ابهام‌زدایی فقهی از ربای معاملی در معدودات مثلی و آثار آن در نظام پولی و مالی

محورهای موضوعی : فقه و تاریخ تمدّن

احمد علی یوسفی ¹ , محمد مادر شاهی ²

1 - دانشیار، گروه اقتصاد اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، ایران.
2 - دانش‌پژوه سطح چهارفقه اقتصادی حوزه، مرکز جامع علوم اسلامی ولی‌امر،قم، ایران.

تاریخ دریافت : 1396/04/08 تاریخ پذیرش : 1396/09/10 تاریخ انتشار : 1396/10/01

کلید واژه:

چکیده مقاله :

فقهای اسلام همیشه ربای معاملی را به عنوان یکی از موضوعات مهم فقهی مورد توجه قرار داده‌اند. اما حکم فقهی آن همیشه با ابهام مواجه بوده است. به صورت طبیعی این ابهام به رفتارها و روابط اقتصادی فردی و کلان جامعه نیز کشیده می‌شود. این تحقیق تلاش کرده است نقطه ابهام را شناسایی و آن را مرتفع سازد و آثار آن را در نظام پولی و مالی کشور دنبال کند. نتایج حاصل نشان می‌دهد که ابهامی در بحث مفهومی مکیل، موزون و معدود به وجود آمد و همین امر منشأ اشتباه در حکم فقهی ربا در معدودات مثلی شده است. ضمن رفع این ابهام، با ادله و قرائن متقن اثبات شد که ربای معاملی در معدودات مثلی جاری است و معاملاتی که با معدودات مثلی در نظام پولی و مالی انجام می‌شوند باید این حکم را رعایت کنند

منابع و مأخذ:

1- اردبیلى، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، دفتر انتشارات اسلامى، قم - ایران، اول، 1403 ه.ق

2- اصفهانى، مجلسى دوم، محمد باقر بن محمد تقى، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، دار الکتب الإسلامیة، تهران - ایران، دوم، 1404 ه.ق

3- اولین سمینار پولى و ارزى، مقالۀ ارائه شده توسط آقاى مهدوى، تحت عنوان: «تأثیر تحولات بانکدارى جدید در ابزار سیاستهاى پولى»

4- بحرانى، محمد سند، فقه المصارف و النقود، مکتبة فدک، قم - ایران، اول، 1428 ه.ق

5- بخش فرهنگی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ربا، در یک جلد، بوستان کتاب، قم –ایران، اول 1381

6- برنامه و بودجه، اوراق قرضه در جریان و انتشار اوراق قرضۀ جدید.

7- بغدادى، مفید، محمّد بن محمد بن نعمان عکبرى، المقنعة (للشیخ المفید)، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید - رحمة الله علیه، قم - ایران، اول، 1413 ه.ق

8- تبریزی، جواد، توضیح المسائل، ص359 مساله 2083

9- جمعى از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسى)، 56 جلد، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم - ایران، اول، 1377

10- حکیم، سیدمحسن طباطبایى، منهاج الصالحین با حاشیه شهید صدر، دار التعارف للمطبوعات، بیروت - لبنان، اول، 1410 ه.ق

11- حلبى، ابو الصلاح، تقى الدین بن نجم الدین، الکافی فی الفقه، در یک جلد، کتابخانه عمومى امام امیر المؤمنین علیه السلام، اصفهان - ایران، اول، 1403 ه.ق

12- حلّى، ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، 3 جلد، دفتر انتشارات اسلامى، قم - ایران، دوم، 1410 ه.ق

13- حلّى، علامه، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، تذکرة الفقهاء (ط - الحدیثة)، 14 جلد، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم - ایران، اول، 1414 ه.ق

14- حلّى، علامه، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، دفتر انتشارات اسلامى، قم - ایران، دوم، 1413 ه.ق

15- حلّى، محقق، نجم الدین، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، مؤسسة المطبوعات الدینیة، قم - ایران، ششم، 1418 ه.ق

16- حلّى، محقق، نجم الدین، جعفر بن حسن، نکت النهایة، دفتر انتشارات اسلامى، قم - ایران، اول، 1412 ه.ق

17- خمینى، سید روح اللّه موسوى، تحریر الوسیلة، ج2 ص537، مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم - ایران، اول، ه.ق

18- خویی ابو القاسم، توضیح المسائل، ص352 مساله 2083

19- خویى، سیدابو القاسم موسوى، مصباح الفقاهة (المکاسب)، بی تا 1

20- خویى، سیدابو القاسم موسوى، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال، بی تا 2

21- دزفولى، مرتضى بن محمد امین انصارى، کتاب المکاسب (للشیخ الأنصاری، ط - الحدیثة)، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، قم - ایران، اول، 1415 ه.ق

22- دیلمى، سلاّر، حمزة بن عبد العزیز، المراسم العلویة و الأحکام النبویة، منشورات الحرمین، قم - ایران، اول، 1404 ه.ق

23- راوندى، قطب الدین، سعید بن عبداللّه، فقه القرآن (للراوندی)، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى - رحمه الله، قم - ایران، دوم، 1405 ه.ق

24- سید باقر موسوی «خرید و فروش دین (تنزیل)»؛ فصلنامه اقتصاد اسلامی؛ شماره 7، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تهران- ایران، پاییز 1381

25- شریف مرتضى، على بن حسین موسوى، رسائل الشریف المرتضى، دار القرآن الکریم، قم - ایران، اول، 1405 ه.ق

26- طباطبایی، سید على بن محمد، ریاض المسائل (ط - الحدیثة)، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم - ایران، اول، 1418 ه.ق

27- طرابلسى، ابن براج، قاضى، عبد العزیز، المهذب، ج1 ص362، دفتر انتشارات اسلامى، قم - ایران، اول، 1406 ه.ق

28- طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، دار الکتب الإسلامیة، تهران - ایران، اول.

29- طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، الخلاف، دفتر انتشارات اسلامى، قم - ایران، اول، 1407 ه.ق

30- طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، تهران - ایران، سوم، 1387 ه.ق

31- طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، دار الکتاب العربی، بیروت - لبنان، دوم، 1400 ه.ق

32- طوسى، محمد بن على بن حمزه، الوسیلة إلى نیل الفضیلة، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى - ره، قم - ایران، اول، 1408 ه.ق

33- عاملى، حرّ، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم - ایران، اول، 1409 ه.ق

34- عاملى، شهید اول، محمد بن مکى، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، دفتر انتشارات اسلامى، قم - ایران، دوم، 1417 ه.ق

35- عاملى، شهید ثانى، زین الدین بن على، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشّى- سلطان العلماء)، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم - ایران، اول، 1412 ه.ق

36- عاملى، شهید ثانى، زین الدین بن على، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، مؤسسة المعارف الإسلامیة، قم - ایران، اول، 1413 ه.ق

37- عاملى، کرکى، محقق ثانى، على بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم - ایران، دوم، 1414 ه.ق

38- على ماجدى و حسن گلریز، پول و بانک، مؤسسه بانکدارى اسلامى ایران، چاپ پنجم، پائیز 72؛

39- قمّى، صدوق، محمّد بن على بن بابویه، المقنع (للشیخ الصدوق)، مؤسسه امام هادى علیه السلام، قم - ایران، اول، 1415 ه.ق

40- قمّى، صدوق، محمّد بن على بن بابویه، الهدایة فی الأصول و الفروع، مؤسسه امام هادى علیه السلام، قم - ایران، اول، 1418 ه.ق

41- قمّى، صدوق، محمّد بن على بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامى، قم - ایران، دوم، 1413 ه.ق

42- کیدرى، قطب الدین، محمد بن حسین، إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، مؤسسه امام صادق علیه السلام، قم - ایران، اول، 1416 ه.ق.

43- مطهرى، شهید مرتضى، فقه و حقوق (مجموعه آثار)، 3 جلد، قم - ایران، اول، بی تا

44- موسویان سید عباس، بازار سرمایه اسلامی(1)، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران-ایران، اول، 1391

45- موسویان سید عباس، طرح تحول نظام بانکی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران-ایران، اول، 1394

46- نجفى، صاحب الجواهر، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث العربی، بیروت - لبنان، هفتم، 1404 ه.ق  

47- یوسفی، احمد علی، خرید و فروش اسکناس، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران-ایران، اول، 1389