«فراشعر» در مخزن الاسرار نظامی
محورهای موضوعی : زبان و ادب فارسی
ابراهیم استاجی
1
(عضو هیآت علمی دانشگاه تربیت معلم سبزوار)
کلید واژه: نظامی, Nezami, فراشعر, مخزن‌الاسرار, Meta poetry, Makhzan al-Asrar,
چکیده مقاله :
فراشعر (metapoetry) علی‌رغم تعاریف و برداشت‌های متفاوتی که از آن ارائه شده است ـ اصالتاً به قیاس فرازبان، فرانقد و فراداستان به شعری اطلاق می‌شود که درباره‌ی شعر سروده شود و در آن آگاهانه با تمرکز بر موضوعات و مفاهیم شعری به نوشتن یا آفرینش شعر بپردازد. طبیعی است شاعر در این‌گونه اشعار بسته به برداشت‌ها و نظریه‌هایش، در باره‌ی ماهیت، اوصاف، ویژگی‌ها، کارکرد و کاربرد آن سخن می‌گوید. در میان شاعران فارسی یکی از کسانی که شاید بیش از دیگران فراشعر سروده است، نظامی گنجوی است که در میان اشعار و منظومه‌هایش، مخزن‌الاسرار از این نظر ممتاز است. او در خلوت‌های شبانه و سحرگاهی خود علاوه بر تفکر و تامل در باره‌ی محتوای اصلی منظومه‌ی خود (توحید، نعت پیامبر، وعظ، تحقیق، پند و اندرز و...) به سخن و به‌ویژه سخن منظوم پرداخته‌است، تا آنجا که بندهایی از اثر خود را به این موضوع اختصاص داده‌است؛ از جمله سبب نظم کتاب، فضیلت سخن و مرتبت سخن‌پروری. نظامی در یکی از بندهای اثر خود (بند 14 شامل 66 بیت) به بیان آرا و نظرات خود در باره‌ی شعر پرداخته‌است و در آن از ماهیت، کاربرد و کارکرد شعر گرفته تا جایگاه شعر و شاعران، نسبت آن با پیامبری، انتقاد از شاعران مداح، رابطه‌ی شعر و ساحری و... سخن گفته است. اگر موازنه را نیز در قلمرو فراشعر قرار دهیم، علاوه بر موارد فوق نظامی در بند 12 کتاب خود به موازنه‌ی مخزن‌الاسرار و حدیقة‌الحقیقه سنایی دست یازیده است و طبعاً مثل هر شاعر دیگری که در موازنه، شعر خود را بر شعری که آن را مورد موازنه قرار داده است ترجیح می‌دهد، او نیز مخزن‌الاسرار را از حدیقة‌الحقیقه برتر می‌شمارد. در این مقاله تلاش شده تا فراشعرهای نظامی را از اثر او استخراج شود و موارد بالا با توجه به نظریه‌های ادبی زمان شاعر و زمان حاضر به‌طور مفصل بررسی شوند و آرا و نظریات وی در باره‌ی شعر مورد کندوکاو قرار گیرد و احیاناً به نتایج مشخصی دست یافته شود.
Despite different definitions and interpretations, like meta-language, meta-criticism and metafiction, Meta poetry is essentially applied to a poem that is about poetry itself and the poet consciously focuses on the subject of poetry. Therefore, depending of his views, the poet explains the nature, the characteristics, and the function of poetry. Among the Persian poets, Nezami Ganjavi is one who most frequently returns to Meta poetry and the best example in this regard is his Makhzan al-Asrar. Besides focusing the main subjects of his poem (unity of God, eulogy of the prophet, moral teaching, etc.) he also deals with the subject of writing, especially writing in verse. Indeed he devotes some whole parts to such subject as the origin of his poem, the virtues of writing, and the value of eloquence. In one of his stanzas (stanza 14th with 66 distiches) one can clearly see a variety of issues, from the proper subject and function of poetry to the moral status of poets and its kinship with prophecy, and from criticism of the eulogists to the relation between poetry and magic, etc. If we include comparison in the realm of meta poetry, besides the examples mentioned above, in the 12th stanza of his book Nezami compares Makhzan al-Asrar with Sanai’s Hadiqa al- Haghigha, where, like every other poet who prefers his own poem, he opines that his work is superior to Sanai’s. In this article, the aim is to identify Nezami’s Meta poetry and to discuss the above issues according to the theories of the poet’s age and current literary theories and to explain the conclusion.
1- قرآن مجید.
2- احمدنژاد، کامل (1369)، تحلیل آثار نظامی گنجوی، چاپ اول، تهران، علمی.
3- اخوان ثالث، مهدی (1362)، از این اوستا، چاپ ششم، تهران، مروارید.
4- ارسطو (1369)، ارسطو و فن شعر، ترجمه‌ی عبدالحسین زرین‌کوب، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.
5- ثروتیان، بهروز (1370)، شرح مخزن‌الاسرار، جلد اول، چاپ اول، تهران، برگ.
6- حافظ، خواجه شمس‌الدین (1362)، دیوان حافظ، 2 جلد، تصحیح پرویز ناتل خانلری، چاپ دوم، تهران، خوارزمی.
7- خاقانی، افضل الدین بدیل بن علی نجار (1373)، دیوان خاقانی شروانی، تصحیح ضیاءالدین سجادی، چاپ چهارم، تهران، زوّار.
8- دهخدا، علی‌اکبر (1370)، امثال و حکم، 4 جلد، چاپ هفتم، تهران، امیرکبیر.
9- زرین‌کوب، عبدالحسین (1369)، ارسطو و فن شعر، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.
10-زرین‌کوب، عبدالحسین (1373)، نقد ادبی، 2 جلد، چاپ پنجم، تهران، امیرکبیر.
11-زنجانی، برات (1368)، احوال و آثار و شرح مخزن‌الاسرار نظامی گنجه‌ای، [چاپ اول]، تهران، دانشگاه تهران.
12-ستیس، و. ت (1357)، فلسفه‌ی هگل، 2 جلد، ترجمه‌ی حمید عنایت، چاپ پنجم، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
13-شمس‌الدین محمد بن قیس رازی (1373)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، به کوشش سیروس شمیسا، چاپ اول، تهران، فردوس.
14-فروزانفر، بدیع‌الزمان (1366)، احادیث مثنوی، چاپ چهارم، تهران، امیرکبیر.
15-کتاب مقدس (شامل عهد عتیق و عهد جدید) (1980م)، انجمن پخش کتاب مقدسه.
16-گادامر، هانس گئورگ (1377)، «افلاطون و شاعران»، ترجمه‌ی یوسف اباذری، ارغنون (درباره‌ی شعر)، شماره‌ی 14، زمستان، صص 49-80.
17-مکاریک، ایرنا ریما (1385)، دانش‌نامه‌ی نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمه‌ی مهران مهاجر و محمد نبوی، چاپ دوم، تهران، آگه.
18-موحد، ضیاء (1377)، «سیلویا پلات»، ارغنون (درباره‌ی شعر)، شماره‌ی 14، زمستان، صص 109-127.
19-مهاجر، مهران و نبوی، محمد (1381)، واژگان ادبیات و گفتمان ادبی، چاپ اول، تهران، آگه.
20-میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1382)، کشف‌الاسرار و عدةالابرار، 10 جلد، تصحیح علی‌اصغر حکمت، چاپ هفتم، تهران، امیرکبیر.
21-نظامی گنجه‌ای، الیاس (1363)، خمسه‌ی نظامی گنجه‌ای، جلد اول: مخزن‌الاسرار، تصحیح بهروز ثروتیان، چاپ اول، تهران، توس.
22-هومر (1368)، ادیسه، ترجمه‌ی سعید نفیسی، چاپ هفتم، تهران، علمی و فرهنگی.
23-هومر (1364)، ایلیاد، ترجمه‌ی سعید نفیسی، چاپ پنجم، تهران، علمی و فرهنگی.
_||_