«فنا» در نگاه عطّار نیشابوری

محورهای موضوعی : فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی

مهدی نوروز ¹ ( استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور )
رضا جلیلی ² ( دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور )

تاریخ دریافت : 1395/11/12 تاریخ پذیرش : 1395/11/12 تاریخ انتشار : 1395/02/01

کلید واژه: فنا, عطّار نیشابوری, بقا, mysticism, Sufism, Survival, عرفان وتصوّف, Attar Neishaburi, annihilation,

چکیده مقاله :

فنا مفهومی بنیادی و مهم در عرفان ایرانی- اسلامی و به نوعی محور اصلی مباحث عرفانی به شمار می‌رود. فنا در لغت به معنی نابودی و نیست شدن است، امّا در وادی عرفان، تعریفی دیگر به خود گرفته است. نیست انگاری خویش (فنا) برای رسیدن به حقیقت (بقا) آن چیزی است که در متون صوفیانه از این اصطلاح دانسته می‌شود. یکی از عارفان برجسته که در این زمینه مباحث موجزی را شرح و بسط داده، عطّار نیشابوری است. بسامد بالای این واژه در اندیشۀ او، نشان از اهمیّت فنا در منظومۀ فکری عطّار دارد. به این اعتبار، در پژوهش پیش رو، بر سبیل توصیف و تحلیل رویکردهای عطّار به این مقوله بررسی خواهد شد. به نظر می‌رسد عطّار که خود به مرتبۀ فنا رسیده است، بقای حقیقی را در فانی شدن می‌داند و عقیده دارد که چنین انسانی ارجمند است و به آرامش دو گیتی دست می‌یابد. افزون بر این، پیوندهایی که شاعر میان فنا و خرابات (خورآباد)، کمال، غرور، خموشی، فقر و دریا پدید آورده، بسیار درخور توجّه است

چکیده انگلیسی:

Annihilation is an important fundamental concept in Iranian-Islamic mysticism and is somehow the pivot of mystic issues. The literal meaning of annihilation is destruction and dissipation, but it has a different meaning in mysticism: annihilation of the self to reach the truth (survival). Attar Neishaburi is an outstanding mystic who has explained and explicated mystic issues succinctly. The high frequency of this word in his works reveals the importance it has in his thoughts. Therefore, in the present research, Attar’s approaches to this issue will be studied and analyzed. Having attained the rank of annihilation, Attar seems to see true survival in annihilation and believes that such a man, who has reached the rank of annihilation, is to be revered since he has achieved the peace of the two worlds. Moreover, the links that the poet creates between annihilation and taverns, perfection, pride, silence, poverty, and the sea are noteworthy.

منابع و مأخذ:

1. ابن عربی، محی الدین، (1389)، فصوص‌الحکم، توضیح و تحلیل محمدعلی موحد و صمد موحد، چاپ چهارم، تهران: کارنامه.


2. انصاری، خواجه عبدالله انصاری، (1389)، رسایل جامع، به تصحیح محمدسرور مولایی، چاپ سوم، تهران: توس.


3. بی‌نام، (1390)، مرآت‌العشاق، مقدّمه و تصحیح و تعلیقات از مرضیه سلیمانی، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.


4. جلیلی، رضا و نوروز، مهدی، (1394)، «مطالعۀ تطبیقی برخی آموزه‌های تعلیمی در اندرزنامه‌های پهلوی و برزونامه (بخش کهن)»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی،دانشگاه‌ آزاد اسلامی واحد شهرکرد، شمارۀ 4، صص 31-48


5. رجایی بخارایی، احمدعلی، (1358)، فرهنگ اشعار حافظ، چاپ چهارم، تهران: علمی.


6. سجادی، سید جعفر، (1375)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.


7. سیدی، سید حسین و باطانی، آمنه، (1390)، «بررسی تطبیقی مفهوم «فنا» در شعر حافظ و تاییۀ کبری ابن فارض»، فصل‌نامۀ مطالعات ادبیّات تطبیقی،دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت، سال پنجم، شمارۀ 18، صص 90-69.


8. صبور، داریوش، (1380)، ذره و خورشید، تهران: زّوار.


9. عطّار، محمد بن ابراهیم، (1390)، دیوان، به اهتمام و تصحیح تقی تفضلی، چاپ سیزدهم، تهران: علمی و فرهنگی.


10. ______________ ، (1383)، منطق‌الطّیر، مقدّمه و تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ اوّل، تهران: سخن.


11. ______________ ، (1384)، خسرونامه، با مقدمۀ فرشید اقبال، چاپ اوّل، تهران: دُر.


12. ______________ ، (1389)، مختارنامه، مقدّمه و تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ چهارم، تهران: سخن.


13. ______________ ، (1388)، مصیبت‌نامه، مقدّمه و تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ پنجم، تهران: سخن.


14. ______________ ، (1392)، اسرارنامه، مقدّمه و تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ ششم، تهران: سخن.


15. ______________ ، (1392)، الهی‌نامه، مقدّمه و تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ سوم، تهران: سخن.


16. گوهرین، سید صادق، (1388)، شرح اصطلاحات تصوّف، ج5، چاپ اوّل، تهران: زّوار.


17. محمودی، مریم، (1389)، «بررسی و تحلیل نماد «دریا» در آثار عطّار»، پژوهش‌نامۀ زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، سال دوم، شمارۀ هشتم، صص 193-173.


18. هجویری، علی بن عثمان، (1304)، کشف‌المحجوب، به سعی و اهتمام و تصحیح والنتین ژوکوفسکی، لنینگراد: دارالعلوم اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی.


19. یثربی، سید یحیی، (1374)، عرفان نظری، چاپ دوم، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیّۀ قم.