کارکردها و تحولات بلاغی عنصر «رنگ» در گذر از سبک‌های شعر فارسی

محورهای موضوعی : ادبیات فارسی

ثریا آذربراء ¹ ( ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خلخال )
ثورالله نوروزی داودخانی ² ( هیئت علمی و استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور )
محمدرضا شاد منامن ³ ( هیات علمی واحد خلخال )
رضا مصطفوی سبزواری ⁴ ( هئیت علمی و استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی )

تاریخ دریافت : 1399/08/20 تاریخ پذیرش : 1399/09/30 تاریخ انتشار : 1399/12/01

کلید واژه: کارکردهای بلاغی, سبک‌شناسی, تحولات سبکی, شعر فارسی, عنصر رنگ,

چکیده مقاله :

تحلیل و تشخیص عناصر سبکی جز با جزئی‌نگری در بسامد خروج از نرم زبان حاصل نمی‌شود. این جزیی‌نگری نیازمند بررسی جزئیات ادبی، زبانی و فکری یک متن ادبی است. عنصر رنگ یکی از مواردی است که کیفیت استفادة بلاغی و معنایی آن در سبک‌ها و دوره‌های مختلف ادبی متغیر و متفاوت است و با بررسی کارکردها و تحولات بلاغی این عنصرِ تصویرساز می‌توان دگردیسی سبکی را نشان داد. ازآنجایی‌که دگردیسی‌های سبکی جز با در نظر گرفتن پیکره‌ای وسیع چندان دقیق و ممکن نیست، لذا با در نظر گرفتن پنج سبک شعر فارسی و از هر سبک سه شاعر برجسته، به موضوع مذکور پرداخته‌شده است. نتایج نشان می‌دهد که در سبک خراسانی ترکیبات وصفی حاصل از رنگ‌ها در امور حسی و اغلب با عناصر طبیعت است. شگردهای غالب در این سبک استفاده از تشبیه و استعاره و کنایه است. در سبک بینابین بسامد ترکیبات انتزاعی بیشتر و کارکردهای کنایی، تمثیلی و نمادین، در حوزة عرفان و مسائل اجتماعی (با ظهور سنایی) بیشتر است. در سبک آذربایجانی صنایع بدیعی و بیانی به اوج خود می‌رسد و رنگ ازرق دستمایة آفرینش ایهام، استعاره و کنایه با بسامد بالا می‌گردد. در این سبک، هفت‌پیکر جایگاهی ویژه دارد چون از نمادگرایی اسطوره‌ (در رنگ‌ها) نیز استفاده می‌کند. در سبک عراقی نیز اغلب ترکیبات حسی نیز برای تبیین مفاهیم ذهنی به کار می‌روند. ایهام، استعاره و نماد از شگردهای غالب در کاربرد رنگ‌هاست. در سبک هندی ترکیبات عینی بیشتر است و در میان شگردهای بلاغی، اسلوب معادله، تشبیه و حسن تعلیل بسامد بیشتری دارد.

چکیده انگلیسی:

Analysis and detection of stylistic elements can only be achieved by detailing the frequency of exit from the soft language. This detail requires an examination of the literary, linguistic, and intellectual details of a literary text. The element of color is one of the cases in which the quality of its rhetorical and semantic use varies in different literary styles and periods. By examining the functions and rhetorical developments of this pictorial element, a stylistic metamorphosis can be shown. Since stylistic developments are not very accurate and possible except by considering a wide range, so by considering five styles of Persian poetry and three prominent poets from each style, the subject has been addressed. The results show that in Khorasani style, descriptive compounds resulting from colors are in sensory matters and often with elements of nature. The predominant tricks in this style are the use of metaphor. in the Seljuk style, the frequency of abstract compounds is higher and the functions of irony, allegory and symbolism are higher in the field of mysticism and social issues (with the emergence of Sanai). In the Azerbaijani style, the rhetorical and expressive industries reach their peak, and the color "bleu" becomes a means of creating ambiguity, metaphor and irony with high frequency. In this style, “haft peykar” has a special place because it also uses the symbolism of myth (in colors). in the Iraqi style, too, most sensory combinations are used to explain mental concepts.

منابع و مأخذ:

منابع و مآخذ

1ـ اصفهانی، جمال­الدین. دیوان جمال­الدین اصفهانی. با تصحیح و حواشی وحید دستگردی، تهران: ارمغان، 1320.

2ـ انوری، اوحدالدین. دیوان انوری. تصحیح مدرس رضوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1337.

3ـ باستانی­پاریزی، محمدابراهیم (1381). «فکر رنگین صائب»، ماهنامة بخارا، سال 14، شمارة 85، صص 123ـ107.

4ـ فرهنگ اشعار صائب، احمد گلچین معانی، تهران: امیرکبیر.

5ـ برزگر خالقی، محمدرضا. شرح دیوان خاقانی. تهران: زوّار، 1387.

6ـ بیدل دهلوی، میرزا عبدالقادر. دیوان بیدل. تصحیح خال محمد خسته و خلیل­الله خلیلی، تهران: زوار، 1387.

7ـ بیلقانی، مجیرالدین. دیوان مجیر. تصحیح دکتر محمدآبادی، تهران: مؤسسة تاریخ و فرهنگ ایران، 1385.

8ـ حافظ، شمس­الدین محمد. دیوان حافظ. تصحیح و تعلیقات خانلری، تهران: خوارزمی، 1363.

9ـ حسن­پور آلاشتی، حسین. طرز تازه. تهران: سخن، 1384.

10ـ حمیدیان، سعید. آرمانشهر زیبایی. تهران: علم و دانش، 1373.

11ـ حیدری، غلامرضا. (1395). «کاربرد ادبی و هنری الف در پهنة ادب پارسی»، زیبایی­شناسی ادبی، شمارة 29، صص 143ـ168.

12ـ ــــــ ، ـــــــ . (1396). «کاربرد ادبی و هنری و تصویری الف در پهنه ادب پارسی با تکیه بر اشعار سبک هندی»، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، شمارة 35، صص 57ـ73.

13ـ ــــــ ، ــــــ . (1398). «کاربرد ادبی و هنری حرف «الف» در اشعار شاعران سبک خراسانی»، غلامرضا حیدری، متن پژوهی ادبی، شمارة 79، صص 55ـ76.

14ـ خاقانی، افضل­الدین بدیل. دیوان خاقانی. تصحیح سجادی، تهران: زوّار، 1384.

15ـ دهخدا، علی­اکبر. لغت‏نامه. تهران: دانشگاه تهران، 1388.

16ـ سعدی، مصلح الدین. کلیات سعدی. تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس، 1392.

17ـ سنایی، مجدود بن آدم. حدیقه الحقیقه. تصحیح مدرس­رضوی، تهران: کتابخانة ابن­سینا، 1320.

18ـ ـــــ، ـــــــــــــ . دیوان سنایی. با مقدمة بدیع الزمان فروزانفر، تهران: نگاه، 1384.

19ـ شفیعی­کدکنی، محمدرضا. زبور فارسی. تهران: آگه، 1378.

20ـ ــــــــــــ، ــــــــ . شاعر آیینه­ها. تهران: آگاه، 1387.

21ـ ــــــــــــ، ــــــــ . صور خیال در شعر فارسی. تهران: آگه، 1377.

22ـ شمیسا، سیروس. بیان. تهران: میترا، 1380.

23ـ ـــــــ، ـــــ. سبک­شناسی شعر. تهران: میترا، 1388.

24ـ صائب تبریزی، محمدعلی. دیوان صائب. تصحیح محمد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی، 1363.

25ـ ــــــــــــ ،  ــــــــ. کلیات صائب تبریزی. با مقدمۀ امیری فیروزکوهی، تهران: کتابفروشی خیام، 1333.

26ـ عنصری، ابوالقاسم حسن. دیوان عنصری. تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانة سنایی، 1363.

27ـ فتوحی، محمود. سبک­شناسی. نظریه­ها رویکردها و روش­ها، تهران: سخن، 1391.

28ـ فرخی سیستانی. دیوان فرخی سیستانی. تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار، 1380.

29ـ کاردگر، یحیی. (1395). «عناصر خیالی و سیر تحوّل آن در چهار نمونة شعری از سبک­های مختلف»، فنون ادبی، سال 19 (40)، صص 253ـ272.

30ـ کلاهچیان، فاطمه. (1395). «تحلیل کارکرد محتواییـ بلاغی رنگ‌ها در غزل عطار»، متن­شناسی ادب فارسی، شمارة 32، صص از 63ـ78.

31ـ لوشر، ماکس. روان­شناسی و درمان با رنگ­ها. ترجمة نغمه صفاریان­پور، تهران: حکایت، 1378.

32ـ محمدجعفر، محجوب. سبک خراسانی در شعر فارسی. تهران: جامی، 1372.

33ـ محمدی، محمدحسین. بیگانه مثل معنی. تهران: میترا، 1374.

34ـ مسعود سعدسلمان. دیوان مسعود سعد. با مقدمة ناصر هیّری، تهران: گلشایی، 1380.

35ـ منوچهری دامغانی. دیوان منوچهری. تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: زوّار، 1362.

36ـ مؤتمن، زین‏العابدین. تحول شعر فارسی. تهران شرق، 1339.

37ـ مولوی، جلال­الدین. دیوان شمس. تصحیح فروزانفر، تهران: امیرکبیر، 1364.

38ـ نظامی، الیاس‏بن‏محمد. خسرو و شیرین. تصحیح وحید دستگردی، تهران: قطره، 1378.

39ـ ـــــ ، ـــــــــــ . هفت پیکر. تصحیح وحید دستگردی، تهران: قطره، 1390.

40ـ ـــــ ، ـــــــــــ . لیلی و مجنون. تصحیح و توضیحات بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر، 1388.

41ـ ـــــ ، ـــــــــــ . مخزن‏الاسرار. تصحیح وحید دستگردی، تهران: قطره، 1389.