رابطه‌ی عوامل محافظت کننده و مخاطره آمیز مرتبط با خانواده با گرایش به مصرف مواد در دانش‌آموزان دوم متوسطه: نقش واسطه‌ای ویژگی‌های شخصیت

محورهای موضوعی : روانشناسي اجتماعي

هادی سارانی ¹

1 - گروه روانشناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد . ایران

تاریخ دریافت : 1402/09/01 تاریخ پذیرش : 1403/05/09 تاریخ انتشار : 1403/05/09

کلید واژه: عوامل محافظ و خطرساز, خانواده, نگرش به اعتیاد, شخصیت,

چکیده مقاله :

پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر رابطه‌ی عوامل خانواده (باورهای دینی، پایگاه اجتماعی – اقتصادی، باورهای فرهنگی بومی و سبک فرزندپروری) با نگرش به مصرف مواد در دانش‌آموزان دوم متوسطه شهرستان خرم‌آباد با نقش واسطه‌ای ویزگی‌های شخصیت انجام گرفت. روش پژوهش همبستگی از نوع تحلیل مسیر بود بود. جامعه پژوهش شامل همه‌ی دانش‌آموزان دوم متوسطه دوم شهرستان خرم‌آباد بود که در سال تحصیلی 1400 – 1401 مشغول به تحصیل بودند. حجم نمونه 380 دانش‌آموز بود که با روش نمونه گیری طبقه‌ای نسبی انتخاب گردید. ابزار اندازه‌گیری شامل پرسشنامه‌های استاندارد باورهای دینی (1389)، پایگاه اجتماعی – اقتصادی قدرت‌نما (1993)، سبک‌های فرزند پروری بامریند (2004)، شخصیت کاستا و مک کری (1992)، نگرش به اعتیاد نظری (1380) و پرسشنامه محقق ساخته باورهای فرهنگی بومی بود. در پایان نتایج نشان داد که بین 4 عامل مرتبط با خانواده و نگرش دانش‌آموزان به مصرف مواد رابطه مستقیم و غیرمستقیم معناداری وجود دارد. بنابراین شناسایی عوامل مخاطره آمیز و تقویت عوامل محافظت کننده مرتبط با خانواده می‌تواند، نفش پیشگیری از اعتیاد را میان دانش‌آموزان دوم متوسطه ایفا کند. پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر رابطه‌ی عوامل خانواده (باورهای دینی، پایگاه اجتماعی – اقتصادی، باورهای فرهنگی بومی و سبک فرزندپروری) با نگرش به مصرف مواد در دانش‌آموزان دوم متوسطه شهرستان خرم‌آباد با نقش واسطه‌ای ویزگی‌های شخصیت انجام گرفت. روش پژوهش همبستگی از نوع تحلیل مسیر بود بود. جامعه پژوهش شامل همه‌ی دانش‌آموزان دوم متوسطه دوم شهرستان خرم‌آباد بود که در سال تحصیلی 1400 – 1401 مشغول به تحصیل بودند. حجم نمونه 380 دانش‌آموز بود که با روش نمونه گیری طبقه‌ای نسبی انتخاب گردید. ابزار اندازه‌گیری شامل پرسشنامه‌های استاندارد باورهای دینی (1389)، پایگاه اجتماعی – اقتصادی قدرت‌نما (1993)، سبک‌های فرزند پروری بامریند (2004)، شخصیت کاستا و مک کری (1992)، نگرش به اعتیاد نظری (1380) و پرسشنامه محقق ساخته باورهای فرهنگی بومی بود. در پایان نتایج نشان داد که بین 4 عامل مرتبط با خانواده و نگرش دانش‌آموزان به مصرف مواد رابطه مستقیم و غیرمستقیم معناداری وجود دارد. بنابراین شناسایی عوامل مخاطره آمیز و تقویت عوامل محافظت کننده مرتبط با خانواده می‌تواند، نفش پیشگیری از اعتیاد را میان دانش‌آموزان دوم متوسطه ایفا کند.

چکیده انگلیسی:

Research objective: The present study was conducted, aiming to investigate the relationship of family-related factors (religious beliefs, socio-economic status, local beliefs, and parenting style) by considering the drug use in middle school students of Khorramabad along with the intermediate role of personality traits. Method: The research method was correlation from the structural equations type. The research population consists of all the middle school students of Khorramabad in the academic year 2021-2022. The sample size included 380 students, selected by the relative stratified sampling method. The standard questionnaires of religious beliefs (2010), the Socio-Economic status by Ghodratnama (1993), the parenting styles by Baumrind (2004), the personality by Costa and McCrae (1992), attitude towards addiction by Nazari (2009) and the researcher-made questionnaire of cultural beliefs were the measuring tools. Findings: By the end of the research, it was found out that there is a significant direct and indirect relationship between the four family-related factors and students' attitudes toward drug use. Conclusion: Identifying the risky factors and strengthening family-related protective factors can prevent addiction in middle school students. Research objective: The present study was conducted, aiming to investigate the relationship of family-related factors (religious beliefs, socio-economic status, local beliefs, and parenting style) by considering the drug use in middle school students of Khorramabad along with the intermediate role of personality traits. Method: The research method was correlation from the structural equations type. The research population consists of all the middle school students of Khorramabad in the academic year 2021-2022. The sample size included 380 students, selected by the relative stratified sampling method. The standard questionnaires of religious beliefs (2010), the Socio-Economic status by Ghodratnama (1993), the parenting styles by Baumrind (2004), the personality by Costa and McCrae (1992), attitude towards addiction by Nazari (2009) and the researcher-made questionnaire of cultural beliefs were the measuring tools. Findings: By the end of the research, it was found out that there is a significant direct and indirect relationship between the four family-related factors and students' attitudes toward drug use. Conclusion: Identifying the risky factors and strengthening family-related protective factors can prevent addiction in middle school students.

متن کامل:



بررسی رابطه­ی عوامل محافظت کننده و مخاطره آمیز مرتبط با خانواده با گرایش به مصرف مواد در دانش­آموزان دوم متوسطه: نقش واسطه­ای ویژگی­های شخصیت

پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر رابطه­ی عوامل خانواده (باورهای دینی، پایگاه اجتماعی – اقتصادی، باورهای فرهنگی بومی و سبک فرزندپروری) با نگرش به مصرف مواد در دانش­آموزان دوم متوسطه شهرستان خرم­آباد با نقش واسطه­ای ویزگی­های شخصیت انجام گرفت. روش پژوهش همبستگی از نوع تحلیل مسیر بود بود. جامعه پژوهش شامل همه­ی دانش­آموزان دوم متوسطه دوم شهرستان خرم­آباد بود که در سال تحصیلی 1400 – 1401 مشغول به تحصیل بودند. حجم نمونه 380 دانش­آموز بود که با روش نمونه گیری طبقه­ای نسبی انتخاب گردید. ابزار اندازه­گیری شامل پرسشنامه­های استاندارد باورهای دینی (1389)، پایگاه اجتماعی – اقتصادی قدرت­نما (1993)، سبک­های فرزند پروری بامریند (2004)، شخصیت کاستا و مک کری (1992)، نگرش به اعتیاد نظری (1380) و پرسشنامه محقق ساخته باورهای فرهنگی بومی بود. در پایان نتایج نشان داد که بین 4 عامل مرتبط با خانواده و نگرش دانش­آموزان به مصرف مواد رابطه مستقیم و غیرمستقیم معناداری وجود دارد. بنابراین شناسایی عوامل مخاطره آمیز و تقویت عوامل محافظت کننده مرتبط با خانواده می­تواند، نفش پیشگیری از اعتیاد را میان دانش­آموزان دوم متوسطه ایفا کند.

واژه­های کلیدی: عوامل محافظ و خطرساز، خانواده، نگرش به اعتیاد، شخصیت

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Investigating the relationship between family-related protective and risky factors and drug use will in middle school students: the intermediate role of personality traits

 

Research objective: The present study was conducted, aiming to investigate the relationship of family-related factors (religious beliefs, socio-economic status, local beliefs, and parenting style) by considering the drug use in middle school students of Khorramabad along with the intermediate role of personality traits. Method: The research method was correlation from the structural equations  type. The research population consists of all the middle school students of Khorramabad in the academic year 2021-2022. The sample size included 380 students, selected by the relative stratified sampling method. The standard questionnaires of religious beliefs (2010), the Socio-Economic status by Ghodratnama (1993), the parenting styles by Baumrind (2004), the personality by Costa and McCrae (1992), attitude towards addiction by Nazari (2009) and the researcher-made questionnaire of cultural beliefs were the measuring tools. Findings: By the end of the research, it was found out that there is a significant direct and indirect relationship between the four family-related factors and students' attitudes toward drug use. Conclusion: Identifying the risky factors and strengthening family-related protective factors can prevent addiction in middle school students.

Keywords: protective and risk factors, family, attitude towards addiction, personality

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

اعتیاد به مواد مخدر یک بیماری عصبی روانپزشکی مزمن است که با مصرف اجباری داروها بدون توجه به پیامدهای منفی و میزان بالای عود حتی پس از دوره­های طولانی پرهیز مشخص می­شود (ژائو،¹ و همکاران، 2022). براساس نظر سنجی گزارش شده توسط (بلانکو و همکاران²، 2018) در بیش از 50 درصد  موارد، شروع مصرف مواد در سنین 15 تا 19 سالگی گزارش شده است. علاوه بر این،  شواهد علمی تأیید شده نشان می­دهد که شروع زود هنگام مصرف مواد به طور قابل توجهی با خطر ابتلا به اختلال مصرف مواد در مراحل بعدی زندگی مرتبط است (وینر و تیلور³، 2007؛ شیا، ویلیام لی ، لیانگ، لو و همکاران⁴، 2022). تمام اشکال سوء مصرف مواد توسط نوجوانان و جوانان اثرات زیانبار قابل توجهی بر روی مغز که هنوز در حال تکامل است، دارد (هانسون، مدینا، پادولا، تاپرت و براون⁵، 2011). بنابراین با توجه به تأثیر عمیق اعتیاد بر روی رشد شناختی – عصبی فرد نوجوان (تورپ، حمیدالله، جنکینز، خوخار⁶ و همکاران، 2020) و تأثیر سوء مصرف مواد بر استدلال و تصمیمات غیرمنطقی (وایت و همکاران،2018). بهتر است که برنامه­های پیشگیری در سنین نوجوانی آغاز گردد. تغییر نگرش­های مثبت و تثبیت نگرش­های منفی نسبت به مواد مخدر از مهمترین استراتژی­ها در پیشگیری از اعتیاد، است (حجت، آزادي، منادي، نوروزي و همکاران، 1394). از میان عوامل محافظت کننده و مخاطره آمیز سوء مصرف مواد، نگرش افراد از بارزترین عواملی است که مورد توجه جامعه شناسان و روانشناسان قرار گرفته است (ناعمی و تاج آبادی، 1396). نگرش مثبت نسبت به مواد، منجر به رفتارهای پرخطر مصرف مواد، جستجو و ادامه مصرف مواد می­شود. از این رو از، مهمترین اقدامات در برنامه­های پیشگیری از سوء مصرف مواد، بررسی و شناخت عوامل مؤثر بر گرایش نسبت به مواد مخدر است (وود، داو، گالو،⁷ 2013). نوع گرایش نوجوانان و جوانان نسبت به مواد مخدر، مستقیم و غیرمستقیم بر سوء مصرف مواد تأثیر دارد. بنابراین شناسایی عوامل مؤثر بر نگرش نوجوانان و جوانان، تأثیر بسزایی در کاهش نگرش مثبت به مواد و تقویت نگرش منفی نسبت به مواد مخدر دارد و از طریق آن می­توان اقدامات پیشگیرانه در جهت سوء مصرف مواد انجام داد (دنهارد و مورفی⁸، 2013).

        يكي از مهمترين عوامل مؤثر در سوء مصرف مواد و همچنـين پرهيـز از مـواد مخـدر، خانواده و نحوه عملكرد آن مي­باشد (قمری، 1390). علاوه بر این، خانواده یک عامل محافظت­کننده و مخاطره­آمیز است و  تحقیقات مختلف عوامل محافظتی و مخاطره­ای متعددی در ارتباط با خانواده شناسایی کرده­اند. تحقیقات نشان داده­، استحکام رابطه، احساس حمایت والدین، صمیمیت و باز بودن در روابط، درک کنترل والدین و زمان صرف شده با والدین می­تواند از فرصت درگیر شدن نوجوان با موقعیت­های مخاطره آمیز مانند مصرف مواد جلوگیری کند (وودوارد، اسمیت، مان، کریستیانسون و مورهاوس⁹2023). اما هنگامی که روابط بیش از حد کنترل شده، سهل­گیرانه یا مخفیانه باشد، می­تواند منجر به ناسازگاری و افزایش خطر درگیر شدن با مواد گردد (گلدشتاین¹⁰ و همکاران، 2005 به نقل از وودوارد و همکاران، 2023). 

  اعتیاد یکی از عواملی که عملکرد و پویائی خانواده را تحت تأثیر قرار می­دهد و موجب افزایش مشکلات در بین اعضاء خانواده می­گردد (کوپلو، تمپلتون و پاول¹¹، 2009). به نظر می‌رسد که متغیرهای حوزه­ی خانواده مهم‌ترین عامل محافظتی بعد از همسالان برای مصرف مواد در نوجوانان باشند (وودوارد و همکاران، 2023). بنابراین خانواده بستر مهمی در گرایش نوجوانان به اعتیاد محسوب می­شود (رضایی، اسلامی، مهدی پور خراسانی، 1393). پژوهش­ها، خانواده را به عنوان یکی از مهمترین عوامل در پیشگیری و یا ایجاد آمادگی اعتیاد برشمرده­اند (پیک و کوونس¹²، 2010). در نتیجه، در غلبه بر معضل اعتیاد به مواد مخدر، خانواده به کانون حل مشکلات تبدیل شده است (گاردینر، ماسه و ایروچی¹³، 2019). نتایج تمامی پژوهش­ها به نحوی بیانگر این است که تأثیر خانواده بر سوء مصرف مواد، امری اجتناب ناپذیر است، و نوجوانان و جوانان به شدت تحت تأثیر والدین خود قرار دارند. لذا در مجموع خانواده نقش حیاتی در خطر ابتلای نوجوان به مصرف مواد مخدر دارد (بهارالدین، محمد و کریم¹⁴، 2020).

      یکی از عوامل محافظت­کننده و مخاطره­آمیز مرتبط با خانواده دینداری است. اگرچه خانواده (والدین) تنها منبع دینداری فرزندان نیست، اما تا حد زیادی تأثیرگذارترین عامل دینداری یا عدم دینداری فرزندان است. دین تنها یکی از جنبه­های ارزشی است که والدین به فرزندان خود منتقل کنند. برای مثال، والدین ممکن است ویژگی‌های سبک زندگی، نقش‌های جنسی، وابستگی به حزب سیاسی و جهت‌گیری عمومی سیاسی را نیز منتقل کنند. با این حال، تأثیر والدین بیش از همه در حوزه دین محسوس است (ورمیر¹⁵، 2014). مطابق پژوهش­های مختلف دینداری (معنویت) یک عامل محافظت کننده یا مراقبت کننده محسوب می­شود که سطوح بالا و پایین آن با انواع رفتارهای پرخطر بویژه اعتیاد به مواد مخدر در ارتباط است (اسماعیل بیگی، اعیادی، نبی­الهی نجف آبادی و رضایی، 1398؛ شوشتری رضوانی و آقا بابایی، 1399؛ تیرادو، مورنو، فوئنتس، رودریگز و همکاران¹⁶، 2022؛ ویندی و گرابز¹⁷، 2021). معنویت سازگاری پیچیده و چند بعدی است که نه تنها به عنوان عامل محافظت کننده در برابر مواد، بلکه در فرایند بهبودی افراد نیز نقش مهمی بر عهده دارد (مورجاریا، اورفورد¹⁸، 2002 به نقل از فراغتی و همکاران، 1398). بنابراین مذهب یک عامل محافظت کننده (پیشگیری کننده) و شفابخش است که هم در پیشگیری و هم در درمان مورد توجه محققین قرار گرفته است.

   از دیگر عوامل خانوادگی مهم در ارتباط با اعتیاد نوجوانان، پایگاه اجتماعی – اقتصادی خانواده است. موقعيت اجتماعي – اقتصادي خانواده، تحول بهنجار كودكان و بهزيستي خانواده را تحت تأثير قرار مي­دهد. افرادي كه متعلق به سطح اجتماعي – اقتصادي پايين هستند، از نظر شکل­دهي مکانيزم­هاي مقابله­اي غيرانطباقي، مانند استفاده از مواد مخدر بسيار آسيب­پذير مي­باشند (جونز، ايدلمن ويادرون،¹⁹ 2011 به نقل از شالچی، داد خواه یاقوتی، آذر، 1394). بسیاری از مؤلفه­های اجتماعی – اقتصادی خانواده از جمله درآمد، وضعیت اقتصادی اجتماعی، سابقه جرم والدین، تحصیلات والدین، بیکاری، ساختار خانواده، عضویت در خرده فرهنگ­های بزهکاری، فقر، نابرابری اقتصادی، دسترسی به مواد، همسالان، اوقات فراغت، منزلت اجتماعی، محله و بسیاری دیگر از متغیرها با اعتیاد فرزندان و اعضای خانواده در ارتباط است (گرا، بندتی، رسچه، پوتنته²⁰ و همکاران، 2020؛ راشل وانجیرو گاتونگو²¹، 2020؛ احدی، محمدی، طغر انگار، 1401؛ شالچی، داد خواه و یاقوتی آذری، 1394؛ نیازی، صادقی ده چشمه و سجودی، 1399؛ توده رنجبر و عراقی، 1397). در نتیجه لازم است برنامه­های پیشگیری از اعتیاد و سایر آسیب­ها را از خانواده شروع کرد. آموزش روش­هاي برقراري ارتباط اثربخش در خانواده، شيوه­هاي حل مسأله، حل تعارض، پاسخگويي و درک احساسات و عواطف و شيوه­هاي مناسب فرزند پروري مي­تواند، نقش مؤثری در این زمینه داشته باشد.

       باورهای فرهنگی بومی یکی دیگر از متغیرهای مرتبط با خانواده است. فرهنگ افراد در شکل دادن به رفتارها و باورهای مرتبط با سلامت نقش بسزایی دارد (بتانکورت²²، 2006). در واقع درک مردم از سلامتی و بیماری می­تواند، تحت تأثیر فاکتورهای فرهنگی قرار گیرد (عراقیه، فتحی و اوجارگا، برزگر و مرادی، 1390). خانواده در انتقال ارزش­ها، سنت­ها و بطور کلی آنچه فرهنگ نامیده می­شود نقش اساسی دارد. خانواده توسط سوء مصرف کنندگان فرهنگ بومی به عنوان دومین عامل مداخله­ای مهم پس از حمایت معنوی توصیف می­شود. بنابراین می­توان ادعا کرد که خانواده هنوز در جوامع بومی، نهادی مرکزی است. از آنجایکه که سوء مصرف مواد با باورهای فرهنگی سنتی بومیان در مورد شجاعت، فروتنی و سخاوت و شرافت خانواده در تضاد است، تمامیت فرهنگی می­تواند به عنوان یک عامل پیشگیری کننده و هم به عنوان یک عامل درمانی در سو مصرف مواد عمل کند. از طرف دیگر، قطع ارتباط با ارزش­ها و سنت­های فرهنگی سبب شده تا افراد در تلاشی ناموفق برای مقابله با اضطراب وجودی خود به الکل و مواد روی آورند. کشف معنا و شفای حاصل برای مراجعان بومی از طریق اتصال مجدد به ارزش­ها و سنت­های فرهنگی امکان پذیر است. احیا فرهنگی و معنوی استراتژی مورد استفاده جامعه بومی بوده است. این جوامع از شفا دهنده­ای بومی و سنتی برای کمک به احیا اعضای خود استفاده می­کنند. این جوامع بومی بر مراسم و اعمال معنوی، فعالیت­ها و برنامه­های فرهنگی مبتنی بر ارزش­های سنتی، معنویت و فعالیت­هایی که عزت­نفس افراد را افزایش می­دهند، تأکید دارند (مک کورمیک²³، 2000). بنابراین فرهنگ بومی دارای عوامل مخاطره آمیز و عوامل محافظت کننده­ متعددی می­باشد.

     از جمله عاملی که در بافت خانواده می­تواند به شدت رفتارهای نوجوانان را تحت تأثیر قرار داده و احتمال بروز رفتارهای پرخطر را در آنها افزایش دهد، سبک­های فرزند پروری است (کرامپن²⁴، 1987 به نقل کهنسال، سامره و اکبری، 1401). یافته­های نشان می­دهد که سبک‌های فرزندپروری ضعیف یک عامل خطر برای سوء مصرف مواد مخدر در نوجوانان است (زرور، ناجا، چاهود، حلبی و همکاران²⁵، 2021). زیرا شیوه‌های تربیتی ناهماهنگ والدین می‌تواند باعث تنش در روابط والدین و فرزند، اختلال در عملکرد خانواده و ناهماهنگی محیط خانواده شود. وقوع این پدیده­ها ممکن است وابستگی نوجوانان را به خانواده­هایشان کاهش دهد و حتی روابط خانوادگی را تضعیف یا قطع کند و باعث ایجاد عدم تعادل در اکوسیستم خانواده و مهار رشد سالم نوجوانان شود (شومسکاس و زابورسکیس²⁶، 2017؛ لیو و ویشر²⁷، 2021) از سوی دیگر، گرمی و درک والدین و طرفداری مادر احتمالا عوامل محافظتی برای پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر در نوجوانان است (لوکاوسکا، واچک و گابهلیک²⁸، 2020). بنابراین اگر دو مشخصه سبک­های فرزندپروری، توقع به کنترل رفتار و پاسخدهی به گرمی و حمایت والدین (دوینیتا و ماریا²⁹، 2015) به درستی تأمین نشود، ممکن نوجوان در معرض اعتیاد قرار گیرد.

       یکی از عواملی که احتمالا رابطه دانش­آموز و عوامل مرتبط با خانواده را تحت تأثیر قرار می­دهد و سبب گرایش یا عدم گرایش دانش­آموزان به مصرف مواد مخدر می­شود، شخصیت است. ویژگی­های شخصیت یک پیش­بینی کننده قوی رفتار اعتیاد آور است (کلونینجر، بومن و سیگواردسون³⁰، 1988 به نقل از استوارت، چینک، تامپسون، افضلی³¹ و همکاران 2021). در واقع شخصیت نحوه­ی تعامل فرد با عوامل آسیب­زا را تعین می­کند (هاستسوکی، پیروکوپ، 2018). در بعد فردی، شخصیت عاملی است که ممکن است نقش مهمی در ایجاد پیش­­زمینه و مستعد کردن افراد در رفتارهای مصرف مواد داشته باشد (حسینی المدنی، کریمی و بهرامی، 1391). بنابراین شخصیت یک عامل مخاطره­ای بالقوه و یا یک عامل محافظت کننده عمده از اعتیاد به حساب آید که می­تواند سایر عوامل محافظت کننده و مخاطره­ای از جمله عوامل مرتبط با خانواده را تحت تأثیر قرار دهد.

          تحقیقات زیادی در مورد ابعاد مختلف خانواده و گرایش نوجوانان به اعتیاد صورت گرفته است. در این تحقیقات به مجموعه­ای از عوامل خانوادگی مؤثر در گرایش نوجوانان به اعتیاد اشاره شده است. محمدخانی (1387) در بررسی عوامل خطرساز و حفاظت کننده مصرف الکل، سیگار و سایر مواد در نوجوانان نشان داد که در حیطه خانواده، عوامل پیوند ضعیف با خانواده و تعارض­های خانوادگی از مهمترین پیش­بینی کننده­های مصرف مواد در نوجوانان هستند که به طور معناداری با مصرف مواد رابطه دارند.حبيبي و همکاران (1391) نیز در پژوهش پيش­بيني مصرف مواد در نوجوانان بر اساس شاخص­هاي خطرساز و محافظت­کننده فردي، خانوادگي، همسالان و محل سکونت نشان دادند که از ميان عوامل خانوادگي، دلبستگي ايمن به پدر و مادر، اثر پيش­بيني کنندگي معناداري با گرایش به اعتیاد به نوجوانان دارد، در حالی و ميزان خطرپذيري مصرف مواد در بين دانش­آموزاني که اعضاء درجه يک خانواده مصرف کننده مواد بودند، بالا گزارش شد. همچنین ناوی و همکاران (2021) ضمن بررسی مجموعه­ای از عوامل محافظت کننده و مخاطره آمیز مرتبط با نگرش دانش­آموزان به اعتیاد، از سیگار کشیدن مادر، کنترل روانی ضعیف مادر، تحصیلات پایین والدین، غفلت و نظارت ضعیف والدین و وجود فرد مصرف کننده مواد را از مهمترین عوامل خطرساز خانواده در گرایش نوجوانان به مصرف نام می­برد. در نهایت اسماعیل و همکاران (2023) از حمایت اخلاقی خانواده را به عنوان یک عامل حفاظتی مهم در گرایش یا عدم گرایش نوجوانان به اعتیاد نام می­برند. از دیگر پژوهش­ها در این زمینه می­توان به پژوهش (جهان شاه لو و همکاران، 1395؛ ناصری، 1401، علیپور، 1397؛ داودی، مهرابی­زاده، هنرمند و هاشمی، 1396) اشاره کرد.

        راهبردهای پیشگیری و مداخله زود هنگام می­تواند تأثیر مصرف مواد و اختلالات روانی را در جوامع بخصوص در میان جوانان و نوجوانان کاهش دهد. یکی از مهمترین راهبردهای پیشگیری تغییر نگرش مثبت نسبت به مواد و شناسایی عوامل مخاطره آمیز و محافظت کننده نوجوانان در گرایش یا عدم گرایش به اعتیاد است. بنابراین هدف پژوهش حاضر بررسی رابطه­ی عوامل محافظت کننده و مخاطره آمیز خانواده با گرایش به مصرف مواد در دانش­آموزان دوم متوسطه با نقش واسطه­ای شخصیت است. بر اساس بررسی­های صورت گرفته پژوهشی در این زمینه با نقش ویژگی­های واسطه­گری شخصیت در رابطه ترکیب عوامل خانوادگی ذکر شده (باورهای دینی، پایگاه اجتماعی – اقتصادی، باورهای فرهنگی بومی و سبک فرزند پروری) با گرایش به اعتیاد در دانش­آموزان صورت نگرفته است. علاوه بر این، در پژوهش حاضر  بعضی از متغیرهای مهم مرتبط با خانواده از جمله فرهنگ بومی / محلی / قومی مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین به منظور دستیابی به هدف فوق ضمن بررسی برارزش کلی مدل ارائه شده فرضیاتی در مورد رابطه مستقیم و غیرمستقیم هر یک از عوامل مرتبط با خانواده با نقش واسطه­ای شخصیت  مورد آزمون قرار گرفت.

روش:

جامعه آماری پژوهش

جامعه آماری پژوهش حاضر را کلیه دانش­آموزان متوسطه دوم نظری شهرستان خرم­آباد در سال1400-1401 به تعداد 8442 دانش­آموز تشکیل می­دادند. از این تعداد بر اساس گزارش سازمان آموزش و پرورش استان لرستان 4431 دانش­آموز پسر (در 191 کلاس درس) و بقیه دختر بودند که در 184 کلاس درس مشغول به تحصیل بودند.

نمونه­­، روش نمونه­گیری

حجم نمونه مورد مطالعه با توجه به جدول کرجسی - مورگان 380 نفر برآورد شده است. در این پژوهش از روش نمونه­گیری طبقه­ای نسبی استفاده شد. با توجه به نسبت دانش­آموزان دختر و پسر در جامعه حجم نمونه برای هریک از گروه دختران و پسران به ترتیب 218 و 162 انتخاب گردید و به پرسشنامه­های پژوهش پاسخ دادند، سپس برازش مدل مذکور از طریق معادلات ساختاری و با نرم­افزار ایموس بررسی گردید.

ابزار پژوهش

     پرسشنامه نگرش به اعتیاد: این پرسشنامه در مورد نگرش نسبت به اعتیاد و مواد مخدر است که به صورت فرم الف و ب توسط نظری (1380) ساخته شده است. وی برای تعیین اعتبار صوری از نظر اساتید روانشناسی استفاده کرده است. فرم اولیه مقیاس دارای 64 آیتم بوده که آنها نیز به دو نیمه تقسیم شده­اند تا در مقیاس، دو فرم موازی بدست آید. نتایج نشان داد که همبستگی بین دو فرم الف و ب برابر 82/0 است و دو مقیاس به میزان بالا و رضایت بخشی با یکدیگر موازی هستند. نتایج بدست آمده در مورد مقیاس نگرش ساخته شده نشان می­دهد که مواد مقیاس از همسانی خوبی برخوردارند. ضریب آلفای کرونباخ در فرم الف برابر 81/0 و در فرم ب برابر با 86/0 است (بپورچناری و گلزاری، 1387).

      پرسشنامه جهت­گیری مذهبی: این پرسشنامه توسط بهرامی احسان (1381) معرفی شده است. این پرسشنامه 45 گویه دارد و میزان جهت­گیری مذهبی را در فرد مورد بررسی و ارزیابی قرار می­دهد. این پرسشنامه شامل چهار خرده مقیاس است که هر کدام از خرده مقیاس­ها ابعاد متفاوتی را می­سنجد. به منظور بررسی ساختار هماهنگی درونی پرسش­ها از روش اسپیرمن براون استفاده شد. ضرایب قابلیت اعتماد محاسبه شده از روش اسپیرمن براون برابر 91/0 بدست آمد (بهرامی احسان، 1380). همچنین پایایی پرسشنامه با استفاده از روش آلفای کرونباخ معادل 85/0  و ضریب پایایی با استفاده از آلفای کرونباخ برای زیر مقیاس­ها بین 85/0 و 91/0 (بهرامی، 1380) است. 

      پرسشنامه باورهای فرهنگی بومی: پرسشنامه باورهای فرهنگی بومی، یک پرسشنامه ترکیبی است که بر اساس گویه­های محقق ساخته و گویه­های اعتبار یابی شده از مطالعات پیشین (مومبینی، حسین­زاده و مومبینی، 1398؛ صدیق سروستانی، 1388؛ مظفر، ذکریایی و ثابتی، 1388؛ حسین زاده فرمی، صادقی، 1398؛ حسینی، 1396؛ میرفردی و شهریاری، 1396) و مقالات ترجمه شده ساخته شده است. این پرسشنامه از دو بخش درست شده است. یک بخش به نقش تسهیل کنندگی نگرش­های فرهنگی نسبت به اعتیاد در دانش­آموزان می­پردازد و در بخش دیگر نقش درمانی و شفابخشی (پیشگیری) فرهنگ در اعتیاد مورد توجه قرار می­گیرد. همچنین برای تعین اعتبار پرسشنامه فوق از نظر دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اساتید روانشناسی استفاده شده است.

پرسشنامه سبک فرزندپروری: این پرسشنامه دارای ۳۰ گویه است که توسط دیانا بامریند (1991) بر اساس نظریه وی طراحی و ساخته شد و در سال 1374 توسط اسفندیاری به فارسی ترجمه گردید. این پرسشنامه، شیوه­های فرزندپروری والدین را در سه عامل شیوه­ی سهل­گیرانه، شیوه­های استبدادی و شیوه­های اقتدارگرا اندازه­گیری می­کند. بامریند (۱۹۹۱) برای محاسبه پایایی با روش (بازآزمایی) 81/۰برای شیوه سهل­گیرانه، ۸۶/ ۰برای شیوه استبدادی و ۷۸ /۰برای شیوه اقتداری گزارش نمود. علاوه بر آن مهر افروز (1378) ثبات درونی را با استفاده از آلفای کرونباخ محاسبه نمود که ۷۵/۰برای شیوه سهل­گیری ۸۵/۰ برای شیوه استبدادی و۸۲ /۰برای شیوه اقتدار منطقی بدست آورد. هچنین اسفندیاری (۱۳۷۴) برای روایی پرسشنامه از صاحب نظران در زمینه روانشناسی استفاده کرد که نتایج بدست آمده نشان داد که پرسشنامه شیوه­های فرزندپروری بامریند دارای روایی (اعتبار) صوری است.

پرسشنامه وضعيت اجتماعي- اقتصادي (SES): این پرسشنامه دارای 11 سؤال بوده که توسط قدرت نما (1392) طراحی و تنظیم گردید. این پرسشنامه دارای 4 مؤلفه میزان درآمد، طبقه اقتصادی، تحصیلات و وضعیت مسکن می­باشد. اسلامي و همکاران (1392) روايي صوري و محتوايي پرسشنامه مذکور را توسط 12 تن از متخصصين ورزشي مورد تأييد قرار دادند، همچنین با استفاده از آزمون آلفاي كرونباخ پايايي پرسشنامه 0.83 به دست آمد.

پرسشنامه ویژگی­های شخصیتی: پرسشنامه پنج عاملی نئو فرم بلند ( (NEO- PI-Rدر سال (1992) توسط کاستا و مک کری ساخته شد. این پرسشنامه برای سنجش ویژگی­های شخصیتی در پنج عامل برونگرایی (E)، روان­رنجوری (N)، وظیفه شناسی یا با وجدان بودن (C)، گشودگی نسبت به تجربه یا انعطاف­پذیری (O) و تطابق­پذیری یا توافق و یا دلپذیری (A) تهیه شده است و مشتمل بر 240 گویه است. این پرسشنامه در ایران توسط گروسی فرشی و همکاران (1380) هنجاریابی شده و روایی و پایایی آن به ترتیب 66% و 87% گزارش شده است. همچنین در پژوهش سبک­رو، حق­بین و ابراهیم­زاده (1395) آلفای کرونباخ هریک از ابعاد شخصیت (روان­رنجوری، با وجدان بودن، گشودگی نسبت به تجربه، برون­گرایی و سازگاری) به ترتیب 89%، 83%، 71%، 74%، و 74% گزارش شده است. پرسشنامه فوق دارای مقیاس 5 درجه­ای لیکرت است که برای کاملا مخالفم نمره 4 و برای کاملا موافقم نمره 0 در نظر گرفته شده، اما برای سؤالات معکوس کاملا موافقم نمره 4 و کاملا مخالفم نمره 0 در نظر گرفته شده است.

یافته­های: 

از مجموع 380 دانش­آموز انتخاب شده 218 نفر پسر و 162 نفر دختر بودند که به پرسشنامه پاسخ دادند. به منظور تجزیه و تحلیل داده­ها بعد از بررسی پیش فرض­ها اقدام به برآورد برازش مدل پیشنهادی گردید که نتایج در جدول شماره 1 نشان داده شده است.

جدول شماره 1 شاخص­های برازش مدل پیشنهادی

شاخص­ها                       χ2                               χ2/DF                     RMSEA                           CFI                        TLI                                 GFI

مقادیر                33/96 32/3 05/0 95/0 968/0        97/0

دامنه مورد قبول       05/0< 5> 08/0 90/0< 90/0< 90/0<

     براساس نتایج جدول χ2  بر درجه آزادی کوچکتر از 5 است که نشان دهنده­ی برازش مدل است. همچنین CFI، TLI و GFI بیشتر از 90% و RMSEA کمتر از 08/ است که نشان دهنده­ی برازش مدل است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل شماره (1) الکوی تأثیر عوامل محافظ و خطر ساز مرتبط با خانواده با میانجیگری ویژگی­های شخصیت بر نگرش به مصرف مواد مخدر 

 

جدول شماره 2 ضریب مسیر مستقیم مدل و معناداری

		ضریب مسیر	CR	نتیجه
مستقل	وابسته
باورهای دینی	نگرش به مصرف مواد مخدر	11/	39/3	تأیید
پایگاه اجتماعی- اقتصادی	نگرش به مصرف مواد مخدر	08/-	65/2-	تأیید
سبک فرزندپروری	نگرش به مصرف مواد مخدر	18/	45/4	تأیید
باورهای فرهنگی	نگرش به مصرف مواد مخدر	25/	85/4	تأیید

     چنانچه نتایج نشان می­دهد، ضریب استاندار مسیر باورهای دینی(Sig=0.001, t-value=3.39)، پایگاه اجتماعی - اقتصادی (Sig=0.008, t-value=-2.65)، سبک فرزند پروری  (Sig=0.001, t-value=4.45) و باورهای فرهنگی (Sig=0.001, t-value=4.85) بر نگرش به مصرف مواد مخدر در سطح تعیین شده 05/0>P معنادار می‌باشد. . بنابراین در سطح اطمینان 95 درصد می­توان گفت که کاهش/ افزایش هر یک از چهار متغیر ذکر شده می­تواند بصورت مستقیم باعث افزایش/کاهش نگرش به مصرف مواد مخدر گردد. در نتیجه فرضیه­های (1، 2، 3 و 4)  مبنی بر اثر مستقیم بر نگرش به مصرف مواد مخدر در دانش آموزان مقطع متوسطه دوم شهر خرم آباد مورد تأیید قرار می­گیرد. همچنین برای سنجش معناداری اثر غیر مستقیم از آزمون سوبل استفاده شد که نتایج آن در جدول شماره 3 گزارش شده است.

همان­طور که ضرایب مسیر در شکل شماره 1 نشان داد مسیر مستقیم سبک فرزند پروری به شخصیت (13/0=β ، 65/2 CR=) و همچنین مسیر مستقیم شخصیت به نگرش به مصرف مواد مخدر (22/0=β ، 25/5 CR=) معنادار می­باشد و با توجه به ضرایب مستقیم مسیرها، می­توان ضریب غیرمستقیم را محاسبه نمود که مقدار 03/0 بدست می­آید (13/0˟ 22/0). حال معناداری این ضریب غیرمستقیم را می­توان به طریق آزمون سوبل به طریق زیر نشان داد:

ZValue=

باتوجه به اینکه عدد معناداری این آزمون بیشتر از حد مطلوب بوده است (96/1Z>) بنابراین این فرضیه تأیید می­شود. درواقع سبک فرزند پروری قادر است با میانجي­گری شخصیت بر نگرش به مصرف مواد مخدر بر دانش­آموزان مقطع متوسطه دوم شهر خرم­آباد تأثیر گذار باشد. 

 همچنین، مسیر مستقیم پایگاه اجتماعی – اقتصادی، متغیر باورهای دینی و باورهای فرهنگی بومی به شخصیت و همچنین مسیر مستقیم شخصیت به نگرش به مصرف مواد مخدر معنادار می­باشد. باتوجه به ضرایب مستقیم مسیرها، می­توان ضریب غیرمستقیم را از طریق آزمون سوبل به ترتیب برای این 3 متغیر به شکل زیر نشان داد:

 

ZValue=     پایگاه اجتماعی – اقتصادی

باتوجه به اینکه عدد معناداری این آزمون بیشتر از حد مطلوب بوده است (96/1Z>) بنابراین این فرضیه تأیید می­شود. در واقع پایگاه اقتصادی - اجتماعی قادر است با میانجي­گری شخصیت بر نگرش به مصرف مواد مخدر بر دانش­آموزان مقطع متوسطه دوم شهر خرم­آباد تأثیر گذار باشد.

ZValue=

باتوجه به اینکه عدد معناداری این آزمون بیشتر از حد مطلوب بوده است (96/1Z>) بنابراین این فرضیه تأیید می­شود. درواقع گرایش مذهبی قادر است با میانجي­گری شخصیت بر نگرش به مصرف مواد مخدر بر دانش­آموزان مقطع متوسطه دوم شهر خرم­آباد تأثیر گذار باشد.

ZValue=

باتوجه به اینکه عدد معناداری این آزمون بیشتر از حد مطلوب بوده است (96/1Z>) بنابراین این فرضیه تأیید می­شود. در واقع فرهنگ بومی قادر است با میانجي­گری شخصیت بر نگرش به مصرف مواد مخدر بر دانش­آموزان مقطع متوسطه دوم شهر خرم­آباد تأثیر گذار باشد.

جدول شماره 3 ضریب غیر مستقیم مدل و معناداری

نوع متغیر			ضریب مسیر			عدد معناداری	نتیجه
مستقل	میانجی	وابسته	مستقیم	غیرمستقیم	کل
سبک فرزند پروری	شخصیت	گرش به مصرف مواد مخدر	18/0	03/0	21/0	37/2	تأیید
پایگاه اجتماعی - اقتصادی	شخصیت	گرش به مصرف مواد مخدر	08/0-	08/	16/0	93/3	تأیید
باورهای مذهبی	شخصیت	گرش به مصرف مواد مخدر	11/0	03/0	14/0	61/3	تأیید
باورهای فرهنگی بومی	شخصیت	نگرش به مصرف مواد مخدر	25/0	08/0	33/0	93/3	تأیید

 

با توجه به نتایج جدول و معناداری مسیر متغیرهای سبک فرزند پروری، باورهای مذهبی و باورهای فرهنگی بومی و پایگاه اجتماعی - اقتصادی  با شخصیت و همچنین معناداری مسیر مستقیم شخصیت به نگرش و عدد معناداری بدست آمده در هریک از متغیرها که بیشتر از حد مطلوب بوده است (96/1Z>) فرضیات (غیر مستقیم)  هم تأیید می­گردد. بنابراین عوامل مرتبط با خانواده (سبک فرزند پروری، باورهای دینی، باورهای فرهنگی بومی و پایگاه اجتماعی - اقتصادی) قادر است با میانجي­گری شخصیت بر نگرش به مصرف مواد مخدر بر دانش­آموزان مقطع متوسطه دوم شهر خرم­آباد تأثیر بگذارد.

    بحث و نتیجه گیری:        

  همانطور که در جدول شماره 2 مشخص است، سبک فرزند پروری بر گرایش نوجوانان به اعتیاد تأثیر دارد. عامل محافظت کننده و مخاطره آمیز سبک فرزند پروری در گرایش نوجوانان به اعتیاد در پژوهش­های متعدد از جمله (کهنسال و همکاران، 1400؛ سلطانی و زینالی، 1398؛ بنی­جمال و صرامی، 1396؛ لیو و ویشر، 2021؛ لی، لو، وایجی، بینگ³² و همکاران، 2022؛ چاکرون - باگیونی، ایزاوت و فال³³، 2021) مورد توجه قرار گرفته، که می­توان نتایج پژوهش حاضر را را آنها همسو دانست. بطور کلی در تبیین یافته­های بدست آمده می­توان گفت، سبک فرزندپروری ناسالم (مستبدانه) با کنترل و محدودیت شدید، صمیمیت پایین، اعمال قدرت و انضباط اجباری، سطح توقع بالا از فرزند و سطح پاسخگویی پایین، عزت­نفس، خودکارآمدی فرد را پایین آورده و فرد را مستعد افسردگی می­کند. در این در حالی است که افسردگی یکی از عوامل خطر مصرف مواد در بین نوجوانان است (دانش و همکاران، 1396). سبک فرزند پروری استبدادی، خودتنظیمی فرزندان را کاهش می­دهد (ابراهیمی، زینالی، 1397) در نتیجه سبب تحریک پذیری و خودکنترلی ضعیف و در نهایت گرایش به رفتارهای پرخطر و لذت­های آنی در نوجوانان می­گردد. علاوه بر این، از آن جایی که فرزندان خانواده­های مستبد به شدت تحت کنترل و هدایت والدین هستند، مهارتهای زندگی مستقلانه از جمله تصمیم­گیری، برنامه­ریزی، هدف گزینی، و مواردی از این قبیل، که پایه­های پختگی فرد را تشکیل می­دهند در آنها شکل نمی­گیرد. چنین وضعیتی، فرد را در شرایطی قرارمـی­دهـد کـه قادر بـه مقابلـه صحیح با استرس­های زندگی نمی­باشد و در نتیجه احتمال افسردگی و سایراختلالات روانی نیز افزایش می­یابد که بـه صـورت غیـرمسـتقیم مـی­تواند به مصرف مواد بینجامد. همچنین، توانایی­هـای روانـی اجتمـاعی پایین، ضعف مهـارت­هـای ارتبـاطی و رفتارهای تکانشی در فرزنـدان خـانواده­های دارای سبک سهل­گیرانه، خطـر گرایش به مصرف را افزایش می­دهد. از آنجایی که این فرزندان در زمان مناسـب، ناکـامی­هـای زندگی را تجربه نکرده­اند و برای آن آماده نشده­اند، برای مقابله با شکست­ها، محدودیتها و ناکـامی­ها، از توانایی مناسب برخوردار نیستند و احتمال گرایش به مواد و سایر رفتارهای پرخطر به عنوان روشـی بـرای تنظـیم هیجـانی افزایش می­یابد. همچنین نبود نظارت، محدودیت و ضعف والدین در هـدایت فرزنـدان در اعمـال انضـباط پایدار سبب گرایش فرزندان آنها به رفتارهای پرخطر می­گردد (محمدخانی و نوری، 1396). در نهایت، سبک فرزند پروری قاطعانه، به عنوان سالم­ترین سبک فرزند پروری با پیامدهای مثبت شناختی، اجتماعی، تحصـیلی و سـازگاری بهتـر به نیازهای مختلف فرزندان خود (هیجـانی، ارتبـاطی و نظارتی و هدایتی) به درستی جواب می­دهند. توجه والدین قاطع به استدلال و بیان کردن منطق قواعد و قوانین به فرزندان کمک می­کند تا بتوانند پیامدهای رفتارهای خود را به درسـتی متوجـه شـوند و در نتیجه میزان بالایی از قضاوت­های صحیح برخوردار شوند (محمدخانی و نوری ، 1396). بنابراین سبک فرزند پروری اقتدارگرا با افزایش عزت­نفس و یادگیری مهارتهای مقابله­ای موجب افزایش نگرش منفی نسبت به مواد و سایر رفتارهای پرخطر در فرزندان می­گردد.

    دیگر یافته­های پژوهش نشان داد که  پایگاه اجتماعی – اقتصادی خانواده بر نگرش دانش­آموزان نسبت به مواد تأثیر دارد. این نتایج با تحقیقات شالچی، سهرابی و حاتم­پور، 1397؛ پارسیان، هاشمیان، ابوالمعالی و میرهاشمی، 1394؛ گرا، بندتی، رسچه، پوتنته و همکاران، 2020؛ بوجا، مورتالی، باتیستا، مینوتیلو³⁴، 2019؛  ردوننت، کلت، فوربورن، بووز، ملکیور،³⁵ 2012 و دیگران همسو است. در تبیین این نتایج می­توان گفت که موقعيت اجتماعي – اقتصادي خانواده، تحول بهنجار كودكان و بهزيستي خانواده را تحت تأثير قرار مي­دهد. بنابراین، افرادي كه متعلق به سطح اجتماعي – اقتصادي پايين هستند، از نظر شکل­دهي مکانيزم­هاي مقابله­اي غيرانطباقي، مانند استفاده از مواد مخدر بسيار آسيب­پذير مي­باشند (جونز و همکاران، 2011 به نقل از شالچی و همکاران، 1394). از طرف دیگر، سطح پایین اقتصادی و تحصیلات والدین بخصوص پدر سبب گرایش نوجوانان به دوستان و همسالان ناسالم می­گردد، که این موارد زمینه را برای نگرش نوجوانان به اعتیاد و سایر رفتارهای بزهکارانه آماده می­کند.

       دیگر یافته­های پژوهش نشان داد که  باورهای مذهبی بر نگرش دانش­آموزان نسبت به مواد تأثیر دارد. نتایج این بخش از پژوهش با دیگر پژوهش­های این حوزه (جلیلیان، حجت خواه و رشید، 1395؛ بهامین، داوری فرد و صادقی فرد، 1397؛ فرزانه جاجرمی، ستوده اصل، کسهاری، جهان، 1400؛ زارعی و کاظمی­پور، 1400؛ ویندی و گرابز، (2021؛ تیرادو و همکاران، 2022) همسو است. در تبیین یافته­ها می­توان گفت که معنویت (دین) از طریق افزایش خودکنترلی، برقراری نظم اخلاقی، افزایش تعهدات اخلاقی (بهامین و همکاران، 1397)، کاهش اختلالات روانی و همچنین مشکلات ناشی از آن مانند خودکشی، افسردگی و اضطراب (ابوریا، پارگامنت، ماهونی، استاین³⁶، 2015)، تعدیل آثار بحران­های شدید، سیستم معنادهی (افکار، باورها، انتظارات و اهداف)، احساس ارزشمندی (سیل برمن، 2005)، احساس امنیت و کاهش عواطف منفی (اسمیت، 2003) منجر به کاهش نگرش مثبت نسبت به اعتیاد در دانش­آموزان می­گردد. همچنین مذهب می­تواند از طریق مهارتها و دانشی که فرد کسب می­کند از مصرف مواد پیشگیری کند. مثلا مذهب می­تواند با ایجاد یک سیستم معنادهی، هدفدار بودن و خود ارزشمندی مثبت مانع رفتارهای هیجانی شود (اسمیت، 2003).

       علاوه بر موارد فوق دیگر یافته­های پژوهش نشان داد که  باورهای فرهنگی (بومی / محلی) بر نگرش دانش­آموزان نسبت به مواد تأثیر دارد. تحقیقات گویای نقش تسهیل­گری فرهنگ بومی (میرفردی، شهریاری، 1396؛ مومبینی، حسین­زاده و مومبینی، 1398؛ سروستانی و قادری، 1388؛ شریف حسینی، 1396) و همینطور نقش شفابخشی (درمان) و پیشگیری فرهنگ (گینزبری، 2016؛ شل، نیومن و فانگ³⁷، 2010؛ موناکو، بونهتو، کوداچیونی، مارکوس آنتونی³⁸، 2020؛ ماینا، مکلین، مکارو، کندی³⁹و همکاران، 2020؛ آلدرته، گرگوریچ، مونتهبان، کاپلان⁴⁰ و همکاران، 2016) در افزایش یا کاهش اعتیاد است که می­توان نتایج پژوهش حاضر را با نتایج آنها همسو دانست. در تبیین این یافته­ها می­توان گفت که مخاطرات فرهنگ بومی از جمله باورها و هنجارهای تشویق کننده (تسهیل­گر)، تقابل فرهنگ­ها، انحطاط فرهنگی، گسیختگی جامعه، آنومی یا از دست دادن هویت قومی سالم و بی­اعتمادی فرهنگی می­تواند، سبب شکل­گیری باورها و نگرش­های ناکارآمد، گرایش به ناهنجاری­ها، دوری از آداب و رسوم سنتی و مذهبی، فاصله گرفتن از ارزش­های فرهنگی و از دست دادن هویت قومی و فرهنگی در نوجوان شده که همه­ی این موارد می­تواند، زمینه ساز گرایش نوجوان به اعتیاد و رفتارهای پرخطر گردد. به گونه­ای که سلمکو، وود، تورمن⁴¹، (2006) معتقدند که بسیاری از مشکلات سوء مصرف مواد با از دست دادن فرهنگ سنتی مرتبط است. بنابراین باتوجه به خطراتی که در فرهنگ­های سنتی و بومی ایران از جمله (قوم لر) وجود دارد، گرایش نوجوانان به اعتیاد دور از ذهن نیست. در مقابل عوامل محافظت کننده فرهنگ بومی از جمله پایبندی به ارزش­های بومی و سنتی (دینی) و داشتن هویت فرهنگی قوی، موجب افزایش عزت­نفس و خودباوری فرد نوجوان می­شود که می­تواند، زمینه ساز افکار و احساسات مثبت، احساس معناداری و هدفمندی، رهایی از افسردگی و در نهایت گرایش منفی به اعتیاد ­شود. 

      همانگونه که نتایج جدول شماره 3 نشان می­دهد، متغیر سبک فرزند پروری به طور علّی و غیرمستقیم از طریق شخصیت بر گرایش دانش­آموزان به مصرف مواد تأثیر دارد. نتایج پژوهش حاضر را می­توان با نتایج شوشین، میکسیا و لانگ⁴²، (2023) که نشان داد 5 عامل بزرگ شخصیت رابطه­ی بین سبک فرزندپروری والدین و سلامت روان در بین دانشجویان واسطه­گری می­کند، همسو دانست. همچنین می­توان آن را با با نتایج تحقیق مام شریفی و همکاران (1399) که نشان دادند، هیجان­خواهی هم بطور مستقیم و هم از طریق روان­رنجوری و توافق پذیری، می­تواند، آمادگی به اعتیاد را پیش­بینی کند، همسو دانست. در تبیین این یافته­ می­توان اذعان داشت که برخی افراد به دلیل دارا بودن ویژگی­های شخصیتی خاصی، استعداد بیشتری برای رفتارهای مخرب و خود آسیب­رسان از جمله اعتیاد دارند. با توجه به اینكه برخی از ویژگی شخصیتی از جمله روان­رنجورخویی شامل تمایل برای تجربه اضطراب، پرخاشگری، افسردگی، کمرویی، تكانشگری و آسیب­پذیری است، افرادی که نمرات بالاتری در این ویژگی می­گیرند، به احتمال زیاد در مواجهه با فشارهای روانی، راهكارهای مقابله کارآمدی ندارند و همین موضوع باعث می­شود که افراد را درگیر رفتارهای پرخطر نماید (سهرابی، مام شریفی، رافضی و اعظمی، 1397). این افراد احتمالا دارای افكاری غیرمنطقی در مواجه با مشكلات هستند و قدرت کمتری در کنترل تكانه­های خود دارند و درجه انطباق­پذیری ضعیف­تری در ارتباط با دیگران و شرایط فشار روانی نشان می­دهند و از سویی دیگر افرادی که دارای این ویژگی شخصیتی هستند، تمایلی به ایجاد و داشتن یك رابطه باثبات ندارند و در یك حالت عدم تعادل قرار دارند و این ویژگی­ها باعث می­شود که این افراد از اطمینان شناختی مناسب و قابل اتكایی برخوردار نباشند. همچنین نوجوانانی که از ویژگی شخصیتی روان­رنجورخویی برخوردارند و نمرات بالایی را در این ویژگی شخصیتی دارند، زمانی که با سبک­های فرزند پروری نامناسب (استبدادی یاسهل­گیر) مواجه باشند، ویژگی­های شخصیتی آسیب­رسان (مثل روان رنجور خویی) می­تواند، تأثیر مضاعفی روی نوجوان و گرایش او به رفتارهای پرخطر و اعتیاد بگذارد. بنابراین می­توان گفت روان رنجوری یك نوع عامل مستعد کننده برای گرایش به رفتارهای پرخطر از جمله اعتیاد است. در بيشتر پژوهش­ها ازجمله (کندی، چن، فنگ، والدیمارسدوتر⁴³ و همکاران، 2019 و حميد، 1394) صفت روان رنجورخويي با افزايش گرايش به اعتياد همراه بوده ­است. با اين حال در مورد چهار صفت دیگر از صفات مدل پنج عاملي نتايج متفاوت است. بنابراین می­توان نتیجه گرفت که 5 عامل بزرگ شخصیت هر کدام با نگرش مثبت یا منفی نسبت به اعتیاد در ارتباط است و می­توانند، با توجه به وضعیت خانوادگی و سبک فرزند پروری والدین تأثیر مثبت یا منفی بر گرایش نوجوان به اعتیاد اعمال کند.

از دیگر یافته­های پژوهش حاضر می­توان به رابطه­ی معنادار پایگاه اقتصادی – اجتماعی خانواده با گرایش دانش­آموزان به مصرف مواد با نقش واسطه­گری شخصیت اشاره کرد. هرچند پژوهشی در مورد نقش واسطه­ای شخصیت در ارتباط بین پایگاه اقتصادی- اجتماعی و نگرش به اعتیاد یافت نشد. اما پژوهش­ها نشان دهنده­ی ارتباط وضعیت اقتصادی – اجتماعی خانواده با گرایش به اعتیاد است. بطوریکه (گرا و همکاران، 2020) نشان دادند که الگوهای استفاده از مواد در میان دانش­آموزان 28 کشور مورد بررسی به شدت با وضعیت اجتماعی – اقتصادی و تحصیلات پایین والدین در ارتباط است. در تبیین نتایج پژوهش حاضر می­توان گفت که وضعیت پایگاه اجتماعی – اقتصادی پایین (سطح تحصیلات والدین، درآمد، زندگی در محله فقیر نشین و غیره) منجر به استفاده راهبردهای مقابله­ای ناسالم و گرایش فرزندان به همسالان، و خرده گروههای منحرف و نهایتا نگرش مثبت به مواد مخدر می­گردد. همچنین فقر و نابرابری اقتصادی منجر به شکست تحصیلی، ترک تحصیل، عزت­نفس پایین در فرد نوجوان شده و وی را مستعد رفتارهای پرخطر، بزهکاری و اعتیاد می­کند. علاوه بر این، کم سوادی و یا بی­توجهی والدین سبب شکل­گیری نوجوانانی با ویژگی­های شخصیتی ضعیف، بی­اراده پرخاشگر، تکانشی و بی­مسؤلیت و غیره می­گردد که هریک از این موارد، می­تواند فرد را گرفتار اعتیاد کند. در نتیجه هرچه پایگاه اجتماعی – اقتصادی خانواده در شرایط نامناسب­تری قرار داشته باشد، احتمال گرایش فرزندان به اعتیاد و سایر رفتارهای پرخطر بیشتر می­شود. همچنین، پایگاه اقتصادی – اجتماعی از طریق ویژگی­های شخصیتی افراد بر نگرش دانش­آموزان به اعتیاد تأثیر داشته است. بطور کلی می­توان گفت ویژگی­های شخصیتی افراد سبب می­شود، که کمبودها یا نواقص موقعیت اجتماعی اقتصادی به شکل­های مختلفی بروز پیدا کنند. مثلا افراد دارای ویژگی­های روان­رنجوری، ضمن داشتن ویژگی­های منفی متعدد نسبت به افراد دیگر راحتر جذب، همسالان و خرده گروههای منحرف می­شوند. بنابراین وضعیت نامناسب اقتصادی و اجتماعی خانواده، با وجود ویژگی­های شخصیتی نامناسب مانند روان­رنجوری بشدت فرد نوجوان را تحت تأثیر قرار می­دهد. همچنین ویژگی­هایی مثبت شخصیتی مانند مسؤلیت­پذیری سبب می­شود که نوجوانان در برابر فشار دوستان ناسالم مقاومت بیشتری از خود نشان دهند. بنابراین ویژگی­های شخصیتی بجز روان­رنجوری با تأثیر بر پایگاه اقتصادی و اجتماعی خانواده می­تواند، در نگرش منفی دانش­آموزان به اعتیاد نقش داشته باشد.

       یافته­ی دیگر پژوهش معناداری رابطه دینداری و گرایش به اعتیاد با نقش واسطه­گری ویژگی­های شخصیت است. در مورد رابطه دینداری و ویژگی­های شخصیت تحقیقاتی مانند (دهستانی، 1394؛ خوی نژاد، رجایی و سرور عظمی، 2012؛ ساروگلو⁴⁴، 2002؛ صادقی، عصار، پیمان پاک و ابراهیمی، 1393) انجام شده که نشان دهنده­ی ارتباط ویژگی­های شخصیت با دینداری است. به عنوان نمونه (ساروگلو، 2002) نشان داده که ویژگی شخصیتی توافق پذیری و وظیفه شناسی با دینداری در ارتباط است. همچنین تحقیق (صادقی، عصار، پیمان پاک و ابراهیمی، 1393) نشان داده که ویژگی شخصیتی برونگرایی و گشودگی با دینداری رابطه مثبت و معناداری دارد. در حالی که روان­رنجورخویی پیش­بینی کننده رابطه نامطلوب با خداوند است و یا گفته شده رابطه­ی باورهای مذهبی و روان رنجوری منفی است (خوی نژاد، رجایی و سرور عظمی، 2012). بنابراین می­توان نتایج تحقیق حاضر را با آنها هماهنگ دانست.

      در تبیین نتایج می­توان گفت که افرادِ با ویژگی وظیفه شناسی، مراقب، قابل اعتماد، سخت کوش و منظم هستند. بنابراین می­توان نتیجه گرفت که افراد متدین بیشتر از سایرین دارای این صفات مثبت هستند و مسئولیت پذیرتر و دستاوردهای بیشتری در زندگی خود دارند (خوی نژاد، رجایی و سرور عظمی، 2012). همچنین می­توان گفت دینداری، خودکنترلی و نظارت بر خود را که در افراد وظیفه­شناس وجود دارد، تقویت می­کند (مک کالو و ویلوبی⁴⁵، 2009) بنابراین دینداری و ویژگی­ شخصیتی وظیفه­شناسی با ایجاد صفات مثبت در فرد، سبب کاهش گرایش به رفتارهای پرخطر و نگرش منفی به مصرف مواد و الکل می­گردد. همچنین باورهای دینی با توافق‌پذیری (ویژگی‌های خوش اخلاق، نرم‌قلب، از خودگذشته، دلسوز، بخشنده) برون‌گرایی (اجتماعی، سرگرم‌کننده، محبت‌آمیز، پرحرف، معاشرتی و فعال و پر انرژی) همبستگی مثبت دارند. این ویژگی­های مثبت و به افراد کمک می­کند تا روابط مؤثری با دیگران ترتیب دهند و این می­تواند منجر به سلامت روانی بهتر شود (خوی نژاد، رجایی و سرور عظمی، 2012). سلامت روان نیز با نگرش به اعتیاد و سایر رفتارهای پرخطر در ارتباط است. گشاده رویی به دلیل ویژگی­های خوبی (مانند شجاعت، خلاق بودن و مستقل بودن) با دینداری در ارتباط است و به همین دلیل ممکن است، بر نگرش به اعتیاد تأثیر داشته باشد. در نهایت، رابطه بین باورهای مذهبی و روان رنجوری منفی است. این بدان معناست که افراد مذهبی باید آرام­تر، آسوده­تر، ایمن­تر و راحت­تر باشند، در حالی که افراد روان رنجور نگران، عصبی، سرسخت، ناامن هستند (خوی نژاد، رجایی و سرور عظمی، 2012). همچنین، آنو و واسکونسل­ها⁴⁶ (2005) با مرور 49 مطالعه با استفاده از فرا تحلیل به این نتیجه رسیدند که اشکال مثبت مقابله مذهبی با پیامدهای روانشناختی مثبت مانند رضایت از زندگی و شادی ارتباط مثبت دارد و با پیامدهای منفی مانند اضطراب و افسردگی ارتباط منفی دارد. همه این یافته­ها نشان می­دهد که دینداری با حالات عاطفی مثبت مرتبط است. بنابراین روان­رنجوری با طیفی از عواطف منفی با دینداری رابطه معکوس دارد و این می­تواند در نگرش مثبت دانش­آموزان به اعتیاد دخیل باشد.

آخرین نتیجه بدست آمده از پژوهش نشان دهنده­ی معناداری رابطه­ی متغیر فرهنگ بومی با گرایش به اعتیاد از طریق ویژگی­های شخصیت است. بر اساس بررسی­های صورت گرفته پژوهشی در این زمینه یافت نشده است. اما تحقیقاتی در مورد رابطه فرهنگ و شخصیت انجام شده از جمله پژوهش (فراهانی و خانی­پور، 1397) که نشان دادند فرهنگ ایرانی بر طبقه­بندی صفات شخصیت و فرایندهای روانشناختی برای مقابله با استرس و سلامتی روانی اثر گذار است. همچنین هافستد و مک کری⁴⁷ (2004) در پژوهشی نشان دادند که نمرات بدست آمده از ویژگی­های شخصیت در 33 کشور مورد بررسی با نمرات بعد فرهنگی دارای همبستگی است. بنابراین می­توان نتایج پژوهش حاضر را با آنها همسو دانست. در تبیین این نتایج باید در نظر داشت که شخصیت و فرهنگ رابطه­ای دو طرفه دارند. تحقیقات مختلف جامعه شناختی و روانشناسی نشان می­دهد که ویژگی­های فرهنگی یک جامعه تفاوت­های شخصیتی بارزی را در میان اعضای آن جامعه در مقایسه با سایر جوامع ایجاد می­کند. برای مثال، فرهنگ­های مختلف ویژگی­های شخصیتی متفاوتی مانند، برون­گرایی، درون­گرایی، هیجان­پذیری آرامش و دوری از هیجان را در اعضای خود شکل می­دهند (سیاسی، 1399). هر یک از این خصوصیات شخصیتی اثرات متفاوتی بر فرهنگ و گرایش به اعتیاد در دانش­آموزان ایجاد می­کند. به عنوان نمونه تحقیقات مختلف از هیجان خواهی به عنوان عامل آمادگی به اعتیاد یاد کرده­اند (مام شریفی و همکاران، 1399). لذا با توجه به ویژگی­های دوران نوجوانی و هیجان خواهی نوجوانان گرایش به رفتارهای پرخطر بخصوص زمانی که با موانع و مخاطرات فرهنگی مواجه شود، دور از انتظار نیست. بنابراین، همانگونه که شخصیت افراد متأثر از فرهنگ جامعه است، شخصیت نیز تأثیرات متقابل و ظریفی بر فرهنگ اعمال می­کند. در نتیجه هیجان­خواهی نوجوانان می­تواند، فرهنگ و رابطه آن با نگرش به اعتیاد را تحت تأثیر خود قرار دهد. موقعیت‌های عاطفی، انگیزشی و شناختی (یعنی شخصیت‌های ما) توسط محیط شکل می‌گیرد، اما این گرایش‌ها بر واکنش‌های ما به محیط و انواع محیط‌ها و موقعیت‌هایی که انتخاب می‌کنیم نیز تأثیر می‌گذارند (راثمان، شرمن، ناو و فاندر، 2015). بنابراین، افراد شخصیت خود را از طریق یک فرآیند پویا، مستمر و معامله متقابل با محیط خود توسعه می دهند (اسپخت و همکاران، 2014). علاوه بر این، هر یک از ابعاد مدل پنج عاملی شخصیت می­تواند، به شکل­های مختلفی رابطه فرهنگ با نگرش به اعتیاد در دانش­آموزان تحت تأثیر قرار دهد. مثلا ویژگی شخصیتی برونگرايي، شامل ويژگي­هايي از قبیل تحریک پذیری، میل به برقراري روابط بين فردي، پرحرفي، اعتماد به نفس و ابراز هيجانات و احساسات به مقدار زياد، می­باشد. تحقیقات در مورد نقش هر یک از 5 عامل شخصیتی بجز روان رنجوری متفاوت است. مثلا در تحقیق امان الهی و همکاران، (1392) نشان داد که برونگرایی با اعتیاد رابطه منفی دارد در حالی که در پژوهش دوبي و همکاران، (2010 ) نشان داد که افراد معتاد در برونگرایی نمرات بالایی دارند. بنابراین می­توان گفت که افراد دارای ویژگی برونگرایی با ابراز احساسات و هیجانات خود و اعتماد به نفس بالا می­توانند، حتی زمانی که در مقابل مخاطرات فرهنگی از جمله هنجارهای تسهیل­گر و غیره قرار می­گیرند، همچنان نگرش منفی راجع به اعتیاد و مواد مخدر داشته باشند. از طرف دیگر ویژگی روان­رنجوری به گواه تحقیقات متعدد با اعتیاد رابطه مثبت دارد (زرگر و غفاري 2009). افراد روان­رنجور از نظر هيجاني بي­ثبات، مضطرب، دمدمي مزاج، خجالتي و افسرده و دارای عزت­نفس پایین هستند. هر یک از اين علائم مي­تواند فرد را به اعتياد به عنوان یک راه حل سوق دهد. بنابراین وقتی دانش­آموز دارای ویژگی روان­رنجوری در مقابل موانع و مخاطر فرهنگی قرار می­گیرد، به خاطر عدم مهارت­های لازم به اعتیاد و رفتارهای پرخطر دیگر گرایش پیدا می­کند. هریک از ویژگی­های شخصیتی دیگر (خوشايندي، وظیفه­ شناسی و انعطاف­پذیری)، می­تواند، به شکل­های مختلف سبب گرایش مثبت یا منفی دانش­آموزان به اعتیاد و مواد مخدر شود. هریک از این ویژگی­های شخصیتی که متأثر از فرهنگ هستند، خود نیز می­توانند منشأ تغییرات ظریفی در فرهنگ (بومی) شوند. بنابراین شخصیت و هر یک از 5 عامل شخصیتی (بطورکلی) می­تواند، رابطه فرهنگ (بومی) و نگرش دانش­آموزان به اعتیاد را متأثر کند.

      بطورکلی نتایج پژوهش نشان داد که عوامل مخاطره­آمیز و محافظت کننده خانواده با نقش واسطه­ای ویژگی­های شخصیت در گرایش نوجوانان به اعتیاد تأثیر دارد. پژوهش حاضر نیز با محدودیت­هایی مواجه بود که مهمترین آنها ابزار خودگزارش دهی است که ممکن است، دقت در پاسخدهی و تعمیم پذیری نتایج را تحت تأثیر قرار دهد. همچنین با توجه به ماهیت روش پژوهش (همبستگی) در تعمیم­پذیری داده­های باید احتیاط نمود. بر این اساس توصیه می­شود، با توجه به اهمیت دوران نوجوانی (دوره دبیرستانی) سایر عوامل محافظت کننده و مخاطره آمیز مرتبط با خانواده که ممکن است، در گرایش به اعتیاد در نوجوانان نقش داشته باشند، شناسایی و مورد بررسی قرار گیرند. همچنین لازم است، عوامل مخاطره آمیز فردی و نیز ویژگی­های شخصیتی آسیب­پذیر، شناسایی و مورد اصلاح و آموزش قرار گیرد. در نهایت توصیه می­شود، عوامل مخاطره آمیز و محافظت کننده اعتیاد در دیگر گروه­های دانش­آموزی و دانشجویان مورد بررسی قرار گیرد و در صورت امکان از ابزارهای دیگر استفاده گردد. بنابراین لازم است که مسؤولین آموزشی کشور، مربیان، مدارس و خانواده­ها سعی در شناسایی مخاطرات دوران نوجوانی و کاهش آنها داشته باشند به گونه­ای که با ایجاد یک محیط امن، زمینه­ی رشد و شکوفایی نسل آینده را فراهم نمایند.

منابع        

ابراهیمی، آیسان و زینالی، علی (1397). مدل علي روابط بين شيوه­هاي فرزندپروري، سبک­هاي دلبستگي و خودتنظيمي در افراد وابسته به مواد،  فصلنامه اعتیاد پژوهی. 12 (45)، 112- 91.  

احدی، رضا؛ محمدی، شهرام؛ طغر انگار، حسن (1401). عوامل اجتماعی مؤثر بر اعتیاد مواد مخدر صنعتی (مطالعه موردی: شهر زنجان) ، پژوهشهای حقوقی، 21 (49)، 343 – 315.

اسماعیل بیگی ماهانی، منیره؛ اعیادی، نادر؛ نبی اللهی نجف آبادی، علی؛ رضایی، سامان (1398). قش سبک­های ابراز هیجان و سبک­های مقابله­ی مذهبی در گرایش به اعتیاد دانشجویان،  مجله پژوهش در دین و سلامت، 5(4)، 47-34.

بهامین، قباد؛ داوریفرد، فروزان و صادقی فرد، یاسمن زهرا (1397). نقش واسطه­ای معنویت در سلامت روان و گرایش به مصرف مواد مخدر، مجله پژوهش در دین و سلامت، 4 (4)، 79- 69. 

پارسیان، منیژه؛ هاشمیان، کیانوش؛ ابوالمعالی، خدیجه؛ میرهاشمی، مالک (1394). پیش­بینی نگرش به مواد مخدر در نوجوانان بر اساس عوامل خطرساز تربیتی خانوادگی به منظور سلامت روانی نوجوانان در جامعه: طراحی مدلی برای پیشگیری از اعتیاد. مجله دانشگاه علوم پژشکی اردبیل، 15 (2)، 206- 198.

جلیلیان کاسب، فاطمه؛ حجت خواه، محسن؛ رشیدی، علیرضا (1395). بررسي نقش ميانجي­گري سرسختي روانشناختي در رابطه بين جهت­گيري مذهبي، خودکارآمدي و خودپنداره با گرايش به اعتياد"، فصلنامه اعتیاد پژوهی، 10 (40)، 160- 146.

حجت، سید کاوه؛ آزادي، ابوالفضل؛ منادي زیارت، حدیثه؛ نوروزي خلیلی، مینا؛ حاتمی، سید اسماعیل؛ رضایی، مهدي (1394). اثربخشی شناخت درمانی گروهی عوارض تریاك در نگرش به اعتیاد نوجوانان داراي والد معتاد،  مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، 22 (4)، 358- 349.

حسینی المدنی، سید علی؛ کریمی، یوسف؛ بهرامی، هادی (1391). پیش بینی عضویت نوجوانان و جوانان در گروه های معتاد و غیرمعتاد بر اساس حمایت اجتماعی ادراک شده، سبک های دلبستگی، سبک های هویتی و صفات شخصیتی. نشریه دانش و پژوهش در روانشناسی کاربردی، 3، 45- 33.

زارعی، سلمان و کاظمی­پور، احمد (1400). نقش تعدیل کننده سالم زیستی مذهبی و خود تمایزیافتگی در رابطه بین ملال روانشناختی با گرایش به اعتیاد در بین دانش­آموزان پسر شهر نورآباد، دو ماهنامه فیض، 25 (1)، 776- 767.

رضایی، احمد؛ اسلامی، بهروز؛ مهدی پور خراسانی، ملیحه؛ (1392). نقش خانواده در گرایش جوانان به اعتیاد در شهرستان ورامین، نشریه جامعه شناسی مطالعات جوانان، 5 (15)، 50- 27.

سلطانی، لادن؛ زینالی، علی (1398). نقش شيوه­هاي تربيتي، استعداد اعتياد والدين و مزاج فرزند در پيش­بيني استعداد
اعتياد دانش­آموزان نوجوان. فصلنامه اعتياد پژوهي سوء مصرف مواد، 13 (54)، 146- 127.

سهرابی، فرامرز؛ مام شریفی، پیمان؛ رافضی، زهره و اعظمی، یوسف (1397). پیش­بینی آمادگی به اعتیاد بر اساس سلامت روان، حمایت اجتماعی و ابعاد شخصیتی روانرنجورخویی و توافق پذیری،  نشریه رو­ان پرستاری، 6 (6)، 66- 57.

شالچی، بهزاد؛ سهرابی، ظریفه؛ حاتم­پور، شورش (1397). ارتباط كاركرد خانواده و موقعيت اجتماعي _ اقتصادي با آسيب پذيري نسبت به اعتياد: با نقش ميانجي هوش معنوی، مجله دانشگاه علوم پزشكي گيلان، 27 (108)، 34- 25،، 1397.

شالچی، بهزاد؛ فریده، تنگستانی زاده؛ پرنیان خوی، مریم و یاقوتی آذری، شهرام (1396). رابطه هوش هیجانی، وضعیت اجتماعی – اقتصادی و آسیب­پذیری نسبت به اعتیاد با نقش واسطه­ای نیازهای بنیادین روانشناختی، فصلنامه اعتياد پژوهي سوءمصرف مواد، 11 (42)، 92- 71.

شوشتری رضوانی، مهدیه و آقا بابایی، ناصر (1399). رابطه دینداری و بنیانهای اخلاقی با گرایش به اعتیاد در دختران 15تا 18ساله شهر تهران، نشریه پژوهشکده علوم بهداشتی و جهاد دانشگاهی، 20 (1)، 125- 119.

صادقی، منصوره سادات؛ عصار، مریم؛ پیمان پاک، فایزه وابراهیمی، سید محسن ( 1393). نقش ابعاد اصلی شخصیت در نوع ارتباط با خدا. دو فصلنامه علمی – پژوهشی مطالعات اسلام و روانشناسی، 8 (15)، 126- 103. 

صدیق سروستانی، رحمت­اله؛ قادری، صلاح الدین (1388). هنجارهاي تسهيل كنندة مصرف مواد مخدر (ترياك و نظاير آن) در ميان خرده فرهنگ­هاي قومي در ايران. فصلنامه دانش انتظامی، 10 (2)، 109- 82.

عراقیه، علیرضا؛ فتحی و اجارگاه، کورش؛ برزگر، نادر؛ مرادی، سعید (1390). توسعه سرمایه انسانی در آموزش عالی از طریق احترام به تنوع فرهنگی دانشجویان،  نشریه مدیریت و برنامه ریرزی در نظام­های آموزشی، 4 (7)، 99- 85.

عزیزی زین الجاجلو؛ و تبریزی، جعفر صادق (1393). تعيين کننده­هاي اجتماعي وضعيت سلامت: تأثير پايگاه اجتماعي اقتصادي بر سلامت افراد،  تصوير سلامت، 5 (1)، 21- 15.

فراهانی، محمد نقی، خانی­پور، حمید (1397). تاثیر فرهنگ بر تجربه عواطف، استرس، صفات شخصیت و سلامت روان: یافته­های حاصل از مطالعات بین فرهنگی. نشریه پژوهش در سلامت روانشناختی، 12(3)، 18- 1.

فراغتي، مریم؛ برجعلي، احمد؛ سهرابی، فرامرز؛ فرخی، نورعلی؛ اسکندری، حسین (1398). نقش معنویت و تنظیم شناختی هیجانی بر ترک اعتیاد با وضعیت تأهل و افزایش سن،  مجله پزشکی رازی. 26 (5)، 36- 26.

فرزانه جاجرمی، حسن؛ ستوده اصل، نعمت؛ کسهاری، رضا؛ جهان، فائزه (1400). ارائه­ی مدل علّی گرايش به رفتارهای پرخطر بر اساس نگرش مذهبی و سبک­های فرزند پروری والدين با میانجیگری چشم انداز زمان، پژوهش­های روانشناسی اجتماعی، 42، 52- 32. 

قمری، محمد؛ (1390). مقایسه ابعاد عملکرد خانواده و کیفیت زندگی و رابطه این متغیرها در بین افراد معتاد و غیر معتاد. اعتیاد پژوهی، 5(18)، 68- 55.

کهنسال نالکیاشری، سعیده؛ اسدی مجره، سامره؛ اکبری، بهمن (1401). ارائه مدل ساختاری رابطه سبک­های فرزند پروری ادراک شده با رفتارهای پر خطراز راه میانجیگری تابآوری و تنظیم هیجان در نوجوانان، فصلنامه علمی پژوهشی روش­ها و مدل­ها و روانشناختی، 13(47)، 116- 101

مومبینی، محمد علی؛ حسین زاده، علی حسین؛ مومبینی، آزیتا (1398). بررسی عوامل اجتماعی- فرهنگی مؤثر بر گرایش به مصرف مواد مخدر بر مبنای رویکرد کج رفتاری (مورد مطالعه: جوانان شهر اهواز)، فصلنامه توسعه اجتماعی، 13 (3)، 197- 228.

نیازی، محسن؛ صادقی ده چشمه، ستار؛ سجودی، عادل (1399). مدل ساختاري عوامل اجتماعي بزهكاري جوانان و نوجوانان، فصلنامة پژوهشهاي اطلاعاتي و جنايي، 15 (3)، 176- 157.

 

Abaspoorazar, Zahra., Farrokhi, Noor Ali., Borj Al, Ahmad (2015). Explaining the Relationship between Parenting Styles, Identity Styles and Spiritual Health in Adolescents, Natural And social sciencse, 4 (3), 450- 460.

Abu Raiya H, Pargament KI, Mahoney A, Stein C (2015). A psychological measure of Islamic religiousness: Development and evidence for reliability and validity. The International Journal for the Psychology of Religion, 18(4):291-315. 

Alderete, Ethel., Gregorich, Steven E., Monteban, Madalena., Kaplan, Celia P., Mejia, Raul., Livaudais-Toman, Jennifer., Pérez-Stable, Eliseo J (2016). Effect of appreciation for Indigenous cultures and exposure to racial insults on alcohol and drug use initiation among multiethnic Argentinean youth. Preventive Medicine, 58, 60- 68. 

Ano, Gene. G., Vasconcelles, Erin B (2005). Religious coping and psychological adjustment to stress: a meta-analysis, Clin Psychol , 61(4), 461-80.

 

Baharudin MN, Mohamad M, Karim F. (2020). Drug-abuse inmates maqasid shariah
quality of lifw: a conceotual paper. Hum Soc Sci Rev. 8 (3):1285–94. 

Betancourt JR (2006). Cultural competence and medical education: many names, many perspectives, one goal. Academic Medicine, 81(6): 499-501. 

Blanco, C., Florez-Salamanca, L., Secades-Villa, R., Wang, S., and Hasin, D. S. (2018). Predictors of initiation of nicotine, alcohol, cannabis and cocaine use: results of the national epidemiologic survey on alcohol and related conditions (NESARC). Am. J. Addict. 27, 477–484.

Buja, Alessandra., Mortali, Claudia., Mastrobattista, Luisa., Minutillo, Adele., Pichini, Simona., Genetti, Bruno., Vian, Paolo & Et al  (2019). Pathways connecting socioeconomic variables, substance abuse and gambling behaviour: a cross sectional study on a sample of Italian high- school students. BMJ Open, 9(11), e031737.

Chakroun-Baggioni. N., Izaute. M., Fall. E (2021).        Gender, attachment, and parenting style: Protective or risk factors of alcohol misuse in young adults? Personality and Individual Differences, 180, 110976. 

Copello A, Templeton L, Powell J (2009). Adult family members and carers of dependent drug users: prevalence, social cost, resource savings and treatment responses. London: UK Drug Policy Commission. 50 (12):45-52.

Dennhardt, A. A., & Murphy, J. G. (2013). Prevention and treatment of college
student drug use: A review of the literature. Addictive Behaviors, 38(10),
2607-2618.

Doinita, N. E., & Maria, N. D. (2015). Attachment and parenting styles, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 203, 199-204. 

Gainsbury, S. (2016). Cultural competence in the treatment of addictions: Theory, practice and evidence. Clinical Psychology & Psychotherapy, 24(4), 987- 1001.

Gardiner, E., Mâsse, L.C., Iarocci, G. (2019).A psychometric study of the Family Resilience Assessment Scale among families of children with autism spectrum disorder, Health Qual Life Outcomes, 17, 1-10. 

Gerra, Gilberto .,Benedetti, Elisa ., Resce, Giuliano ., Potente, Roberta ., Cutilli , Arianna and Molinaro, Sabrina  (2020). Socioeconomic Status, Parental Education, School Connectedness and Individual Socio-Cultural Resources in Vulnerability for Drug Use among . Int. J. Environ. Res. Public Health, 17(4), 1306. 

Hanson KL, Medina KL, Padula CB, Tapert SF, Brown SA (2011). Impact of adolescent alcohol and drug use on neuropsychological functioning in young adulthood: 10- year outcomes. J Child Adolesc Subst Abus  ;20 (2):135–54.

Hofstede Geert & McCrae (2004). Personality and Culture Revisited: Linking Traits and Dimensions of Culture, Cross-Cultural Research, 38 (1).

Hostovesky, M., Prokop, P. (2018). The relationship between internet addiction and personality traits in Slovak secondary schools students. JAMSI, 14(1), 83-101.

İsmail, R., Mohammed Nawi, A., Abdul Manaf, M. R., Hassan, M. R., Abdullah Mohd, H., İbrahim, N., Abdullah, İ. H. T., & Shukor, S. (2023). Risk and protective factors in predicting drug and substance abuse among Malaysian youths. Addicta: The Turkish Journal on Addictions, 10(1), 23-33.

Kennedy, B., Chen, R., Fang, F., Valdimarsdottir, U., Montgomery, S., Larsson, H.. (2019). Low stress resilience in late adolescence and risk of smoking, high alcohol consumption and drug use later in life. Journal of Epidemiol Community Health. 73(6), 496-501.

Li, Liu., Weijie, Meng & Bingyuan, Liu T (2022). The Mediating Role of Social Support in the Relationship Between Parenting Styles and Adolescent Drug Abuse Identification, Frontiers in Psychology, 12. 

Liu, L., and Visher, C. A (2021). The roles of family, community, and services in the prevention of illicit drug use: findings from a sample of released prisoners, . J. Drug Issues, 51, 358–375. 

Lukavska, K., Vacek, J., and Gabhelik, R. A (2020). The effects of parental control and warmth on problematic internet use in adolescents: a prospective cohort study. J. Behav. Addict, 9, 664–675. 

Maina, Geoffrey., Mclean, Maeve., Mcharo, Solomon., Kennedy, Megan., Djiometio, Joseph., King, Alexandra (2020). A scoping review of school-based indigenous substance use prevention in preteens (7-13 years), Subst Abuse Treat Prev Policy, 15:74.

McCormick, Rod M (2000). Aboriginal Traditions in theTreatment of Substance Abuse. Canadian Journal of Counselling / Revue canadienne de counselin, 34: 1, 25-32.

McCullough, M. E., & Willoughby, B. L. B. (2009). Religion, self-regulation, and self-control: Associations, explanations, and implications. Psychological Bulletin, 135(1), 69–93.

Monaco, Grégory Lo., Bonetto, Eric.,Codaccioni, Colomba., Marcos Vinicius Araujo., Anthony Piermattéo (2020).Alcohol ‘use’ and ‘abuse’: when culture, social context and identity matter: Alcohol ‘use’ and ‘ abuse’,Current Opinion in Food Science, 33, 9- 13.

 Nawi, A.M., Ismail R., Ibrahim F., Hassan. M.R, Abdul Manaf, M.R., Ami, N., Ibrahim, N., & Shafurdin, N.SH (2021). Risk and protective factors of drug abuse among adolescents: a systematic review. BMC public health. Centre for Research in Psychology and Human Well-Being, Faculty of Social Sciences and Humanities, Universiti Kebangsaan Malaysia, 43600 Bangi, Selangor, Malaysia, 21:2088.

Piko, BF., & Kovács, E. (2010). Do parents and schoolmatter? Protective factors for adolescent
substance use. Addictive behaviors, 35(1): 53-56. 

Rachel,Wanj iru., Gathungu, Thungu (2020). Influence of family socio – economic factors on dug abuse a mong girls in lanini saba village in kibra sub- county, Nairobi, Kenya. A thesis submitted in partial fulfilment of the requirements for the award of the degree of master of science in governance peace and security in the department of governance peace and security studies , school of humanities and school sciences of affica Nazarene university

Redonnet, B., Chollet, A., Forborne, E., Bowes, L., Melchior, M (2012 Tobacco, alcohol, Cannabis and other illegal drug use among young adults: The socioeconomic context,. . Drug and alcohol dependence, 121(3), 231-9. 

Shell, Duane F., Newman., Ian M., Fang, Xiaoyi  (2010). The Influence of Cultural Orientation, Alcohol Expectancies, and Self-efficacy on Adolescent Drinking Behavior in China. Educational Psychology Papers and Publications. 173.

Stewart, S. H., Chinneck, A., Thompson, K., Afzali, M. H., Nogueira-Arjona, R., Mahu, I. T., & Conrod, P. J. (2021). Personality to prescription drug misuse in adolescents: Testing affect regulation, psychological dysregulation, and deviance proneness pathways. Frontiers in Psychiatry, 12, Article 640766.

Šumskas, L., and Zaborskis, A (2017). Family social environment and parenting predictors of alcohol use among adolescents in Lithuania, . Int. J. Environ. Res. Public Health, 14:1037. 

Szelemko WJ, Wood JW, Thurman PJ. Native Americans and alcohol: past, present, and future. J Gen Psychol. 2006;133:435-451. 

Thorpe, H. H. A., Hamidullah, S., Jenkins, B. W., and Khokhar, J. Y. (2020). Adolescent neurodevelopment and substance use: receptor expression and behavioral consequences.         Pharmacology & Therapeutics. 206, 107431. 

Tirado, Camila., Moreno, Oswaldo., Fuentes, Lisa .,Rodriguez, Isis Garcia., Hernandez, Cindy ., Muñoz Geovani  (2022). Assets and stressors on adolescent substance use: The role of religiosity. Reference Module in Biomedical Sciences.

Vermeer, paul (2014). Religion and Family Life: An Overview of Current Research and Suggestions for Future Research, Religions, 5(2), 402-421.

Viner, R. M., and Taylor, B. (2007). Adult outcomes of binge drinking in adolescence: findings from a UK national birth cohort. J. Epidemiol. Community Health, 61, 902–907. doi: 10.1136/jech.2005.

Weinandy, Jennifer T.Grant & Grubbs,   Joshua B. (2021). Religious and spiritual beliefs and attitudes towards addiction and addiction treatment: A scoping review. Addictive Behaviors Reports, 14, 100393. 

Whyte AJ, Torregrossa MM, Barker JM, Gourley SL (2018). Editorial: long-term consequences of adolescent drug use: evidence from pre-clinical and clinical models. Front Behav Neurosci,;12:83.

Wood, A. P., Dawe, S., & Gullo, M. J. (2013). The role of personality, family
influences, and prosocial risk-taking behavior on substance use in early
adolescence. Journal of Adolescence, 36(5), 871-881. 

Woodward, Tara C., Smith, Megan L., Mann, Michael J., Kristjansson, Alfgeir., Morehouse Holly (2023). Risk & protective factors for youth substance use across family, peers, school, & leisure domains, Children and Youth Services Review, 151, 107027. 

Xia, Wei.,William li, cheung, Ho., Ling, Tingna., Yuanhui, Tingna., Luo., Laurie Long Kwan Ho.., Ankie Tan Cheung ., Peige Song (2022). Structured online training for university students to deliver peer-led addiction counselling for young drug abusers in China: Effect on improving knowledge, attitude, confidence, and skills. Patient Education and Counseling, 105 (4), 1009- 1017. 

Zrour, C., Naja, W., Chahoud, M., Halabi, A., Badaoui, A., and Haddad, R. (2021). Parenting styles and psychiatric profile of parents of adult substance use disorder patients: cross-sectional study. Int. J. Ment. Health Addict, 7, 1–16. 

 

---

[1]  . Zhao, Qin, Han, Li        

[2]  .Blanco, Florez- Salamanca, Secades-Villa, Wang, & Hasin

[3]  . Viner & Taylor

[4]  . Xia, William Li, Liang & Et al

[5]  . Hanson, Medina, Padula, Tapert & Brown

[6]  . Thorpe, Hamidullah, Jenkins & Khokhar

[7]  . Wood, Dawe & Gullo

[8]  . Dennhardt & Murphy

[9]  . Woodward, Smith, Mann, Kristjansson, Morehouse

[10]  . Goldstein

[11]  . Copello, Templeton, Powell

[12]  . Piko & Kovács

[13]  . Gardiner, Mâsse & Iarocci

[14]  . Baharudin , Mohamad & Karim

[15]  .Vermeer

[16]  . Tirado, Moreno, Fuentes, Rodriguez

[17]  . Weinandy, Grubbs

[18]  . Morjaria, Orford

[19]  . Jones, Eidelman & Yudron

[20]  . Gerra, Benedetti, Resce, Potente

[21]  . RACHEL WANJIRU GATHUNGU

[22]  . Betancourt

[23]  . McCormick

[24]  . Krampen

[25]  . Zrour, Naja, Chahoud, Halabi

[26]  . Šumskas and Zaborskis

[27]  . Liu &  Visher

[28]  . Lukavska, Vacek and Gabhelik

[29]  . Doinita & Maria

[30]  . Cloninger, Bohman & Sigvardsson

[31]  . Stewart, Chinneck, Thompson, Afzali

[32]  . Li, Liu., Weijie, Meng & Bingyuan, Liu

[33]  . Chakroun-Baggioni. Izaute. Fall

[34]  . Buja,Mortali, Mastrobattista, Minutillo, Pichini

[35]  . Redonnet, Chollet, Forborne, Bowes, Melchior

[36]  . Abu Raiya Pargament, Mahoney, Stein

[37]  . Shell, Newman., Fang

[38]  . Monaco, Bonetto, Codaccioni, Marcos Anthony

[39]  . Maina, Mclean, Mcharo, Kennedy

[40]  . Alderete, Gregorich, Monteban, Kaplan

[41]  . Szelemko Wood, Thurman

[42]  . Shuxin, Meixia, Long

[43]  . Kennedy, Chen, Fang, Valdimarsdottir

[44]  . Saroglou

[45]  . McCullough & Willoughby

[46]  . Ano & Vasconcelles

[47] .Hofstede & McCrae

---