چگونگی بازتاب مسأله‌ی کلامی جبر و اختیار درمثنوی مولانا
محورهای موضوعی : زبان و ادب فارسی
سیدمحمدخالد غفاری
1
(عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج)
کلید واژه: اختیار, جبر, کسب, acquisition, قضا و قدر, creation, خلق, Fatalism and free Will, destiny and providence,
چکیده مقاله :
مسأله‌ی جبر و اختیار، نه تنها یکی از پیچیده‌ترین مباحث علم کلام است، بلکه از مسایلی است که از محدوده‌ی حوزه‌های درس و بحث مدرسی، فراتر رفته؛ و از گذشته‌های بس دور، فکر بشر را به خود مشغول داشته، و عارف و عامی را در اندیشه فرو برده است. تعابیر و اصطلاحهایی همچون: بخت و اقبال و تقدیر و سرنوشت، حاکی از گونه‌ای باور فطری به سیطره‌ی جبر، بر زندگی انسان است، و از طرف دیگر وجود تدبیر و اندیشه و انتخابِ عمل در انسان، که بازتاب قدرت اختیار است، از ویژگیهای ذاتی بشر است. مولانا جلال‌الدّین محمّد بلخی هم، که یکی از ژرف اندیش‌ترین چهره‌های ماندگار بشری است، به سادگی از کنار این مسأله نگذشته؛ و در مثنوی شریف خود در داستانهای گوناگون و به مناسبتهای مختلف آراء متضارب اهل کلام را در مسأله‌ی جبر و اختیار، به بهانه‌ی بحث و جدال میان بازیگران داستانها، به میان کشیده، و نظریّه‌های مخالف و متضاد آنها را، به گونه‌ای با آیات و احادیث و استدلالهای عقلی و تاریخی، مستدلّ ساخته، که گاهی خواننده‌ی مثنوی را چنان در حیرت فرو می‌برد که در ترجیح یکی از نظریّه‌ها بر دیگری فرو می‌ماند، و حتّی نمی‌داند که بالاخره خود مولانا کدام نظریّه را بر دیگری ترجیح می‌دهد. در این مقاله، سعی شده است که: موارد مختلف بحث جبر و اختیار در مثنوی مولوی، بررسی شده، با دیدگاههای کلامی اهل سنّت (اشاعره و ماتریدیّه)، و معتزله، منطبق گردد؛ و دیدگاه خاصّ مولانا در این مسأله توضیح داده شود.
The problem of fatalism and free will is not only one the most sophisticated issues of Islamic Theology, but it is also an issue which has stepped beyond the limits of the religious schools and Teachings; from the very ancient times, it has occupied man's mind and both the mystic and the Plebeian have been contemplating it. Various expressions and interpretations such as: Chance and Fortune; Destiny and fate are suggestive of the fact there is a sort of natural belief in the authority of Determinism over man's life; on the other hand, the contemplation and choice of action in human Being which the reflection of the power of free will is is one of man's inborn peculiarities. Molana Jalalladein Mohammad Balkhi, too, who is one of the most persistent deliberators of man's figures, has not stayed aloof from the problem ; rather, in his noble mathnavi and in difficult stories and on various occasions , he, on the pretext of argumentation and controversy among the characters of the stories, has brought up the conflicting ideas of Islamic rationalists on the issue of Fatalism and Free Will , and has somehow based his their opposing and contradictory ideas on Koranic verses , traditions , historical and logical reasoning's that the reader of the Mathnavi sometimes become so perplexed that s/ he is unable to decide to prefer one over the other one ; and more importantly , Molana himself which theory to choose.In this article , it has been attempted to study the various cases of Fatalism and free will as reflected in molana's mathnavi, and to compare them with the Sunnite theological views [Asharites, Maturideyya and the Mo'tazela (Separatists)]; and then, Molana's specific view on this issue will be explained
1. استعلامی، محمّد، «مقدّمه‌ای بر مثنوی»، انتشارات زوّار، تهران، 1369.
2. اشعری، ابوالحسن، علی‌بن اسماعیل، «مقالات الاسلامیّن»، ترجمه‌ی محسن مویّدی، تهران 1362.
3. تفتازانی، سعدالدّین، مسعود بن عمر، «شرح عقاید نسقی» (قدیمی و فاقد سایر مشخّصات).
4. زمانی، کریم، «شرح جامع مثنوی»، انتشارات اطّلاعات، تهران 1377.
5. شهرستانی، عبدالکریم، «الملل و النّحل» دارالسّرور، بیروت 1948.
6. فروزانفر، بدیع‌الزّمان، «شرح مثنوی شریف» انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1380.
7. گولپینارلی، عبدالباقی، مولانا جلال‌الدّین، ترجمه و توضیحات توفیق سبحانی، پژوهشگاه علوم انسانی، تهران 1375.
8. نَسفی، نجم‌الدّین، ابوحفص، عمر بن محمّد «عقاید نسفی» (فاقد سایر مشخّصات).
_||_
