بررسی کارکردهای سیاسی، فرهنگی و اقتصادی زنانِ دربار عباسی

محورهای موضوعی : دین، مذهب و فقه

علی غلامی فیروزجائی ¹ , نازنین قاسمی ²

1 - دانشگاه مذاهب اسلامی تهران، گروه تاریخ اسلام، تهران، ایران.
2 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد بین المللی خلیج فارس خرمشهر، گروه روابط بین الملل، خرمشهر، ایران.

تاریخ دریافت : 1399/09/24 تاریخ پذیرش : 1399/11/10 تاریخ انتشار : 1400/01/01

کلید واژه: کارکردهای سیاسی, اقتصادی, زنان دربار عباسی, فرهنگی,

چکیده مقاله :

هدف پژوهش حاضر بررسی کارکردهای سیاسی، فرهنگی و اقتصادی زنان دربار عباسی می باشد. جامعه مورد مطالعه شامل کارکردهای سیاسی، فرهنگی و اقتصادی زنان دربار عباسی طی سال های 132-334 هجری قمری بود. نمونه پژوهش مهم ترین کارکردهای زنان دربار عباسی هم چون کنیزان، مادران خلفا و سرایندگان بود. طرح پژوهش توصیفی-تحلیلی است. برای به دست آوردن اطلاعات از روش کتابخانه ای و با مراجعه به کتاب ها و مدارک علمی انجام شد. داده های موثق و مرتبط با موضوع مورد مطالعه با در نظر داشتن گفتمان حاکم بر عصر وقوع حوادث با استفاده از روش تحلیلی صورت گرفت. نتایج نشان داد، در سرزمین های اسلامی به ویژه از عهد عباسیان، جوامع به گروه ها و طبقات گوناگون تقسیم می شدند که هر یک از آن ها از جمله زنان از جایگاه نسبتاً مهمی برخوردار بودند. از بررسی و مطالعه اولیه منابع چنین بر می آید که بعضی از مادران و همسران خلفای عباسی با نفوذ و قدرت سیاسی و اقتصادی خود در صحنه های سیاسی گاه با بروز احساسات، حسادت های زنانه، افزون طلبی و گاه با به کار بستن عقل و منطق در سرنوشت جانشینی خلافت، خاندان های قدرتمند سیاسی و جنگ ها تغییراتی ایجاد کردند و در توطئه های سیاسی نیز نقش داشتند. بعضی از زنان عباسی نیز از موقعیت درباری و مکنت خود در زمینه عمران، آبادانی و فعالیت در امور خیریه سود جستند و برخی نیز در عرصه فرهنگی با سرودن اشعاری غنی اقدام می کردند.

چکیده انگلیسی:

The purpose of this study was to study the political, cultural and economic roles of women in the Abbasi court. The studied population included all political, cultural and economic roles of women in the Abbasi court in the period of 132 to 334 AH. The sample subsumed the most significant roles of women such as the bondwomen, caliphates’ mothers, the poetess and so on. The research was designed as descriptive analytical type. To collect data library method was applied by referring to books and scientific documents. The related to the subject and authentic data was analyzed via analytical procedure considering the dominant discourse of the historical incidents era. The results revealed that in Islamic realm specially from the Abbasid era, the societies were divided into different groups and classes; each of them had a relatively important position, including women. The results of preliminary study of the sources also indicated that some of the caliphates’ mothers and wives by imposing their influence, political and economic potency in political arena; sometimes by expressing sentiments, female jealousy, extravagance and sometimes by using reason and wisdom exerted changes in destiny of caliphate successor, powerful political dynasties and wars and played roles in political conspiracies. Some Abbasid women also took advantage of their court status and position in the field of development, prosperity and charitable activities, and some of them showed off in the cultural arena by composing rich poems.

منابع و مأخذ:

- قرآن کریم.

- ابن اثیر، عز الدین أبی الحسن علی بن أبی کرم. (1965م).  الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر.

- ابن اعثم کوفی، ابومحمد احمد. (1411ق).  الفتوح.  تحقیق علی شیری. بیروت: دارالاضواء.

- ابن الطقطقی، محمد بن علی. (1418ق). الفخری فی آداب الاسلطانیه و الدول الاسلامیه. بیروت: دارالقلم العربی.

-  ابن خلکان، ضیاء الدین أبو العباس أحمد بن محمد. (1971م). وفیات الأعیان وأنباء أنباء الزمان. بیروت: دار صادر.

- ابن عماد حنبلی، شهاب الدین.(1406ق). شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. تصحیح الارناووط. دمشق- بیروت: دار ابن کثیر.

- ابن تغری بردی، جمال الدین ابوالمحاسن. (بی تا). نجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة. مصر: وزراه الثقافه و الارشاد القومی. دارالکب.

- ابن جوزی، أبو الفرج جمال الدین عبد الرحمن بن علی بن محمد.(1992م). المنتظم فی تاریخ الملوک والأمم. بیروت: دارالکتب العلی.

- ابن جوزی، أبو الفرج جمال الدین عبد الرحمن بن علی بن محمد. (1976م). المصباح المضیء فی خلافة المستضیء . تحقیق ناجیة عبدالله ابراهیم. بغداد: مطبعه الأوقاف.

- ابن عبد ربه، اندلسى.(1404ق). ‏العقد الفرید. بیروت. دار الکتب العلمیه.

- ابن کثیر، أبو الفداء. (1978م). البدایه والنهایه . بیروت: دار الفکر.

- اصطخری، ابواسحق ابراهیم.(1926م). مسالک الممالک. طبعه لیدن.

- اصفهانی، أبو الفرج علی بن محمد.(1415ق). الأغانی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

- أطراقجی، واجده.(1981م). المرأه فی أدب العصر العباسی. بغداد: دار الرشید للنشر.

- احمدوند، عباس، امیری، زهرا. (1392).  نقش قهرمانه‌ها در عصر دوم عباسی (232 - 334‎ ق). مجله پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی،2 (2)، 1-17.

- ألبانی، ناصر الدین محمد(1988م). صحیح سنن النسائی باختصار السند . الریاض. مکتبه التربیه لدول الخلیج العربی.

- بیهم، جمیل.(1962م). المرأه فی حضاره العرب. لبنان: دار النشر للجامعیین.

- جواد، مصطفى.(1950م). سیدات البلاط العباسی . بیروت: دارالکشاف.

- جهشیاری، ابوعبدالله محمدبن عبدوس. (1348ش). کتاب الوزراء والکتاب. ترجمه ابوالفضل طباطبایی.(1347). تهران: بی نا.

- حافظ ابرو، عبد الله بن لطف الله.(1375ش). جغرافیاى حافظ ابرو. تهران: میراث مکتوب.

- حسین، قصی. (2005م). موسوعه الحضاره العربیه ( العصر العباسی ). بیروت: دار البحار.

- حسینی، باقر محمد. (1990م). دور بغداد / مدین السلام فی سک نقودها الإعلامیه والتاریخیه والفنیه فی العصر العباسی. بحث الندوه التی أقامها مرکز إحیاء التراث العلمی العربی بجامعه بغداد بالتعاون مع أمانه بغداد من، 22-24.

- حلبونی، خالد.(2010م). أدب المرأه فی العصر العباسی وملامحه الفنیه. مجله جامعه دمشق،  26(3-4)، 111-89.

- ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد.(1413ق). تاریخ الاسلام. تحقیق عمر عبدالسلام تدمری. بیروت: دارالکتاب العربی.

- ذهنی افندی، محمد.( 1294ق). مشاهیرالنساء. بی جا: دارالطباعه العامره.

- زرکلى، خیر الدین. (1989م). الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و  المستعربین و المستشرقین. بیروت: دار العلم  للملایین.

- سیوطی، حافظ جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر.(1963م). المستظرف من أخبار الجواری. تحقیق صلاح الدین المنجد. بیروت: دار الکتاب الجدیده.

- شابشتی، أبو الحسن علی بن محمد.(1966م). الدیارات. بغداد: مکتبه المثنی.

- طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. (1967م). تاریخ الرسل والملوک. بیروت: دارالتراث.

- طقوش، محمدسهیل. (1387ش). دولت عباسیان. ترجمه حجه الله جودکی. (1380).  قم: پژوهشگاه حوزه دانشگاه.

- عزوز، بن محمد. (2004م). بیوتات الحدیث بدمشق. دمشق: دار الفکر.

- علی، صالح أحمد. (1976م). الاسره العباسیه فی بغداد. مجله سومر، 30(1-2)، 274-231.

- عمر، فوزی فاروق. (1977م).  الخلافه العباسیه فی عصر الفوضى العسکریه. بغداد: مکتبه المثنى.

- فرخ زاد، پوران. (1378ش).  دانشنامه زنان فرهنگ ساز ایران وجهان. تهران: اتشارات زریاب.

- کحاله، عمر.(1959م). أعلام النساء فی عالمی العرب والإسلام. دمشق: مؤسسه الرساله.

- مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین.(بی تا). التنبیه و الاشراف. تصحیح عبداهتد اسماعیل الصاوی. قاهره(افست قم: موسسه نشر المنابع الثقافه الاسلامیه): دارالصاوی.

- مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین. (1409ق). مروج الدهب ومعادن الجوهر. تحقیق اسعد داغر. قم: دارالهجره.

- یاقوت حموى، شهاب الدین عبدالله.(1995م). معجم البلدان. بیروت: دار صادر.

- یموت، بشیر.(1998م). شاعرات العرب فی الجاهلیه والإسلام. تنقیح وتحقیق وشرح عبد القادر محمد مایو. حلب: دار القلم العربی.

-  یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب. (بی تا).  تاریخ. بیروت: دار صادر.

- EL Chick. N. M. (2005). Revisiting the Abbasid Harems. Journal of Middle East Womens Studis, 1(3),1-19.