مادّه تاریخ در قطعات و رباعیات میرزا سیّد یحیی مدرّس متخلّص به فدایی یزدی

محورهای موضوعی : زبان و ادب فارسی

فاطمه چاشنی‌گیر ¹ , عزیزالله توکلی کافی آباد ² , محمود صادق زاده ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی ،واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران
2 - استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی،واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران
3 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی،واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران

تاریخ دریافت : 1401/12/22 تاریخ پذیرش : 1402/05/25 تاریخ انتشار : 1403/03/12

کلید واژه: فدایی یزدی, رباعی, حروف ابجد, قطعه, مادّه تاریخ,

چکیده مقاله :

توجه به حروف الفبا برای ترتیب و تنظیم مادّه تاریخ و محاسبات نحوی به حساب جمّل و حروف ابجد از دیرباز مورد توجه و استفاده بوده است. استفاده از حروف الفبا برای انعکاس و بیان موّاد تاریخ نیازمند به هنرمندی و تسلّط خاصی است. یکی از شاعران صاحب ذوق که در دیوان ارزشمند خود به آن نظر داشته است میرزا سیّد یحیی مدرّس متخلّص به فدایی یزدی (ف 1282ه.ق)از شاعران دوره بازگشت است. هدف از نگارش این مقاله آشنایی با تاریخچۀ مادّه تاریخ، سپس محاسبۀ آن در دو قالب قطعه و رباعی با ذکر مثال‌هایی از آن در دیوان فدایی یزدی است. این پژوهش به شیوۀ تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای انجام شده و محدودۀ مورد مطالعۀ آن در قالب قطعه از نسخۀ خطّی معتبری به خط خود شاعر محفوظ در کتابخانۀ شخصی سیّد یحیی مدرّسی وامق و در قالب رباعی از نسخۀ خطّی معتبر در کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی استفاده شده است. فدایی یزدی در تاریخواژه‌های منظوم خود از اشکال کاربرد مادّه تاریخ به ذکر تاریخ درجمله‌ها و واژه‌های معنی‌دار پرداخته و آن را برای بیان موضوعاتی چون ولادت، ساخت بنا، تألیف کتاب، ذاکری و ارتحال اشخاص به کار برده است که در این میان نخست مادّه تاریخ دربارۀ ارتحال اشخاص به خصوص فوت علما و بعد ولادت بسامد بالایی دارد. وی از مجموع 88 قطعه، در 32 قطعه به آوردن مادّه تاریخ نظر داشته و کاربرد آن در قالب رباعی اندک است.

چکیده انگلیسی:

Paying attention to the alphabet letters for the arrangement of the date material and syntactical calculations has been considered and used since a long time. Using the alphabet letters to reflect the material of history requires special artistry and mastery. One of the poets with good taste who has commented on it in his valuable divan is Mirza Sayyed Yahya Madras, devoted to Fadai Yazdi (1282 AH), one of the poets of the return period. The purpose of writing this article is to get familiar with the history of the subject of history, then to calculate it in two formats of pieces and quatrains by citing examples of it in the Fadaei Yazdi’s Diwan. This research was done analytically and with library tools, and the scope of its study was in the form of Qat’e of an authentic manuscript in the handwriting of the poet in the personal library of Seyed Yahya Modaresi Vamegh, and in the form of Robaei from an authentic manuscript in the library of Ayatollah Marashi. Fadaei Yazdi, in his poem history words, mentioned the history in meaningful sentences and words, and used it to express issues such as birth, construction, book authoring, memory, and death of people. The death of people, especially the death of scholars and after that the birth of people has a high frequency. Out of a total of 88 pieces, in 32 pieces, he considered bringing the material of history, and its use in the form of quatrains is small.

منابع و مأخذ:

منابع
انوری، حسن (1381)، فرهنگ بزرگ سخن، ج 7، تهران: سخن، ص 6510.
بستانی، بُطرُس (1876)، دایرۀ المعارف بستانی، ج 1، بیروت، ص 198.
بیرونی، ابوریحان (1351)، التفهیم لاوايل صناعه التنجیم به تصحیح جلال‌الدّین همایی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ص 52.
حسینی، سیّد احمد (1367)، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی، ج 15، قم: چاپخانۀ خیّام، ص 342.
دادبه، اصغر (1394)، «ادبیات ایران در عصر صفویان» تاریخ جامع ایران، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 16، ص 59.(مقاله)
درایتی، مصطفی (1391)، فهرست نسخه‌های خطّی (فنخا)، ج 15، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه‌های ملّی جمهوری اسلامی ایران، ص 658.
دهخدا، علی اکبر (1373)، لغت‌نامه، ج 12، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ص 17591.
شریفی، محمّد (1387)، فرهنگ ادبیات فارسی، ج 12، تهران: معین، ص 1250.
شیرسلیمیان، علی اکبر (1388)، تاریخواژه‌های یزد، یزد: ادارۀ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد، صص 451 و107 .
شیروانی، محمّد (1350)، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ وزیری یزد، تهران: انجمن آثار ملّی، ص 1750.
غلامرضایی، محمّد (1394)، روش تحقیق و شناخت مراجع ادبی، چ سوم، تهران: زوّار، ص 22-20.
فتوحی رود معجنی، محمود (1385)، بلاغت تصویر، تهران: سخن، ص 22.
فراهی، ابونصر (1402 ق)، نصاب الصبیان، تهران: انتشارات مجمع علمی اسلامی، ص 157.
مصاحب، غلامحسین (1378)، و دیگران، دایره المعارف فارسی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ص 5.
منّانی، مسعود (1385)، بررسی مادّه تاریخ در ادب فارسی (قرن نهم تا سیزدهم)، صص 38-37.(پایان نامه)
میرصادقی، میمنت (1373)، واژه‌نامۀ هنر شاعری، تهران: کتاب ممتاز، ص 227.
نخجوانی، حسین (1343)، موّادالتواریخ، تهران: انتشارات ادبیه، ص (ص-ط).

References
Anuri, Hassan (1381), Farhang Bozor Sokhn, Volume 7, Tehran: Sokhn, p. 6510.
Bostani, Botrus (1876), Bostani Encyclopedia, vol. 1, Beirut, p. 198.
Biruni, Aburihan (1351), Al-Tafhim Lavail Sanaa al-Tanjim edited by Jalaluddin Homai, Tehran: Tehran University Press, p. 52.
Hosseini, Seyyed Ahmad (1367), list of manuscripts of Ayatollah Murashi Najafi Public Library, vol. 15, Qom: Khayyam Printing House, p. 342.
Dadba, Asghar (2014), "Literature of Iran in the Safavid Era", comprehensive history of Iran, under the supervision of Kazem Mousavi Bejnordi, Islamic Encyclopedia Center, vol. 16, p. 59. (Article)
Draiti, Mustafa (2011), list of manuscripts (Fankha), vol. 15, Tehran: Organization of National Records and Libraries of the Islamic Republic of Iran, p. 658.
Dehkhoda, Ali Akbar (1373), Dictionary, vol. 12, Tehran: Tehran University Publishing and Printing Institute, p. 17591.
Sharifi, Mohammad (1387), Dictionary of Persian Literature, vol. 12, Tehran: Moin, p. 1250.
Shirsalimian, Ali Akbar (1388), History of Yazd, Yazd: General Administration of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Yazd Province, pp. 107 and 451.
Shirvani, Mohammad (1350), list of manuscripts of the ministerial library of Yazd, Tehran: National Antiquities Association, p. 1750.
Gholamrezaei, Mohammad (2014), research method and recognition of literary references, third chapter, Tehran: Zovar, pp. 20-22.
Fatuhi Roud Mojni, Mahmoud (2006), The Rhetoric of Image, Tehran: Sokhn, p. 22.
Farahi, Abu Nasr (1402 AH), Nisab al-Sabian, Tehran: Islamic Scientific Council Publications, p. 157.
Musaheb, Gholamhossein (1378), and others, Persian Encyclopedia, Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company, p. 5.
Mannani, Masoud (2006), review of the subject of history in Persian literature (ninth to thirteenth century), pp. 38-37. (dissertation)
Mirsadeghi, Mayment (1373), Dictionary of poetic art, Tehran: Kitab Mumtaz, p. 227.
Nakhjavani, Hossein (1343), Moadald al-Tavarikh, Tehran: Adabieh Publications, p.