استقرارهای ساسانی حوضه رودخانه قره‌چای شهرستان تفرش استان مرکزی
محورهای موضوعی : باستانشناسی تاریخی
1 - باستان‌شناس
کلید واژه: استان مرکزی, تفرش, استقرارهای ساسانی, حوه رودخانه قره چای,
چکیده مقاله :
بخش مرکزی تفرش منطقه‌ای کوهستانی است که اطراف آن را کوه‌ها احاطه کرده‌اند. از آنجایی که این منطقه در کنار شاهراه شمال به جنوب واقع شده که از حاشیه کویر مرکزی ایران می‌گذرد، در دوره‌های مختلف تاریخی مورد توجه بوده و موقعیت ویژه‌ای داشته است. این ناحیه در دوره ساسانیان جزئی از ایالت جبال بود و راه‌های ارتباطی جنوب، جنوب غربی و غرب ایران به شمال و شمال شرق از این ناحیه می‌گذشت. همچنین، منطقه مزبور به دلیل کوهستانی بودن از امنیت نسبی برخوردار بوده است. در دوره ساسانی قلعه‌های زیادی برای حفاظت از جاده‌هایی که از این منطقه می‌گذشت، ساخته شدند. در بررسی تفرش، 35 آبادی متعلق به دوره ساسانی در کنار جاده‌ها و حاشیه رودخانه قره‌چای شناسایی شد. بررسی سفال‌های سطحی و شواهد معماری این محوطه‌ها حاکی از آن است که این ناحیه در دوره ساسانی با نواحی جنوب، جنوب غربی، شمال، شمال غربی و شمال شرقی ارتباط فرهنگی داشته است. در این مقاله ابتدا به اهمیت بررسی‌های باستانشناسی به عنوان ابزاری کارآمد برای بازسازی پیشینه تاریخی شهرستان تفرش پرداخته شده است و در ادامه، محوطه‌های شناسایی شده و یافته‌های سفالی و معماری به دست آمده از آنها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
The central part of Tafresh is a mountainous area surrounded by mountains. Since this area is next to the north-south highway that passes through the edge of the central desert of Iran, it has been of interest in different historical periods and has had a special position. In the Sassanid period, this area was a part of the Jebal state, and the roads connecting the south, southwest, and west of Iran to the north and northeast passed through this area. This area has been relatively safe due to its mountainous nature. During this period, many forts were built to protect the roads that passed through this area. In the survey of this area, 35 settlements belonging to the Sassanid period on the side of the routes and the banks of the Qara Chai River were identified. The study of the surface pottery and the architectural evidence of these sites indicate that in the Sassanid period, this area had cultural connections with the south, southwest, north, northwest, and northeast regions. In this article, firstly, the importance of archaeological surveys as an efficient tool for reconstructing the historical background of Tafresh County has been discussed. In the following, the sites identified and the pottery and architectural finds obtained from them have been analyzed.
آیتی، عبدالحسین (1321). هوگوی ایرانی (نخستین پرواز بشر). یزد: بی نا.
اعتماد السلطنه، محمدحسن خان (1367). مرات البلدان. با تصحیحات و حواشی و فهارس به كوشش عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث. تهران: موسسه انتشارات و چاپ نشر دانشگاه تهران.
ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله (1371). المسالک و الممالک.ترجمه سعید خاکرند. تهران: موسسه فرهنگی حنفاء.
استرابو (1381). جغرافیای استرابو: سرزمین های زیر فرمان هخامنشیان. ترجمه همایون صنعتی‌زاده. تهران: بنیاد موقوفات ایرج افشار.
رهبر، مهدی (1382). کاوشهای باستانشناسی خورهه. تهران: انتشارات پازینه.
دارابی، حجت، اکبر عابدی، نصیر اسکندری و محمد علیزاده (1388). گزارش مقدماتی بررسی باستانشناسی شهرستان دلیجان، پژوهش‌های باستان شناسی مدرس، ۱(۲)، 111-129.
دفتری، فرهاد (1375). تاریخ و عقاید اسماعیلیه. ترجمه فریدون بدره‌ای. تهران: انتشارات فروزان نور.
دهگان، ابراهیم (بی‌تا). تاریخ اراک. جلد1. اراک: انتشارات فرهنگ.
پوربخشنده، خسرو (1376). بررسی و شناسایی باستانشناسی آشتیان و تفرش علیا. بایگانی پژوهشکده باستانشناسی کشور (منتشر نشده)
كلايس، ولفرام (1354). گزارشهاي باستانشناسي در ايران. ترجمه مهندس سروش حبيبي. تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب.
کریستین سن، آرتور امانوئل (1385). ایران در زمان ساسانیان. ترجمه رشید یاسمی، ویراستار رضا باغ بیدی. تهران: صدای معاصر.
عظيم‌زاده، هوشنگ (1352-1354). گزارشهاي بررسي و شناسايي شهرستان ساوه و زرنديه. سازمان ميراث فرهنگي استان مركزی (منتشر نشده).
علایی مقدم، جواد (1396). بررسی باستانشناسی شهرستان اراک و حوضه آبریز دریاچه میقان. تهران: پژوهشکده باستانشناسی.
علیزاده، عباس (1379). تئوری و عمل در باستانشناسی، تهران: انتشارات ارشاد اسلامی.
شیرزاده، غلام (1388). بررسی و شناسایی باستانشناسی شهرستان خمین. ادارۀ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی.
شیرزاده، غلام (1386). بررسی و شناسایی باستانشناسی شهرستان کمیجان. بایگانی پژوهشکده باستانشناسی کشور (منتشر نشده).
سیفی‌فمی‌تفرشی، مرتضی (1361). سیری کوتاه در جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان. تهران: انتشارات امیرکبیر.
قمی، حسن بن محمد (1361). تاریخ قم. مترجم حسن بن علی قمی، مصحح جلال‌الدین تهرانی. تهران: انتشارات توس.
حاج سیاح (۱۳۴۶). سفرنامه حاج سیاح. به کوشش حمید سیّاح. به تصحیح سیف‌الله گلکار. تهران: بی نا.
حسنی، حمیدرضا (1382). مردم‌نگاری شهرستان تفرش. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
مارکوارت، یوزف (1373). جغرافیای ایرانشهر مبنی بر جغرافیای موسی خورنی. ترجمه مریم میراحمدی. تهران: انتشارات اطلاعات.
مستوفی قزوینی، ابی بکر حمدالله (1362). نزهه‌القلوب. به کوشش گای لسترنج، جلد ۱. تهران: دنیای کتاب.
موسوی‌نیا، مهدی (1395). گزارش مقدماتی اولین فصل کاوش باستانشناسی تپه قلعه خلچان تفرش، گزارش‌های شانزدهمین گردهمایی سالانه باستانشناسی ایران. تهران: پژوهشکده باستانشناسی ایران، 399-402.
موسوی‌نیا، مهدی و شراهی، اسماعیل، مرتضایی، محمد (1401). سنت تدفین زردشتیان در سده‌های میانۀ اسلامی بر اساس کاوش باستانشناسی در تپه قلعه خلچان تفرش. پژوهش های باستان شناسی ایران ، 33، 297 -320 .
نوراللهی، علی (1401). بررسی باستانشناسی استقرارهای دوره اشکانی حوضه آبریز قره چای شهرستان تفرش استان مرکزی. پژوهش‌های ایران باستان، 4، 3-39.
نوراللهی، علی (1386). گزارش بررسي و شناسايي باستان¬شناختي بخش مركزي شهرستان تفرش استان مرکزی، جلد اول و دوم، آرشیو میراث فرهنگی و گردشگری استان مرکزی (منتشر نشده).
نوراللهی، علی، سارا علی¬لو (۲۰۱۶/ ۱۳۹۵). پژوهشی در بناهای آرامگاهی شهرستان تفرش. فصلنامه دیار، ۲، 30-70.
نوراللهی، علی (1397). بررسی باستان¬شناسی مساجد و تکایای شهر تفرش. فصلنامه رازان، 7، 93-112.
نوراللهی، علی (1399الف). بررسی باستانشناسی کاروانسرای خانک در مسیر کوهستانی تفرش به ساوه. ایران ورجاوند، ۳(۵)،47-74.
نوراللهی،علی (1399ب). جایگاه و کارکردِ آتشکدۀ ـ نویسِ تفرش از دیدگاه تاریخی و باستان¬شناختی. فصلنامه رازان، 13، 105-130.
نوراللهی، علی(1395). سنگ نگاره‌های یازلی چای، گندم کوه و زاغرم. فصلنامه دیار، ١، 85-113.
نوراللهی، علی (1391). مقايسه بناي ملاحسن كاشي با بناهاي آرامگاهي شهرستان تفرش در استان مركزي. فصلنامه فرهنگ زنجان.
نویسنده ندارد (1362). حدودالعالم من‌المشرق الی‌المغرب. به کوشش منوچهر ستوده، تهران: انتشارات کتابخانه طهوری.
یعقوبی، ابن واضح (1382). تاریخ یعقوبی. جلد1، ترجمه محمد ابراهیم آیتی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
یعقوبی، ابن واضح (2536). البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
Banning, E. B. (2002). Archaeological Survey (Manuals in Archaeological Method, Theory and Technique). New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers.
Keall, E. J., & M. J. Keall. (1981). The Qal’eh-i Yazdigird Pottery: A Statistical Approach. Iran, XIX, 33–80
Kennt, D. (2004). Sasanian and Islamic Pottery from Ras al-khaimah. Classifcation chronology and analyasis of trade in the western Indian ocean. Durham University.
Kiani, M. Y. (1982). Parthian sites in Hyrcania: The Gurgan plain. AMI, Erganz. bd. 9· Berlin: D. Reimer.
Kleiss, W. (1999). Der Chahartaq von Navis im Bergland von Tafresh, in: The Iranian World. Presented to Ezat O. Negahban. Eds. by: A.Alizadeh, S. Malek Shahmirzadi, Y. Majidzadeh, Teheran, Nashr I Daneshgahi, 200-209.
Lecomte, O. (1987). La ceramique Sassanide, in Fouilles de Tureng Tepe I, (sous la direction de Jean Deshayes) 1. Les périodes sassanides et islamiques par Rémy Boucharlat et Olivier Lecomte, avec les contributions de Jean-Claude Gardin et Rika Gyselen, 93-121.
Priestman, S. M. N. (2013). Sasanian Ceramics from the Gorgan Wall and Other Sites on the Gorgan Plain, In: Sauer, E. W., Rekavandi, H.O., Wilkinson, T.J. et al. 2013: Persia’s Imperial Power in Late Antiquity: The Great Wall of Gorgan and the Frontier Landscapes of Sasanian Iran (British Institute of Persian Studies, Archaeological Monograph Series). Oxbow: Oxford, 447-534.
Ricciardi, R. V. ( 1970). Sasanian Pottery from Tell Mahuz (North Mesopotamia). Mesopotamia (Turin, Italy), Vol. 5-6, 428-482.
Schnyder, R. (1975). keramik and glasfund vom takhte Suleiman. In Archäologischer Anzeiger, 1, 180-196.
Trinkaus, K. M. (1981). the Partho-Sassanian Northeast Frontier: Settlement in the Damghan Plan, Iran. a Dissertation in Anthropology of the University of Pennsylvania.
Trinkaus, K. M. (1986). Pottery from the Damghan Plain, Iran: Chronology and Variability from the Parthian to the Early Islamic Periods. Studia Iranica, 15(1), 23-88.
Wenke, R. (1975-76). Imperial investments and agricultural developments in Parthian and Sasanian, Khuzestan: 150 B.C. to A.D. 640. Mesopotamia, 10-11, 31-221.
Whitcomb, D. S. (1985). Before the Roses and Nightingales: Excavations at Qasr-i Abu Nasr, Old Shiraz. New York: Metropolitan Museum of Art
