموخته دکتری باستان‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه حاجت تپه، آنکارا، ترکیه.)
حامید نورسی ² (دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان شناسی ، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران ،)
صلاح الدین ابراهیمی پور ³ (دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، انستیتوی باستان‌شناسی دانشگاه Eötvös Loránd University (ELTE) بوداپست، مجارستان و همکار پژوهشی در دانشگاه.)
صلاح سلیمی ⁴ (دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.)

تاریخ دریافت : 1402/06/09 تاریخ پذیرش : 1402/07/16 تاریخ انتشار : 1403/04/31

کلید واژه: شهرستان پیرانشهر, سد کانی شینکا, مطالعات باستان‌شناختی,

چکیده مقاله :

مطالعات باستان‌شناختی حوضه سد کانی شینکا در شهرستان پیرانشهر تاکنون، طی دو مرحله شامل؛ بررسی‌های باستان‌شناختی حوضه آبگیر سد در پاییز سال ۱۳۹۶ و همچنین کاوش به‌منظور گمانه‌زنی و خوانش وضعیت لایه‌های تاریخی - فرهنگی محوطه‌های شناسایی شده تابستان سال ۱۳۹۹ هجری شمسی انجام‌گرفته است. در بررسی‌های باستان‌شناختی حوضه سد کانی شینکا تعداد ۲۷ محوطه شامل غار، استقرارگاه، قبرستان و قلعه مورد شناسایی قرار گرفت که باتوجه‌به محدوده حوضه آبگیر سد و همچنین میزان مخاطرات ناشی از احداث و آبگیری سد، در نهایت تعداد ۵ محوطه جهت گمانه‌زنی و خوانش لایه‌های تاریخی - فرهنگی انتخاب شدند. مطالعات باستان‌شناختی حوضه سد کانی شینکا، نشانگر استقرارهایی از دوران پیش از تاریخ (مس - سنگی، مفرغ و آهن)، دوران تاریخی (اشکانی و ساسانی) و دوران اسلامی است. هدف اصلی این نوشتار معرفی و مطالعه محوطه‌های تاریخی حوضه سد کانی شینکا است تا ضمن معرفی این محوطه‌ها به مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری و نحوه پراکنش محوطه‌ها پرداخته شود. مهم‌ترین محوطه استقراری حوضه آبگیر سد، به لحاظ میزان گستردگی و همچنین حجم لایه‌های تاریخی - فرهنگی محوطه گرد شیطان است که دارای شواهدی از دوران مس - سنگی (دالما)، مفرغ و دوران تاریخی است و محوطه گرد موروان با یک برجستگی کوچک دارای شواهدی از دوران مفرغ قدیم است. بخش عمده‌ای از گستره و لایه‌های محوطه باوله در اثر فعالیت‌های کشاورزی در طی سالیان اخیر نابود شده و هم اکنون شواهدی به‌صورت ضعیف از دوران تاریخی از آن برجای‌مانده است. محوطه‌های قلات شختان و قلات مره نیز دارای شواهدی از دوران تاریخی و اسلامی هستند. سایر محوطه‌ها به‌صورت تک دوره‌ای و با حجم کم یافته‌های فرهنگی قابل مستندنگاری و مطالعه هستند. وضعیت زمین سیمای منطقه و همچنین محل قرارگیری ساختمان و حوضه آبگیر سد کانی شینکا، از جمله مهم‌ترین دلایل کمییت، کیفیت و همچنین نوع پراکنش محوطه‌ها به شمار می‌روند.

چکیده انگلیسی:

The archeological studies of the Kani Shinka Dam basin in Piranshahr City were carried out in two stages, including archeological investigations of the dam catchment area in the fall of 2017, as well as exploration to speculate and investigate the condition of the historical-cultural layers of the areas identified in the summer of 2020. In the archaeological survey of the Kani Shinka dam basin, 27 sites were identified, including caves, settlements, cemeteries, and castles, and according to the size of the dam water basin and the number of dangers caused by the construction and drainage of the dam, the number of sites was finally reduced to 5. Receipt. Historical-cultural layers were chosen for speculation and reading. Archeological investigations of the Kani Shinka dam basin indicate settlements from the prehistoric era (iron, bronze, and iron), historical era (Parthian and Sassanian), and Islamic era. The primary purpose of this article is to introduce and review the historical places of the Kani Shinka Ore Dam basin so that while introducing these places, the most important factors of the formation and dispersion of the environments will be addressed. In terms of the extent and volume of historical-cultural layers, the Gerd Sheytan site The is the most extensive site, which has evidence of the copper (Dalma), bronze, and historical periods, and the Gerd Marwan site with little prominence, found evidence of the Old Bronze Age. Much of the extent and layers of the Bawleh site have been lost due to agricultural activities in recent years, and now there is little evidence of its historical period. The sites of Qalat Shakhtan and Qalat Marah also have evidence of the historical and Islamic era. Other sites can be documented and studied in ain a single period with few cultural finds. The topography of the area as well as the location of the building and the catchment area of Kani Shinka Dam is one of the most important types of quantity, quality, and distribution selection.

منابع و مأخذ:

افشاری، لیلا (۱۴۰۰). کاوش نجات‌بخشی فصل دوم محوطه برکمران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
افشاری، لیلا (۱۴۰۰). کاوش نجات‌بخشی فصل دوم محوطه برکمران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
آقا لاری، بایرام ( ۱۳۹۶). بررسی باستان‌شناختی حوضه سد کانی شینکا. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
آقا لاری، بایرام (۱۳۹۹). گمانه‌زنی محوطه¬های تاریخی حوضه سد کانی شینکا پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
بداقی، ابراهیم (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی محوطه کاسه گران ۲ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
بداقی، ابراهیم (۱۳۹۸). کاوش نجات‌بخشی فصل اول محوطه برکمران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
بداقی، ابراهیم (۱۳۹۸). کاوش نجات‌بخشی محوطه سوغانلو ۲ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
بیننده، علی (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی و لایه‌نگاری محوطه ریک آباد حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
بیننده، علی (۱۳۸۷). بررسی باستان‌شناسی حوضه رودخانه زاب کوچک. پایان¬نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، به راهنمایی حمید خطیب شهیدی، دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشکده علوم‌انسانی، (منتشر نشده).
بیننده، علی (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی محوطه عبید (کله کاشکه) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
بیننده، علی (۱۳۹۰). بازنگري دوره مس و سنگ شمال غرب ايران، مطالعه موردي: تپه لاوين. پایان¬نامه دکتری به راهنمایی علیرضا هژبری نوبری، حامد وحدتی نسب و جواد نیستانی، دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشکده علوم‌انسانی (منتشر نشده).
دومرگان، ژاک (۱۳۳۹). «مطالعات جغرافیایی» هیئت‌علمی فرانسه در ایران. ترجمه کاظم ودیعی. تبریز: چهر، بی تا.
جمشیدی یگانه، سپیده (۱۳۹۹). کاوش نجات‌بخشی گورستان بل چاک حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
جمشیدی یگانه، سپیده (۱۳۹۹). کاوش نجات‌بخشی محوطه بل چاک 3 حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
جيهاني ، بوالقاسم بن احمد، (1368). اشكال العالم. ترجمه علي بن عبدالسلام، مشهد، آستان قدس رضوي.
حاجی محمدی، کیومرث، (۱۳۹۶). «حفاری نجات‌بخشی تپه سرباز سیلوه حوضه سد سیلوه پیرانشهر»، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
حاجی محمدی،کیومرث، (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه سوغانلو ۶ (کانی کیسل) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
حاجی محمدی، کیومرث (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه سوغانلو ۶ (کانی کیسل) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
حاجی محمدی،کیومرث (۱۳۹۹).«حفاری نجات‌بخشی فصل سوم محوطه سوغانلو ۶ (کانی کیسل) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
حسن زاده، یوسف (1400). کاوش نجات‌بخشی محوطه خره خانالی جنوبی حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
حیدری دستنابی، محسن (۱۳۹۷). گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه وحریم محوطه قلات جلدیان. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
حیدری، رضا (۱۳۹۶). بررسی باستان‌شناسی حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
خان‌محمدی، بهروز (۱۳۹۵). گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه وحریم محوطه گرد مرقد لاوین (تپه لاوین). پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
خان‌محمدی، بهروز (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی فصل اول گورستان سوغانلو حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
خان‌محمدی، بهروز (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی فصل دوم گورستان سوغانلو حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
خان‌محمدی، بهروز (۱۳۹۹). حفاری نجات‌بخشی فصل سوم گورستان سوغانلو حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
خرزاری، ابراهیم (۱۳۹۶). تعیین حریم تپه هفت شیخان حوضه سد سیلوه پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
خضری، سعید (1379). جغرافیای طبیعی کردستان مکریان با تاکید بر حوضه زاب. چاپ اول، تهران، نشر ناقوس.
ساعد موچشی، امیر (1400). حفاری نجات‌بخشی فصل سوم محوطه گردآشوان حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
سراقی، سیاوش (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی محوطه پشت مالان حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
سراقی، سیاوش (۱۳۹۸). کاوش نجات‌بخشی محوطه صلاح-صالح ۱ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
سرخابی، عبیدالله (۱۳۹۵). تحلیل الگوهای استقراری عصر آهن حوضه رودخانه زاب. پایان¬نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی،به راهنمایی رضا رضالو، دانشگاه محقق اردبیلی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی (منتشر نشده).
شریفی، مهناز (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی محوطه برده زرد (رسول) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
شریفی، مهناز (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه گردآشوان حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
شریفی، مهناز (۱۳۹۹). حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه گردآشوان حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
شریفی، مهناز (۱۳۹۸). کاوش نجات‌بخشی محوطه آخوران ۲ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
صدرائی، علی (۱۳۹۶). بررسی باستان‌شناختی مسیر انتقال آب سد کانی سیب. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
طایفه قهرمانی، نسرین (۱۳۹۴). بررسی باستان‌شناسی مسیر کانال انتقال آب جلدیان. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
عابدی، اکبر (۱۳۹۶). حفاری نجات‌بخشی تپه شیخ اسماعیل سیلوه حوزه سد سیلوه پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
عبدی، آسو (۱۳۹۹). گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه وحریم محوطه تپه مارآوا خالدار. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
فلاحیان، یوسف (۱۳۹۵). حفاری نجات‌بخشی محوطه باستانی کانی سیب، حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
فلاحیان، یوسف (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه کاسه گران ۱ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
فلاحیان، یوسف (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه کاسه گران ۱ حوضه سد کانی پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
قنبری، بهنام (1400). حفاری نجات‌بخشی فصل سوم محوطه گردی گوران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
کرکوندی، رحمانی (۱۳۹۷). مطالعات باستان‌سنجی سفال های عصر مفرغ تپه سیلوه پیرانشهر، شمال غرب ایران. پایان¬نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی اکبر عابدی و محمدامین امامی، دانشگاه هنر تبریز، دانشکده هنرهای کاربردی (منتشر نشده).
گراوند، اسفندیار (۱۳۹۶). بررسی باستان‌شناسی حوضه سد سیلوه پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
گراوند، افراسیاب (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه سوغانلو ۴ (قد کودان)، حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
گراوند، افراسیاب (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه سوغانلو ۴ (قد کودان)، حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
گراوند، افراسیاب (۱۳۹۹). حفاری نجات‌بخشی فصل سوم محوطه سوغانلو ۴ (قد کودان)، حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
مهرورز، فتاح (۱۳۹۴). بررسی باستان‌شناسی دشت لاجان پیرانشهر. پایان¬نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی،به راهنمایی رضا رضالو، دانشگاه محقق اردبیلی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، (منتشر نشده).
میر اسکندری،محمود (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه سوغانلو ۱ (قلات سوغانلو) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
میر اسکندری، محمود (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه سوغانلو ۱ (قلات سوغانلو) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
میر اسکندری،محمود (۱۳۹۹). حفاری نجات‌بخشی فصل سوم محوطه سوغانلو ۱ (قلات سوغانلو) حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
میرزایی، آزیتا (۱۳۹۷). حفاری نجات‌بخشی محوطه کاسه گران ۳ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
میرزایی، آزیتا (۱۳۹۸). حفاری نجات‌بخشی فصل اول محوطه گردی گوران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
میرزایی، آزیتا (۱۳۹۹). حفاری نجات‌بخشی فصل دوم محوطه گردی گوران حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
نادری، رحمت (۱۳۹۸). بررسی پارینه سنگی حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
نادریان، نیلوفر (۱۳۹۹). گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه وحریم محوطه گردی زیویه. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
نصیری هندخاله، اسماعیل، جلالیان، اسحاق، گنجی، نسرین (۱۳۹۶). بررسی احساس امنیت اجتماعی در شهرهای مرزی مطالعۀ موردی: شهر پیرانشهر. علوم و فنون مرزی، ۸ (۳)، ۱۴۸-۱۲۹.
نورسی، حامید (1400). کاوش نجات‌بخشی محوطه خره خانالی شمالی حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
یزدانی، افشین و لشکری، آرش (۱۳۹۸). کاوش نجات‌بخشی محوطه سوغانلو ۳ حوضه سد کانی سیب پیرانشهر. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
Kroll, S. (2005). The southern Urmia basin in the early Iron Age. Iranica Antiqua, 40, 65-85.
Rawlinson, H. C. (1840). Notes on a Journey from Tabríz, Through Persian Kurdistán, to the Ruins of Takhti-Soleïmán, and from Thence by Zenján and Ṭárom, to Gílán, in October and November 1838; With a Memoir on the Site of the Atropatenian Ecbatana. The Journal of the Royal Geographical Society of London, 10, 1–64.
Stein, Aurel, Sir, & Andrews, Fred H. (1940). Old routes of Western Iran: narrative of an archaeological journey / carried out and recorded by Sir Aurel Stein. Antiquities examined, described, and illustrated with the assistance of Fred H. Andrews. Macmillan and Co., Limited, London.