تحلیلی بر خوانش اجتماعات تابآور در برابر بحران زلزله (مطالعه موردی: کلانشهر تبریز)
محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهریامیر بخشی زاده 1 , اکبر عبدالله زاده طرف 2 , نورمحمد منجزی 3
1 - دانشجوی دکتری شهرسازی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران
2 - استادیار گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
3 - استادیار، گروه شهرسازی، دانشگاه صنعتی جندی شاپور دزفول، دزفول، ایران
کلید واژه: "آیندهپژوهی", " زلزله", "تابآوری", "طرحهای توسعه", "کلانشهر تبریز",
چکیده مقاله :
پرسمان و انگاره نوشتار حاضر آمیزهای است از نگرش پیشرانهای اجتماعی تابآور در برابر بحران زلزله؛ امری که با فزونی جمعیت شهرنشینی و توسعه شهری رنگ میگیرد تا از این طریق سازمانهای متولی مدیریت شهری در برابر مدیریت بحران زلزله مورد توجه قرار دهند. در حالی ابعاد این مساله گسترش روزافزون یافته است که یکی از ویژگیهای آن درگیری گفتمان پیشرانهای دخیل در سامان دادن به این پدیده است که خود بر دامنه اهمیت آن افزوده است؛ بنابراین هدف پژوهش کاربست این انگاره بر منصه جغرافیایی کلانشهر تبریز بوده است، تا از این رهگذر بتواند با شناسایی پارامترهای مؤثر بر تابآوری منطقه در برابر خطر زلزله به آسیبشناسی زمینههای دسترسی به آن بپردازد. پژوهش حاضر بر اساس هدف در زمره تحقیقات کاربردی، به لحاظ ماهیت و روش از نوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی میباشد. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل کارشناسان حوزه مدیریت بحران و تابآوری شهری است که بر اساس نظرات 35 متخصص در دسترس و آشنا با مدیریت بحران و تابآوری شهری پرسشنامه نهایی وارد نرمافزار میکمک (Micmac) میگردد و از روش سوات در جهت شناسایی نقاط کلیدی شناخت عوامل در جهت رسیدن بر تابآوری اجتماعی در پهنههای مستعد شناساییشده کلانشهر تبریز استفاده میشود. نتایج تحقیق نشان داد که امر دانش و آگاهی اجتماعی، آموزش و مهارت و قابلیت و دسترسی به خدمات مهمترین پیشرانهای موثر بر خلق اجتماعات تاب آور شهر تبریز میباشند. استفاده از توان آگاهی در جهت مشارکت مرمی برای مقابله با سوانح طبیعی مانند زلزله و افزایش تاباوری بسیار مهم است. چرا درصورتیکه افراد از آگاهی و مهارت کافی برخوردار و توانمند شده باشند، میتوان امیدوار بود که هنگام وقع زلزله خواهند توانست با واکنش و رفتار مناسب، جان خود و نزدیکان را حفظ و کمتر دچار آسیب جانی، مالی و روحی شوند.
The question and idea of the present article is a mixture of the attitude of resilient social drivers against the earthquake crisis; A matter that is colored by the increase in the population of urbanization and urban development, so that in this way the organizations in charge of urban management pay attention to the management of the earthquake crisis. At the same time, the dimensions of this problem have been expanding, and one of its characteristics is the conflict between the drivers involved in organizing this phenomenon, which has increased its importance; Therefore, the aim of the research was to apply this concept to the geographical context of Tabriz metropolis, so that by identifying the parameters that affect the resilience of the region against the risk of earthquake, it can analyze the path of access to it. Based on the purpose, the current research is in the category of applied research, in terms of its nature and method, it is a descriptive-analytical research. The statistical population of the current research includes experts in the field of crisis management and urban resilience, based on the opinions of 35 experts who are available and familiar with crisis management and urban resilience, the final questionnaire is entered into the Micmac software and the SWAT method is used to identify the key points of knowing the factors in It is used to achieve social resilience in the identified susceptible areas of Tabriz metropolis. The results of the research showed that knowledge and social awareness, education and skills, and ability and access to services are the most important drivers for creating resilient communities in Tabriz. It is very important to use the power of awareness in the direction of active participation to deal with natural disasters such as earthquakes and increase resilience. Why, if people have enough knowledge and skills and are empowered, we can hope that when an earthquake occurs, they will be able to save their lives and those of their loved ones by reacting and behaving appropriately, and will suffer less physical, financial and emotional damage.Extended AbstractIntroduction: Tabriz city is located in the danger zone of high earthquakes, such as the uncoordinated and unprincipled growth of these cities, especially in the last few decades, construction in the boundaries of faults and prone areas, tectonic instabilities, the design and implementation of buildings and facilities and vital arteries disproportionate to the intensity of earthquakes. These cities have increased their vulnerability to earthquakes. The northern fault of Tabriz city, which is known as one of the most dangerous faults of Tabriz city, which passes through the north of Tabriz city and an area of Tabriz city, has caused the high risk of this region compared to the southern regions. This fault is one of the most fundamental tectonic structures in the northeast of Lake Urmia. Although several studies have been done on the earthquakes of Tabriz city in the past, but considering the population of Tabriz city which is more than 160,000 people and the industrial position of this city in the country of Iran, which has caused its rapid growth and development, the earthquake risk of this region should be investigated. It seems necessary in order to obtain more accurate results. Clarifying that today's changes will affect tomorrow's events is a reflection of future-research activities; Therefore, by knowing these developments and planning not to be surprised by the terrible storm of the earthquake crisis, it is possible to take the lever of management and control of the future and instead of facing a fixed future based on past trends, in order to achieve a desirable future with The resilience approach took a step forward. Research materials and methods: Based on the purpose, the current research is in the category of applied research, in terms of its nature and method, it is a descriptive-analytical research.Methodology: is based on the resilience approach against the earthquake crisis with a future-research, analytical-exploratory approach, which will be done by using a combination of quantitative and qualitative models. In this study, to collect primary information for documentary studies (library through reading books, theses, doctoral dissertations) and field observation and interviews with experts; Elites and subject matter experts will be used. The statistical population of the current research includes experts in the field of crisis management and urban resilience, in this regard, there is no explicit rule about the number of experts, and depending on the purpose of Delphi, the scope, the time of data collection, and the availability of resources, the number The participants are usually estimated to be between 15 and 50 people, and in the current research, 35 experts who are available and familiar with crisis management and urban resilience will be used. It is used to identify the key factors affecting the resilience of Tabriz metropolis. In this step, the factors extracted in the previous step are placed in a table two by two and are given to the panel members to value the effective factors based on specific numbers. Finally, the final questionnaire is entered into the Micmac software and based on The given scores are analyzed and key factors are extracted; And the SWAT method is used to identify the key points of knowing the factors in order to achieve social resilience in the identified susceptible areas of Tabriz metropolis. In the current research, after collecting the effective factors against the earthquake risk of Tabriz city using the environmental survey method and studying various sources, these factors were given to the members of the Delphi panel (consisting of 35 experts in the relevant field) in the form of a questionnaire in two rounds. Thus, in the first round, they were asked to determine the importance of each of the variables in the subject of the current research based on the Likert scale (5 degrees) and they were also asked to add their desired variables to the list in addition to the existing variables. do After examining the answers given in the first round of the Delphi panel, finally 87 variables were identified in 14 dimensions. In the second round of the Delphi panel, in order to finally confirm the variables for the analysis and continuation of the research, the factors confirmed in the first round in the form of a questionnaire They have been given to the relevant experts to re-score them. The results of the questionnaires in the second round were such that all the factors in the second round have been approved to continue the work by the experts of the Delphi panel. The factors and factors of the research have been mentionedResults and discussion: The results of the research showed that knowledge and social awareness, education and skills, ability and access to services are the most important drivers for creating resilient communities in Tabriz. Therefore, it is very important to adopt community-oriented crisis management solutions, empower citizens and use the power of awareness in order to actively participate in dealing with natural disasters such as earthquakes and increasing resilience. Why, if people have enough awareness and skills and are empowered, we can hope that when an earthquake occurs, they will be able to save their lives and those of their loved ones by reacting and behaving appropriately, and will suffer less physical, financial, and emotional damage. On the other hand, it should be kept in mind that the failure of modernization policies in the form of large-scale plans and re-reading the role of local communities in planning, along with the emergence of participatory paradigms in planning, necessitates the need to pay attention to individual and local measures. The emphasis of international assemblies on creating resilient communities and emphasizing the role of the local government in realizing this issue marks the beginning of a movement from the bottom up. These measures range from educating residents to formulating building regulations at local levels.Conclusion: The state of resilience of Tabriz city against the risk of earthquake is in a conservative position and it should be planned and improved by reducing the weak points and taking advantage of the opportunities; In this regard, the following strategies are suggested
_||_
Journal of Urban Environmental Planning and Development
Vol 3, No 11, Autumn 2023
p ISSN: 2981-0647 - e ISSN:2981-1201
Journal Homepage:http://juep.iaushiraz.ac.ir/
Research Paper
An Analysis on the Reading of Resilient Communities Against the Earthquake Crisis (Case Study: Tabriz Metropolis)
Amir Bakhshizadeh: Department of Urban Planning, Ahvaz Branch, Islamic Azad University, Ahvaz, Iran. Akbar Abdollahzadeh Taraf*: Department of Urban Planning, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran. Corresponding author: taraffarat@yahoo.com, Tel: +989143103378
NoorMohammad Monjazi: Assistant Professor, Department of Urban Planning, Jundishapur University of Technology Dezful, Dezful, Iran.
Received: 2023/02/ 23 PP 35-54 Accepted: 2023/04/17
Abstract
The question and idea of the present article is a mixture of the attitude of resilient social drivers against the earthquake crisis; A matter that is colored by the increase in the population of urbanization and urban development, so that in this way the organizations in charge of urban management pay attention to the management of the earthquake crisis. At the same time, the dimensions of this problem have been expanding, and one of its characteristics is the conflict between the drivers involved in organizing this phenomenon, which has increased its importance; Therefore, the aim of the research was to apply this concept to the geographical context of Tabriz metropolis, so that by identifying the parameters that affect the resilience of the region against the risk of earthquake, it can analyze the path of access to it. Based on the purpose, the current research is in the category of applied research, in terms of its nature and method, it is a descriptive-analytical research. The statistical population of the current research includes experts in the field of crisis management and urban resilience, based on the opinions of 35 experts who are available and familiar with crisis management and urban resilience, the final questionnaire is entered into the Micmac software and the SWAT method is used to identify the key points of knowing the factors in It is used to achieve social resilience in the identified susceptible areas of Tabriz metropolis. The results of the research showed that knowledge and social awareness, education and skills, and ability and access to services are the most important drivers for creating resilient communities in Tabriz. It is very important to use the power of awareness in the direction of active participation to deal with natural disasters such as earthquakes and increase resilience. Why, if people have enough knowledge and skills and are empowered, we can hope that when an earthquake occurs, they will be able to save their lives and those of their loved ones by reacting and behaving appropriately, and will suffer less physical, financial and emotional damage.
Keywords: Resilience, Future Studies, Development Plans; Earthquake, Tabriz Metropolis.
Citation: Bakhshizadeh, A., Abdollahzadeh Taraf, A., Monjazi, N M.(2023). An Analysis on the Reading of Resilient Communities Against the Earthquake Crisis (Case Study: Tabriz Metropolis). Journal of Urban Environmental Planning and Development, Vol 3, No 11, PP 35-54.
© The Author(s) Publisher: Islamic Azad University of Shiraz
DOI: 10.30495/JUEPD.2023.1981983.1162
DOR: 20.1001.1.29810647.1402.3.11.3.0
* . Journal of Urban Environmental Planning and Development, Vol. 3, No.11, Autumn 2023 36
population of the current research includes experts in the field of crisis management and urban resilience, in this regard, there is no explicit rule about the number of experts, and depending on the purpose of Delphi, the scope, the time of data collection, and the availability of resources, the number The participants are usually estimated to be between 15 and 50 people, and in the current research, 35 experts who are available and familiar with crisis management and urban resilience will be used. It is used to identify the key factors affecting the resilience of Tabriz metropolis. In this step, the factors extracted in the previous step are placed in a table two by two and are given to the panel members to value the effective factors based on specific numbers. Finally, the final questionnaire is entered into the Micmac software and based on The given scores are analyzed and key factors are extracted; And the SWAT method is used to identify the key points of knowing the factors in order to achieve social resilience in the identified susceptible areas of Tabriz metropolis. In the current research, after collecting the effective factors against the earthquake risk of Tabriz city using the environmental survey method and studying various sources, these factors were given to the members of the Delphi panel (consisting of 35 experts in the relevant field) in the form of a questionnaire in two rounds. Thus, in the first round, they were asked to determine the importance of each of the variables in the subject of the current research based on the Likert scale (5 degrees) and they were also asked to add their desired variables to the list in addition to the existing variables. do After examining the answers given in the first round of the Delphi panel, finally 87 variables were identified in 14 dimensions. In the second round of the Delphi panel, in order to finally confirm the variables for the analysis and continuation of the research, the factors confirmed in the first round in the form of a questionnaire They have been given to the relevant experts to re-score them. The results of the questionnaires in the second round were such that all the factors in the second round have been approved to continue the work by the experts of the Delphi panel. The factors and factors of the research have been mentioned.
Results and discussion
The results of the research showed that knowledge and social awareness, education and Extended Abstract
Introduction
Tabriz city is located in the danger zone of high earthquakes, such as the uncoordinated and unprincipled growth of these cities, especially in the last few decades, construction in the boundaries of faults and prone areas, tectonic instabilities, the design and implementation of buildings and facilities and vital arteries disproportionate to the intensity of earthquakes. These cities have increased their vulnerability to earthquakes. The northern fault of Tabriz city, which is known as one of the most dangerous faults of Tabriz city, which passes through the north of Tabriz city and an area of Tabriz city, has caused the high risk of this region compared to the southern regions. This fault is one of the most fundamental tectonic structures in the northeast of Lake Urmia. Although several studies have been done on the earthquakes of Tabriz city in the past, but considering the population of Tabriz city which is more than 160,000 people and the industrial position of this city in the country of Iran, which has caused its rapid growth and development, the earthquake risk of this region should be investigated. It seems necessary in order to obtain more accurate results. Clarifying that today's changes will affect tomorrow's events is a reflection of future-research activities; Therefore, by knowing these developments and planning not to be surprised by the terrible storm of the earthquake crisis, it is possible to take the lever of management and control of the future and instead of facing a fixed future based on past trends, in order to achieve a desirable future with The resilience approach took a step forward. Research materials and methods: Based on the purpose, the current research is in the category of applied research, in terms of its nature and method, it is a descriptive-analytical research.
Methodology
is based on the resilience approach against the earthquake crisis with a future-research, analytical-exploratory approach, which will be done by using a combination of quantitative and qualitative models. In this study, to collect primary information for documentary studies (library through reading books, theses, doctoral dissertations) and field observation and interviews with experts; Elites and subject matter experts will be used. The statistical with the emergence of participatory paradigms in planning, necessitates the need to pay attention to individual and local measures. The emphasis of international assemblies on creating resilient communities and emphasizing the role of the local government in realizing this issue marks the beginning of a movement from the bottom up. These measures range from educating residents to formulating building regulations at local levels.
Conclusion
The state of resilience of Tabriz city against the risk of earthquake is in a conservative position and it should be planned and improved by reducing the weak points and taking advantage of the opportunities; In this regard, the following strategies are suggested.
Bakhshizadeh et al: An Analysis on the Reading of Resilient Communities Against the Earthquake… |
skills, ability and access to services are the most important drivers for creating resilient communities in Tabriz. Therefore, it is very important to adopt community-oriented crisis management solutions, empower citizens and use the power of awareness in order to actively participate in dealing with natural disasters such as earthquakes and increasing resilience. Why, if people have enough awareness and skills and are empowered, we can hope that when an earthquake occurs, they will be able to save their lives and those of their loved ones by reacting and behaving appropriately, and will suffer less physical, financial, and emotional damage. On the other hand, it should be kept in mind that the failure of modernization policies in the form of large-scale plans and re-reading the role of local communities in planning, along
دوره 3، شماره 11، پاییز 1402
شاپا چاپی: 0647-2981 شاپا الکترونیکی: 1201-2981
Journal Homepage: http://juep.iaushiraz.ac.ir/
مقاله پژوهشی
تحلیلی بر خوانش اجتماعات تابآور در برابر بحران زلزله (مطالعه موردی: کلانشهر
تبریز)
امیر بخشیزاده: دانشجوی دکتری گروه شهرسازی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران
اکبر عبدالله زاده طرف*: نویسنده مسؤل، استادیار گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
نورمحمد منجزی: استادیار، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه صنعتی جندی شاپور دزفول، ایران.
دریافت: 04/12/1401 صص 54-35 پذیرش: 28/01/1402
چکیده
پرسمان و انگاره نوشتار حاضر آمیزهای است از نگرش پیشرانهای اجتماعی تابآور در برابر بحران زلزله؛ امری که با فزونی جمعیت شهرنشینی و توسعه شهری رنگ میگیرد تا از این طریق سازمانهای متولی مدیریت شهری در برابر مدیریت بحران زلزله مورد توجه قرار دهند. در حالی ابعاد این مساله گسترش روزافزون یافته است که یکی از ویژگیهای آن درگیری گفتمان پیشرانهای دخیل در سامان دادن به این پدیده است که خود بر دامنه اهمیت آن افزوده است؛ بنابراین هدف پژوهش کاربست این انگاره بر منصه جغرافیایی کلانشهر تبریز بوده است، تا از این رهگذر بتواند با شناسایی پارامترهای مؤثر بر تابآوری منطقه در برابر خطر زلزله به آسیبشناسی زمینههای دسترسی به آن بپردازد. پژوهش حاضر بر اساس هدف در زمره تحقیقات کاربردی، به لحاظ ماهیت و روش از نوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی میباشد. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل کارشناسان حوزه مدیریت بحران و تابآوری شهری است که بر اساس نظرات 35 متخصص در دسترس و آشنا با مدیریت بحران و تابآوری شهری پرسشنامه نهایی وارد نرمافزار میکمک )Micmac( میگردد و از روش سوات در جهت شناسایی نقاط کلیدی شناخت عوامل در جهت رسیدن بر تابآوری اجتماعی در پهنههای مستعد شناساییشده کلانشهر تبریز استفاده میشود. نتایج تحقیق نشان داد که امر دانش و آگاهی اجتماعی، آموزش و مهارت و قابلیت و دسترسی به خدمات مهمترین پیشرانهای موثر بر خلق اجتماعات تاب آور شهر تبریز میباشند. استفاده از توان آگاهی در جهت مشارکت مرمی برای مقابله با سوانح طبیعی مانند زلزله و افزایش تاباوری بسیار مهم است. چرا درصورتیکه افراد از آگاهی و مهارت کافی برخوردار و توانمند شده باشند، میتوان امیدوار بود که هنگام وقع زلزله خواهند توانست با واکنش و رفتار مناسب، جان خود و نزدیکان را حفظ و کمتر دچار آسیب جانی، مالی و روحی شوند.
واژههای کلیدی: تابآوری، آیندهپژوهی، طرحهای توسعه؛ زلزله، کلانشهر تبریز.
استناد: بخشیزاده، امیر؛ عبداللهزاده طرف، اکبر و نورمحمد منجزی. )1402(. تحلیلی بر خوانش اجتماعات تابآور در برابر بحران زلزله )مطالعه موردی: کلانشهر تبریز(. فصلنامه برنامهریزی و توسعه محیط شهری، سال 3، شماره 11، صص 35-54.
© نویسندگان ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شیراز
DOI: 10.30495/JUEPD.2023.1981983.1162
DOR: 20.1001.1.29810647.1402.3.11.3.0
* . نویسنده مسئول: اکبر عبدالله زاده طرف، پست الکترونیکی: taraffarat@yahoo.com ، تلفن: 09143103378
مقدّمّه
تابآوری در برابر بحرانهای طبیعی در سطح جهانی دیدمان جدیدی را در نگرش به مخاطرات ایجاد کرده و در سالهای اخیر، با مفاهیمی همچون جوامع تاب آور؛ معیشت تاب آور، و ایجاد جوامع تاب آور بهصورت معمول در کارهای علمی جدید پیوند خورده است) Manyena, 437-435 :2006(. این مفهوم، در رشتههایی متعددی نظیر روانشناسی(2020Süss and Ehlert ) ؛ منابع طبیعی و محیطزیست
)2019Liu,(؛ علوم اجتماعی و جامعهشناسی(2019Tedrus, Limongi et al. ) ؛ مدیریت(2019Wang, Zhan et al. ) ؛ پزشکیLuo, ) (2019Eicher et al. ؛ علوم تغذیه(2019Martinez and Opalinski ) ؛ انرژی(2020Hamborg, Meya et al. ) مدیریت بلایای طبیعی (2019Campbell, Laurien et al. )و درنهایت مدیریت شهری(2019Cariolet, Vuillet et al. ) بهکاررفته است؛ اما بایستی خاطرنشان نمود علیرغم تنوع حوزههای استفادهکننده از این مفهوم، اجماع عمومی بر این مفهوم در حفظ کارایی حداکثری سیستم )انسان، جامعه، محیط کاری، محیط طبیعی و شهر( در مواقع بروز بحران و توانایی بازگشت به وضعیت پیش از بحران در کوتاهترین زمان ممکن است)Mihunov, 2019Lam et al.(. تابآوری در برابر بلایا یک مسئله کلیدی برای جامعه معاصر است که برای اولین بار توسط اتحادیه بینالمللی راهبرد کاهش خطر سوانح در چارچوب طرح هیوگو بیانشده )436 :2006Mayunga,( و در حال حاضر بهعنوان یکی از ابزارها و سیاستهای بینالمللی محسوب میشود و بهعنوان یک ایده در ابعاد مختلف اقتصادی ،اجتماعی، محیط زیستی، کالبدی، نهادی مطرح است )Zali & 2018Sohrabi, (. بدیهی است چنانچه مدیریت علمی و عملی مناسب در برخورد با مخاطرات طبیعی موجود نباشد، خسارتهای انسانی ناشی از آنها چندین برابر خواهد بود. تحقیقات جغرافیایی درباره مخاطرات طبیعی سابقهای طولانی دارد، آغاز آن با تمرکز بر فرآیندهای فیزیکی شروع و با افزایش شناخت از تعامل محیط فیزیکی و انسانی، سیر تکاملی خود را طی میکند. امروزه علم ژئومورفولوژی بهعنوان یک دانش کاربردی قادر است تحلیل فضایی مخاطرات محیطی نظیر؛ زلزله را که موضوع موردمطالعه تحقیق حاضر نیز میباشد را موردتوجه قرار داده و به تبیین و ارزیابی پتانسیل مخاطره و درجهبندی میزان خطرپذیری انسان ساکن در این پهنهها بپردازد )2017Ebadollahzadeh et al, (.
کشور ما نیز از این قاعده مستثنی نبوده وجود زمینههای لرزهخیزی ناشی از موقعیت زمینشناسی، وجود گسلهای فراوان در بطن و حاشیه شهرها و...همگام با عوامل انسانی متعدد نظیر جمعیت شهری، افزایش مسکن کمدوام شهری، شهرسازی نامناسب با بحران زلزله، همگی قابلیت لرزه پذیری شهرها را افزایش داده است. تا جایی که 90 درصد شهرهای کشور ما در برابر یک زلزله 5.5 ریشتری آسیبپذیر گشتهاند )2022Afifi, (. ازنظر جغرافیایی هم در کشور ایران، بیش از 70 درصد از شهرهای بزرگ آن بر روی گسل بناشده است و آسیبپذیری آن در برابر زلزله 1000 برابر آمریکا و 100 برابر ژاپن گزارششده است. آن چیزی که مهم و مهم میباشد این است که ازلحاظ تاریخی، از سال 1357 تاکنون ،26 زلزله بزرگ باقدرت بیش از 5.5 ریشتر در کشور ایران به وقوع پیوسته است که تنها در سه فقره آن )منجیل، بم و سرپل ذهاب( جمعیتی در حدود 71 هزار نفر از شهروندان ایرانی بهصورت مستقیم کشتهشدهاند .بر این اساس با توجه به تعدد وقوع زلزلههای مختلف در کشور و لزوم توجه به کاهش خطرپذیری ناشی از زلزله بر ساختمآنها، تأسیسات زیربنایی، تحلیل خطر و تعیین طیف طرح در سطوح مختلف، بسیار ضروری و حیاتی است. از طرفی بهمنظور تحلیل خسارتهای وارده بر مجموعه سازهها و زیرساختهای یک منطقه، دانستن پارامترهای تولید زمینلرزه در برآورد آسیبپذیریها از اهمیت ویژهای برخوردار است )2022Abedini et al, (. چنانکه نتایج مطالعات نشان میدهد میزان افزایش تلفات با شناخت ما از چشمههای لرزه و پارامترهای مربوط به آنها و همچنین کاتلوگ زمینلرزههای منطقه شهری و بهطورکلی نسبت به پدیده زلزله شهری پیوند میخورد) 2022Momeni, (؛ اهمیت و تأثیرگذاری این پدیده از یکسو قابلیت تحققپذیری آن از سوی دیگر انجام مطالعات بهمنظور شناسایی پهنههای واقع در معرض گسلش و تبیین و سنجش ارتباط آن با سایر فاکتورهای پیامد مانند طول گسل، بزرگی زمینلرزه، پهنای گسیختگی و جابجای عمودی را اهمیت و ضرورتی خاص بخشیده است )221 :2012Bachmanov, (.
تا بتوان با شناخت کامل آنها، پیشگیریهای لازم را در جهت کاهش میزان صدمات ناشی از زلزله انجام داد. در این راستا نهتنها مکان گسلهای فعال باید دقیقاً شناسایی گردد، بلکه باید نوع راهبردهای زیربنایی در جهت پیشگیری از بحران فزاینده در چارچوب خلق جوامع تاباور ارائه نمود .در این میان، شهر تبریز به دلیل قرارگیری در پهنۀ خطر لرزهای بالا از قبیل رشد ناهماهنگ و غیراصولی این شهرها بهخصوص در چند دهه اخیر، ساختوساز در حریم گسلها و مناطق مستعد، ناپایداریهای تکتونیکی، طراحی و اجرای ساختمان و تأسیسات و شریانهای حیاتی نامتناسب با شدت لرزهخیزی این شهرها، سبب افزایش آسیبپذیری آنها در برابر زلزله شده است )Ahmadi et al, 2020(. گسل شمالی شهر تبریز که بهعنوان یکی از خطرناکترین گسلهای شهر تبریز شناخته میشود که با عبور از شمال شهر تبریز و منطقه یک شهر تبریز، باعث خطرپذیری بالای این منطقه نسبت به مناطق جنوبیتر شده است. این گسل یکی از بنیادیترین ساختمانهای زمین ساختی در شمال شرقی دریاچه ارومیه است )2023Pakro & Moosavi, (. اگرچه درگذشته مطالعات چندی بر روی زمینلرزههای شهر تبریز انجامشده است، اما با توجه به جمعیت شهر تبریز که بالغبر 160000 نفر بوده و جایگاه صنعتی این شهر در کشور ایران که سبب روند رشد و توسعه سریع آن شده است، بررسی خطر زمینلرزه گسلش این منطقه بهمنظور حصول نتایج دقیقتر امری ضروری به نظر میرسد
بخشیزاده و همکاران:
)2020Namjoo et al, (. تبیین اینکه تغییر و تحولات امروز بر اتفاقات فردا مؤثر واقع خواهند شد، بازتابی از فعالیتهای آیندهپژوهانه است؛ بنابراین میتوان با شناخت این تحولات و برنامهریزی برای غافلگیر نشدن در برابر طوفان سهمگین بحران زلزله، اهرم مدیریت و کنترل آینده را در دست گرفت و بهجای روبهرو شدن با یک آینده ثابت و مبتنی بر روندهای گذشته، در جهت نیل به آینده مطلوب با رویکرد تابآوری قدم برداشت.
پیشینه و مبانی نظری تحقیق
باقری مراغه و همکاران) ،2022(، در ارزیابی تاب آوری شهر شیروان در مواجه با زلزله، نتایج حاکی از آن است که تابآوری شهر شیروان در وضعیت نامناسب و نامطلوبی قرار دارد و میزان تابآوری در این شهر در مواجه با خطرات ناشی از زلزله پایین است. رجائی و همکاران ،)2021(، در تحلیل فضایی تابآوری شهری در برابر زلزله مطالعه موردی: منطقه یک شهر تهران، نتیجه مطالعه حاضر نشان داد منطقه یک شهرداری تهران در دو بعد اجتماعی و زیرساختی دارای تابآوری نسبتاً مناسب و در دو بعد نهادی و اقتصادی دارای تابآوری نامناسبی میباشد. علاوه بر این، نتایج تحلیل در سطح محلات نشان میدهد که محلات دربند، زعفرانیه، محمودیه، اراج، چیذر، رستمآباد، ازگل، شهرک گلها، شهرک شهید محلاتی، امامزاده قاسم و شهرک نفت در شرایط نامناسب در ابعاد ذهنی و عینی تابآوری میباشند. داداشپور و عادلی )2017( در پژوهشی با عنوان "نقش ظرفیتهای تابآوری در مجموعه شهری قزوین" بیان میدارند، در بین ابعاد مختلف تابآوری، مجموعه شهری قزوین به لحاظ ابعاد نهادی )با 48 درصد فاصله از حد بهینه( و سپس ابعاد کالبدی- فضایی )با 45 درصد فاصله از حد بهینه( وضعیت نامناسبتری دارد. کاریولت و همکاران) 2019( در پژوهشی با عنوان "تهیه نقشه تابآوری شهری در برابر بلایای طبیعی-مطالعهای مروری" بیان میدارند: نقشهها و سیستمهای اطلاعات جغرافیایی )GIS( برای درک بهتر و مدیریت ریسکها در شهرهای مدرن بهطور گستردهای مورداستفاده قرار میگیرند )2019Cariolet et al, (. میهونوو و همکاران) 2019( در پژوهشی با عنوان "چارچوب تحول یکپارچه تابآوری در برابر بحران: یک رویکرد جدید برای نظریهسازی و تابآوری عملیاتی" ظرفیتهای پیشگیری، پیشبینی، جذب ،انطباق و تحول را بهعنوان عناصر مجزا ارائه میهد)2019Mihunov et al, (. ریبریو و همکاران )2019( در پژوهشی با عنوان "تابآوری شهری: یک چارچوب مفهومی بیان میدارند: امروزه بلایای طبیعی و اقدامات انسانی تهدیدهای شهری نامشخص و غیرقابلپیشبینی تلقی میشوند؛ بنابراین، شهرها) مدیران شهری( برای پیشبینی و به حداقل رساندن عواقب و خطرات مرتبط باید سریعتر و مؤثرتر اقدام نمایند) 2019Ribeiro et al, (. تفکیک و تمایز بین کارآیی از دوام و ثبات، پیشبینی شوندگی از پیشبینی نشدنی معنای اصلی تابآوری را در برمیگیرند که هولینگ )1996، 1973( آنان را "تابآوری مهندسی" و " تابآوری اکولوژیک " نام نهاد، " تابآوری مهندسی " تعادل از پیش موجود را به تصویر میکشد، حالتی که یک سیستم به عقب برگشت میکند) در امتداد زمان تعریفشده پس از آشفتگی( باید سیستم را به حالت تعادل بازگرداند )به معنای "سرعت بازگشت سیستم به تعادل به دنبال یک اختلال"( تابآوری مهندسی" اصل ثبات جهانی را همانطور که وجود دارد، ثابت فرض میکند. فقط یک تعادل وجود دارد و بایستی از آن حراست کرد. این تعریف بیشتر بر کارآیی، ثبات و پیشبینی و "عدم امنیت" تأکید میکند.
تابآوری "زیستمحیطی" یا "اکولوژیک" تعادل جدیدی را به تصویر کشید ،سیستمی که به جلو حرکت میکند و با تأکید بر شرایط و پیشآیندها، در حالتهای که پایداری به بیثباتی یک سیستم ختم میشود، با حرکت روبهجلو یک حوزه پایدار یا رژیم رفتاری دیگر ختم میشود(2012Davoudi, Shaw et al. ). تاکنون هیچ مجموعه ویژهای از شاخصها یا چارچوبهای سازمانیافته برای کمی سازی تابآوری سوانح به وجود نیامده است. باوجوداین در جامعه علمی، اجماعی وجود دارد مبنی بر اینکه تابآوری، مفهومی چندجانبه و دارای ابعاد اجتماعی کالبدی، اقتصادی و نهادی است )2019Yarahmadi et al, (. برنئو همکاران در سال 2004 در تحقیقی با عنوان چارچوب ارزیابی کمی و بهبود تابآوری جوامع در برابر زلزله ،یک چارچوب مفهومی برای تعریف تابآوری جوامع در برابر زلزله ارائه میدهند. این چارچوب مفهومی متکی بر اندازهگیری تابآوری و مشتمل بر )احتمال کاهش ویرانیها(؛ )کاهش پیامدهای ناشی از ویرانیها(؛ )کاهش زمان بازیابی و ریکاوری(، است. این چارچوب همچنین شامل چهار بعد، فنی، سازمانی، اجتماعی و اقتصادی در رابطه با تابآوری است که درنهایت به ترسیم نمودار سیستم وظایف موردنیاز برای رسیدن به اهداف منتهی شده است. رُُز در سال 2004 به تعریف و اندازهگیری تابآوری اقتصادی در برابر زلزله اقدام نموده است .وی به تجزیهوتحلیل تابآوری اقتصادی جوامع در برابر زلزله میپردازد و مشخص میکند عدم تعادل در تابآوری اقتصادی به رفتار افراد )نحوه تصمیمگیری(، بازار و اقتصاد کلان منطقهای بستگی دارد. همچنین در این مقاله پیشرفتهای عمده مفهومی، عملیاتی و تجزیهوتحلیل سیاستگذاریها در ارزیابی تابآوری اقتصادی فردی و منطقهای در برابر زلزله ارائهشده است. ویشسلگاارتنر و کلمن در سال 2016 در مطالعهای با عنوان جغرافیای تاب آور: چالشها و فرصتهای یک مفهوم توصیفی، بله بررسی مفاهیم ویژگیهای تابآوری پرداختهاند و بیان میکنند که انتقال تابآوری از یک مفهوم توصیفی به یک دستور کار اصولی، چالشها و فرصتهایی را فراهم میکند. این مقاله استدلال میکند که برای افزایش تابآوری هر دو مفهوم موردنیاز است... جدول ذیل ادبیات مربوط به موضوع پژوهش را از منظر نظریهپردازان تشریح میکند.
جدول 1- چارچوب نظری مخاطرات از منظر ادبیات جهانی
محقق | نوع بحران | کشور | نوع اثر |
Gillespie‐Marthaler et al. 2019 | بحرانهای مختلف | مکزیک | مقاله دانشگاهی |
Saja et al. 2019 | بحرانهای مختلف | - | مقاله دانشگاهی |
Saja et al. 2018 | بحرانهای مختلف | - | مقاله دانشگاهی |
Kotzee & Reyers, 2016 | مخاطرات طبیعی | آفریقای جنوبی | مقاله دانشگاهی |
Kwok et al. 2016 | بحرانهای مختلف | نیوزلند | مقاله دانشگاهی |
Carpenter, 2015 | مخاطرات طبیعی | استرالیا | مقاله دانشگاهی |
Khalili et al. 2015 | مخاطرات طبیعی | استرالیا | مقاله دانشگاهی |
Rufat et al. 2015 | مخاطرات طبیعی | - | مقاله دانشگاهی |
2014 Maclean et al, | بحرانهای مختلف | استرالیا | مقاله دانشگاهی |
Speranza et al. 2014 | بحرانهای مختلف | - | مقاله دانشگاهی |
Lucini, 2013 | بحرانهای مختلف | - | مقاله دانشگاهی |
Ruiz-Mallén & Corbera, 2013 | بحرانهای مختلف | - | مقاله دانشگاهی |
Armitage et al. 2012 | بحرانهای مختلف | - | مقاله دانشگاهی |
2012 Lundgren & Jonsson, | مخاطرات طبیعی | - | مقاله دانشگاهی |
Scheffran et al. 2012 | مخاطرات طبیعی | آفریقای شمالی | مقاله دانشگاهی |
Cacioppo et al. 2011 | بحرانهای مختلف | - | مقاله دانشگاهی |
Kuhlicke et al. 2011 | مخاطرات طبیعی | اروپا | مقاله دانشگاهی |
Schwarz et al. 2011 | مخاطرات طبیعی | جزایر سلیمان | مقاله دانشگاهی |
Marshall, 2010 | مخاطرات طبیعی | استرالیا | مقاله دانشگاهی |
Marshall et al. 2009 | مخاطرات طبیعی | مصر | مقاله دانشگاهی |
Maguire & Cartwright, 2008 | بحرانهای مختلف | استرالیا | مقاله دانشگاهی |
Marshall et al. 2007 | مخاطرات طبیعی | استرالیا | مقاله دانشگاهی |
Adger, 2005 | بحرانهای مختلف | ویتنام | مقاله دانشگاهی |
Berman & Philips, 2000 | بحرانهای مختلف | - | مقاله دانشگاهی |
Keyes, 1998 | بحرانهای مختلف | - | مقاله دانشگاهی |
Source: Research findings, 2022
مواد و روش تحقیق
پژوهش حاضر بر اساس هدف در زمره تحقیقات کاربردی، به لحاظ ماهیت و روش از نوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی میباشد .روش پژوهش مبتنی بر رویکرد تابآوری در برابر بحران زلزله با رویکرد آیندهپژوهی، تحلیلی- اکتشافی است که با بهکارگیری ترکیبی از مدلهای کمی و کیفی انجام خواهد گرفت. در این مطالعه برای جمعآوری اطلاعات اولیه به مطالعات اسنادی )کتابخانهای از طریق مطالعه کتاب، پایاننامه، رسالههای دکتری( و مشاهده میدانی و مصاحبه با کارشناسان متخصصان؛ نخبگان و خبرگان موضوع بهره گرفته خواهند شد. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل کارشناسان حوزه مدیریت بحران و تاب¬آوری شهری است، در پژوهش حاضر از تعداد 35 متخصص در دسترس و آشنا با مدیریت بحران و تابآوری شهری استفاده خواهند گردید. جهت شناسایی عوامل کلیدی اثرگذار بر تابآوری کلانشهر تبریز استفاده میشود. در این مرحله عواملی که در مرحله قبل استخراجشدهاند در یک جدول دوبهدو قرار داده میشود و در اختیار اعضای پنل قرار میگیرند تا به ارزشگذاری عوامل مؤثر بر اساس اعداد مشخصی اقدام کنند در آخر پرسشنامه نهایی وارد نرمافزار میکمک )Micmac( میگردد و بر اساس امتیازهای دادهشده تحلیل و عوامل کلیدی استخراج میگردند؛ و از روش سوات در جهت شناسایی نقاط کلیدی شناخت عوامل در جهت دستیازی بر تابآوری اجتماعی در پهنههای مستعد شناساییشده کلانشهر تبریز استفاده میشود. نتایج پرسشنامهها در دور دوم بدینصورت بوده که همه عوامل در دور دوم مورد تائید جهت ادامه کار توسط کارشناسان پنل دلفی قرارگرفته شدهاند. عوامل و فاکتورهای پژوهش ذکرشدهاند .
بخشیزاده و همکاران:
جدول 2- عوامل مؤثر در تابآوری در برابر بحران زلزله
متغیر | کد متغیر | متغیر | کد متغیر | ||
وجود پرسنل و کارکنان آموزشدیده در زمینه بحران زلزله در سازمانها | A45 | وضعیت سلامتی افراد | A1 | ||
حفظ شماره تلفنهای ضروری مثل اورژانس و آتشنشانی | A46 | پوشش بیمه حوادث | A2 | ||
میزان مهارت در چیدمان اثاثیه منزل جهت کاهش خسارات | A47 | دسترسی فوری به مراکز درمانی مانند بیمارستان، اورژانس و غیره | A3 | ||
پخش برنامههای آموزش مرتبط با بحران زلزله از صداوسیما | A48 | رعایت دستورالعملها و پروتکلهای | A4 | ||
تمرین برای مواقع بحرانی )شناسایی مکانهای امن، مکانهای اسکان موقت، مسیرهای تخلیه و غیره( | A49 | استفاده از مددکاران خدمات در راستای ارتقای سلامت روانی اجتماعی در زمان بحران | A5 | ||
باور به توان جامعه در جهت غلبه بر بحرانها | A50 | وضعیت اشتغال | A6 | ||
رسیدگی مسئولین به مشکلات مشترک در جامعه و ایجاد تغییرات به نفع کل آن | A51 | سطح زندگی افراد جامعه ازنظر اقتصادی | A7 | ||
وجود بستری برای اشتراکگذاری ارزشها و دیدگاهها جهت افزایش تابآوری در جامعه | A52 | مالکیت مسکن | A8 | ||
آگاهی افراد از استراتژیهای مقابله از بحران زلزله و برنامهریزیهای کاهش آن توسط دولت | A53 | توانایی بازگشت به شرایط شغلی و مالی مناسب | A9 | ||
تبادل و به اشتراکگذاری اطلاعات با مردم | A54 | سطح تحصیلات | A10 | ||
دسترسی به سیستمهای ارتباطی در شرایط اضطراری | A55 | بیمه حوادث ساختمان | A11 | ||
وضعیت ارائه خدمات اینترنتی | A56 | کاهش نرخ بیکاری | A12 | ||
سرویس رایگان پیام هشدار اضطراری | A57 | نوع کسبوکار افراد )شامل: آزاد، دولتی و غیره( | A13 | ||
اطلاعرسانی از طریق ارتباطات نوین از قبیل اپلیکشن و پیامک و روشهای سنتی از قبیل بروشور و غیره | A58 | احساس تعلق نسبت به محل زندگی | A14 | ||
دسترسی افراد به منابع محدود جامعه مانند آب و غیره | A59 | احساس مسئولیت در برابر افراد منطقه خود | A15 | ||
دسترسی افراد به نهادهای امدادرسان مانند مرکز مدیریت بحران | A60 | اثربخشی اقدامات مسئولین و احساس تعهد آنها در قبال وظایف خود در زمان بحران | A16 | ||
دسترسی به نقشههای مسیرهای تخلیه اضطراری | A61 | داشتن روابط گرم و صمیمی با افراد در محله | A17 | ||
دسترسی به مکانهای آموزشی | A62 | ملاقات با مدیران و مسئولین مربوطه با مردم در زمان و بعد از بحران | A18 | ||
دسترسی بهموقع افراد به محلهای اسکان موقت در زمان بحران | A63 | حضور داوطلبانه افراد در فعالیتهایی از قبیل کمک به یکدیگر | A19 | ||
دسترسی به پلیس و نیروی انتظامی | A64 | توجه به نظرات مردمی در حل مسائل و مشکلات موجود ،توسط مدیران و مسئولین | A20 | ||
بهرهمندی از زیرساختها و خدمات اساسی در بعد از بحران | A65 | اعمال نظرات شهروندان و مردم در تصمیمگیریهای محلی | A21 | ||
میزان تأثیرگذاری باورهای مذهبی و اعتقادات مشترک در مواقع بحران | A66 | حمایت دولت از نهادهای مردمی و دولتی همچون بسیج و هلالاحمر | A22 | ||
میزان تأثیرگذاری ارزشهای مشترک برای کاهش هشدارهای بعد از بحران در جامعه | A67 | وجود فرهنگ جمعگرایی و مالکیت جمعی مانند قرض وسایل موردنیاز )خوراکی( در مواقع ضروری | A23 | ||
حمایت اجتماعی از پایگاهای مذهبی و فرهنگی | A68 | حمایت مردم از سازمانهای مردمنهاد | A24 | ||
حضور افراد نامی مشهور مذهبی و سلبریتیها در زمان بحران | A69 | عضویت افراد در سازمانهای خیریه و تعاونی | A25 | ||
کاهش عوامل تهدیدکننده امنیت و ایمنی در محلات | A70 | مشارکت سیاسی مانند مشارکت در انتخابات | A26 | ||
وجود امنیت عبور و مرور در زمان بحران | A71 | همکاری و مشارکت در فعالیتهای عام المنفع محله | A27 | ||
جلوگیری از جرائم فرصتطلبانه مانند دزدی و سرقت | A72 | مشارکت در امور عمومی محله بهصورت گروهی | A28 | ||
حضور نهادهای مرتبط با پیشگیری از جرم در زمان بحران | A73 | همکاری با نهادها و سازمانهای شهری | A29 | ||
متغیر | کد متغیر | متغیر | کد متغیر | ||
طراحی نظام پیشگیری از جرم در زمان بحران | A74 | میزان روابط اجتماعی و ارتباطات افراد با یکدیگر در محل سکونت خود | A30 | ||
تقسیم جغرافیایی نظام پیشگیری از جرم در کانون بحران و حوزه مدیریت آن | A75 | میزان تمایل به مشارکت در مواقع بحرانی در منطقه خود | A31 | ||
مشارکت مردم در برنامههای اجتماعی | A76 | میزان علاقهمندی به استراتژیهای تعاملی اجتماعی )مانند مشارکت در بحران زلزله و غیره( | A32 | ||
تلاش جمعی برای یک هدف مشترکی در زمان بحران | A77 | درک و آگاهی مردم محلی از بحران زلزله | A33 | ||
وجود مکانیزمهای حل تعارض در بین نهادها | A78 | آگاهی از تهیه و اجرای طرحهای مدیریت بحران )طرح دوام، طرح تخلیه امن( در منطقه خود | A34 | ||
درصدی اعضای جامعه دارای شرایط احتمالی سرمایهگذاری | A79 | آگاهی از وجود نهادهای مرتبط با بحران زلزله | A35 | ||
حمایت صندوقهای دولتی و خارجی )درصدی از اختصاص بودجههای دولتی به سازمانهای مردمنهاد( | A80 | آگاهی از زمینه واکنش و نحوه رفتار مناسب در زمان وقوع بحران زلزله | A36 | ||
آگاهی خانوارها از برنامههای مدیریت بحران | A81 | نقش آگاهکنندگی سازمانهای مردمنهاد در ارتباط با بحران زلزله | A37 | ||
احساس مسئولیت مدیران شهر در قبال شهروندان | A82 | یادگیری و کسب آگاهی از بحران زلزله گذشته | A38 | ||
اعتماد مردم به مدیران و مسئولین شهری در مواقع بحران | A83 | آگاهی از قرار گرفتن در مکانهای امن در هنگام وقوع بحران | A39 | ||
اعتماد به راهنماییهای دیگر شهروندان | A84 | میزان آگاهی از مقامت منزل مسکونی خود در برابر بحران زلزله | A40 | ||
میزان اعتماد به همسایگان و اعضای خانواده خود در زمان بحران | A85 | آگاهی از اطلاعات خطر و ضوابط طرحهای مدیریت بحران | A41 | ||
اعتماد به انتشار اخبار و اطلاعات رسمی و شفاف از سوی رسانه ملی | A86 | افزایش نیروهای آموزشدیده با توجه به شعار هر خانواده ایرانی یک امدادگر | A42 | ||
اعتماد به قوانین و حفظ نظم در جامعه | A87 | حفظ آرامش روحی و روانی در هنگام وقوع بحران | A43 | ||
برگزاری دورههای آموزشی و اطلاعرسانی درزمینهٔ مهارتهای خود امدادی | A44 | ||||
Source: Delphi Panel, 2022
محدوده مورد مطالعه
استان آذربایجان شرقی با جمعیت 3909652 نفر از استانهای ترکنشین ایران است که تبریز مرکز استان آذربایجان شرقی در ناحیه شمال غربی آن واقعشده است. مرکز استان شهر تبریز با جمعیت شهر تبریز بالغ بر 160000نفر؛ 42 درصد جمعیت استان را به خود اختصاص داده است) 2021Dadazade Seilabi et al, (. بر اساس تقسیمات کالبدی طرح جامع، این شهر به 10 منطقه تقسیمشده است )Zeinali 2023Azim& Babazadeh Oskouei, (. شهر تبریز ازنظر الگوی کلی فرم شهری دارای یکشکل خاص قابلطبقهبندی نمیباشد. شکل شهر تبریز بهتبع تأثیر از توسعه ادواری فرمهای متفاوتی را به خود گرفته است. بهطوریکه شکل درونگرایانه را در بافت تاریخی شهر )هسته مرکزی(، شکل شعاعی را در بافت داخلی، شکل حلقوی را در میان بافت داخلی و حاشیهای، شکل شطرنجی را در بافتهای نو برنامهریزیشده و شکل آشفته را در بافتهای غیررسمی میتوان ملاحظه نمود )2020Rahimi, (. با نگاهی به زمینلرزههای بزرگ بیش از سده بیستم تبریز وجود گسلهای مهمی از قبیل گسل شمال تبریز، گسل شمال میشو، گسل جنوب میشو، گسل تسوج و ...؛ در پیرامون این شهر و عدم رخداد زمینلرزهای بزرگ در دو قرن اخیر در این گستره، احتمال رویداد زمینلرزهای مخرب در این منطقه در آینده امری محتمل به نظر میرسد .
در این میان سامانه گسلی شمال تبریز، یک منبع لرزهای اصلی محسوب میشود که دستکم از سال 858 م. سه زمینلرزه شدید ویرانگر در امتداد آن رویداده است. دو رویداد لرزهای ویرانگر در سالهای 1721)با بزرگی 7.6 تا 7.7 ریشتر در محدوده بستانآباد( و 1780 )با بزرگی بیش از 7.5 ریشتر در محدوده تبریز، حواله روستا خواجه مرجان(، به ترتیب در قطعات گسلی جنوب خاوری و شمال باختری صورت گرفتهاند.
از دیگر زمینلرزههای تاریخی پیرامون این سامانه گسلی میتوان زمینلرزههای ویرانگر سراب )در سال 1593(، صوفیان و مرند )در سال
1786( و تسوج )در سال 1807( را نام برد. شواهد موجود، گسل خوردگیهای متوالی این سامانه از زمان کواترنر و پسین تا امروز را نشان
.)Namjoo et al, 2020( میدهند
پژوهش حاضر پس از جمعآوری عوامل مؤثر در برابر بحران زلزله شهر تبریز با استفاده روش پویش محیطی و مطالعه منابع مختلف، این عوامل پرسشنامه در دو دور در اختیار اعضای پانل دلفی )متشکل از 35 نفر کارشناس متخصص در زمینهی مربوطه( قرارگرفتهاند. بدینصورت که در دور اول از آنها خواسته شد که میزان اهمیت هرکدام از متغیرها را در موضوع پژوهش حاضر بر اساس طیف لیکرت )5 درجهای( مشخص کنند و همچنین از آنها خواسته شد علاوه بر متغیرهای موجود، متغیرهای موردنظر خود را به فهرست اضافه کنند. پس از بررسی پاسخ¬های دادهشده در دور اول پنل دلفی، درنهایت 87 متغیر در 14 بعد "شناساییشده است. در دور دوم از پنل دلفی، جهت تائید نهایی متغیرها برای تحلیل و ادامه کار پژوهش، عوامل مورد تائید در دور اول در قالب پرسشنامهای دیگر در اختیار کارشناسان مربوطه قرارگرفته شدهاند تا به امتیازدهی مجدد آنها بپردازند .نحوه توزیع و پراکنش متغیرها در صفحه پراکندگی، حاکی از میزان پایداری و ناپایداری سیستم میباشد. چنانچه متغیرها به شکل L در نمودار قرارگرفته باشند، سیستم پایدار است و این حالت از سیستم نشانگر ثبات در متغیرهای تأثیرگذار و تداوم تأثیر آنها بر سایر متغیرها است؛ اما چنانچه متغیرها از سمت محور مختصات به سمت انتهای نمودار و در حوالی آن پخششده باشند سیستم ناپایدار است و کمبود متغیرهای تأثیرگذار، سیستم را تهدید میکند؛ بنابراین اگر هرکدام از سیستمها بهصورت جزئی نمایش داده شود میتوان بهصورت زیر آنها را بیان کرد.
سیستمهای پایدار
الف. متغیرهای بسیار تأثیرگذار بر سیستم؛ ب. متغیرهای مستقل؛ ج. متغیرهای تأثیرپذیر.
سیستمهای ناپایدار
الف. متغیرهای تأثیرگذار؛ ب. متغیرهای دووجهی )متغیرهای ریسک و هدف(؛ ج. متغیرهای تأثیرپذیر؛ ه. متغیرهای تنظیمی؛ د. متغیرهای مستقل.
در سیستمهای پایدار جایگاه و نقش هرکدام از عوامل مشخص است؛ اما در سیستمهای ناپایدار وضعیت پیچیده بوده و متغیرها نیز حول محور قطری صفحه پراکنش هستند. در این سیستم، متغیرها حالت میانی از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری را نشان میدهند که شناسایی آنها را کمی با مشکل مواجه میسازد. شکل 3، پراکندگی متغیرها را بر اساس تأثیرات مستقیم در محور تأثیرگذاری و تأثیرپذیری نشان میدهد:
شکل 2- پراکندگی متغیرها بر اساس تأثیرات مستقیم در محور تأثیرگذاری – تأثیرپذیری
جدول 3- عوامل کلیدی مؤثر بر تابآوری شهر تبریز در برابر بحران زلزله
| اثرات غیرمستقیم | اثرات مستقیم |
| رتبه | |||||||
تأثیرپذیری غیرمستقیم | متغیر | تأثیرگذاری غیرمستقیم | متغیر | تأثیرپذیری مستقیم | متغیر | تأثیرگذاری مستقیم | متغیر | ||||
139 | A40 | 261 | A80 | 139 | A40 | 263 | A80 | 1 | |||
138 | A4 | 258 | A63 | 137 | A4 | 261 | A60 | 2 | |||
137 | A28 | 256 | A60 | 136 | A28 | 252 | A48 | 3 | |||
131 | A17 | 251 | A6 | 131 | A17 | 250 | A63 | 4 | |||
130 | A69 | 250 | A87 | 131 | A69 | 248 | A74 | 5 | |||
130 | A86 | 246 | A82 | 130 | A86 | 248 | A82 | 6 | |||
129 | A3 | 245 | A48 | 129 | A35 | 248 | A87 | 7 | |||
128 | A35 | 241 | A37 | 128 | A3 | 242 | A37 | 8 | |||
128 | A83 | 240 | A74 | 128 | A42 | 242 | A45 | 9 | |||
128 | A42 | 238 | A44 | 128 | A83 | 242 | A78 | 10 | |||
127 | A80 | 236 | A78 | 127 | A44 | 239 | A6 | 11 | |||
127 | A74 | 232 | A33 | 127 | A68 | 239 | A33 | 12 | |||
127 | A68 | 232 | A34 | 127 | A74 | 239 | A53 | 13 | |||
126 | A44 | 230 | A45 | 127 | A80 | 237 | A34 | 14 | |||
125 | A16 | 228 | A53 | 124 | A16 | 234 | A44 | 15 | |||
123 | A37 | 227 | A2 | 124 | A37 | 232 | A55 | 16 | |||
123 | A24 | 227 | A55 | 123 | A18 | 224 | A2 | 17 | |||
123 | A77 | 225 | A65 | 123 | A24 | 220 | A65 | 18 | |||
122 | A18 | 211 | A22 | 123 | A77 | 212 | A22 | 19 | |||
122 | A58 | 203 | A7 | 122 | A58 | 208 | A7 | 20 | |||
Source: Research findings, 2022
صفحه پراکنش متغیرها بر روند آینده تابآوری در برابر خطر زلزله نشانگر آن است که اکثر متغیرها حول محور قطری صفحه پراکندگی شدهاند و سیستم دارای وضعیت ناپایداری میباشد. بدین منظور 5 دسته متغیر در این سیستم قابلشناسایی است که در ادامه به هرکدام از آنها اشارهشده است:
پس از تحلیلهای صورت گرفتهشده توسط نرمافزار میکمک، از مجموع 87 عامل مؤثر تابآوری شهر تبریز در برابر بحران زلزله ،20 عامل که بیشترین امتیاز را از مجموع امتیازها به دست آوردهاند و همچنین در گراف تأثیرات مستقیم در بخش تأثیرگذار و گاها به دلیل امتیاز بالا در بخش دووجهی قرارگرفته شدهاند بهعنوان عوامل کلیدی مؤثر بر تابآوری شهر تبریز در برابر بحران زلزله انتخابشدهاند این عوامل در نمودار شماره یک آورده شدهاند. از مجموع 21 عامل انتخابشده ،3 متغیر درک و آگاهی مردم محلی از بحران زلزله )33A(، آگاهی از تهیه و اجرای طرحهای مدیریت بحران )طرح دوام، طرح تخلیه امن( در منطقه خود) 34A( و نقش آگاهکنندگی سازمانهای مردمنهاد در ارتباط با بحران زلزله )37A(، مربوط به بعد دانش و آگاهی اجتماعی؛ 3 متغیر برگزاری دورههای آموزشی و اطلاعرسانی درزمینهٔ مهارتهای خود امدادی) 44A(، وجود پرسنل و کارکنان آموزشدیده در زمینه بحران زلزله در سازمانها) 45A( و پخش برنامههای آموزش مرتبط با بحران زلزله از صداوسیما) 48A(، در بعد آموزش و مهارت؛ 3 متغیر دسترسی افراد به نهادهای امدادرسان مانند مرکز مدیریت بحران) 60A(، دسترسی بهموقع افراد به محلهای اسکان موقت در زمان بحران) 63A( و بهرهمندی از زیرساختها و خدمات اساسی در بعد از بحران) 65A( در بعد قابلیت و دسترسی به خدمات ضروری؛2 متغیر وضعیت اشتغال) 6A(، سطح زندگی افراد جامعه ازنظر اقتصادی) 7A( در بعد اجتماعی - اقتصادی؛ 2 متغیر احساس مسئولیت مدیران شهر در قبال شهروندان) 82A(، اعتماد به قوانین و حفظ نظم در جامعه) 87A( در بعد اعتماد اجتماعی و نهادی؛ 2 متغیر وجود مکانیزمهای حل تعارض در بین نهادها) 78A(، حمایت صندوقهای دولتی و خارجی )درصدی از اختصاص بودجههای دولتی به سازمانهای مردمنهاد( )80A( در بعد فرایندها و برنامههای جامعه؛ و متغیر پوشش بیمه درمانی) 2A( در بعد سلامت؛ حمایت دولت از نهادهای مردمی و دولتی همچون بسیج و هلالاحمر) 22A( در بعد حمایت اجتماعی؛ طراحی نظام پیشگیری از جرم در زمان بحران) 74A( در بعد جرم و امنیت اجتماعی؛ آگاهی افراد از استراتژیهای مقابله از بحران زلزله و برنامهریزیهای کاهش آن توسط دولت )53A( در بعد اهداف جامعه و اثربخشی و در آخر متغیر دسترسی به سیستمهای ارتباطی در شرایط اضطراری) 55A( مربوط به بعد اطلاعات و ارتباطات میباشند؛ بنابراین بیشترین عوامل کلیدی در دو بعد دانش و آگاهی اجتماعی، آموزش و مهارت و قابلیت و دسترسی به خدمات ضروری جای گرفتهاند.
ارزیابی استراتژیک عوامل کلیدی
پس از استخراج نقاط ضعف و نقاط قوت )عوامل داخلی( نیز نقاط فرصت و تهدیدها) عوامل خارجی(، برای ارزیابی هرکدام از این عوامل پرسشنامهای بین کارشناسان مرتبط درزمینهٔ تابآوری اجتماعی در برابر بحران زلزله توزیع گردید و در این مرحله به هر یک از عوامل وزنی از صفر تا یک دادهشده است. در این راستا امتیاز نهایی بهدستآمده از عوامل داخلی برابر با 48/2 میباشد که به لحاظ مقایسه با دستهبندی امتیازها در وضعیت متوسطی قرار دارد و نیازمند تبدیل نقاط ضعف به قوت و برنامهریزی جهت رفع و بهبود وضعیت این عوامل میباشد. در مقابل امتیاز کل عوامل خارجی برابر با 63/2 میباشد این بخش نیز مانند عوامل داخلی در وضعیت متوسطی قرار دارد و با برنامهریزیهای درست میتوان از فرصتها برای کاهش تهدیدها و بهبود تابآوری اجتماعی شهر تبریز بهره گرفت. جدول) 4، 5( بیانگر اهمیت هر یک از عوامل داخلی و خارجی میباشد.
جدول 4- ماتریس ارزیابی نقاط قوت و ضعف داخلی )IFE(
|
|
| عوامل داخلی | سناریوی برتر | عامل کلیدی | |||||||||||
|
|
| ضعف )W( |
|
|
| قوت )S( | |||||||||
|
|
| فقدان مطالعه و آگاهی در زمینه مدیریت بحران و افزایش تابآوری در هنگام وقوع بحران و یا پیش از آن |
|
|
| استفاده عموم مردم از حداقل یکی از رسانه ها و قابلیت بهکارگیری در آموزش عمومی | روند سریع در گسترش و ارتقای آگاهی | درک و آگاهی مردم محلی از مخاطرات | |||||||
|
|
| نبود برنامه مدون سازمانهای ذیربط مدیریت بحران در افزایش درک و آگاهی مردم محلی از مخاطرات | |||||||||||||
|
|
| فقدان برنامههای آموزشی مرتبط با مخاطرات در جدول پخش صداوسیمای استانی |
|
|
| وجود زیرساختهای لازم در زمینه صداوسیما در سطح شهر تبریز و امکان بهرهگیری از این | پخش برنامههایی در صداوسیما جهت تشویق مشارکت بخش دولتی و خصوصی در اجرای کمپینهای آگاهیرسانی و | پخش برنامههای آموزش مرتبط با مخاطرات از صداوسیما | |||||||
|
|
| عوامل داخلی |
|
| سناریوی برتر | عامل کلیدی | |||||||||
|
|
| ضعف )W( |
|
|
| قوت )S( | |||||||||
|
|
| ضعف در اطلاعرسانی مناسب و کافی در رسانه در زمینه بلایا |
|
|
| قابلیت جهت افزایش آگاهیهای عمومی و پخش برنامههای آموزشی مرتبط با مخاطرات | اطلاعاتی جهت ترویج اقدامات تابآوری برای عموم مردم، صاحبان خانهها، کارکنان آموزشوپرورش و بهداشت ،صنعت، شاغلان و فعالان بخش املاک و مستغلات و غیره |
| |||||||
|
|
| عدم توجه به مشارکت مردم در طرحهای مدیریت بحران توسط نهادهای مسئول |
|
|
| ارائه طرحهای مناسب به منظور آمادگی لازم برای مقابله با بحرانهای طبیعی و غیر طبیعی توسط ارگان ها | مشارکت مردم در مراحل مختلف طرحهای مدیریت بحران جهت تضمین دسترسی به خدمات اساسی | آگاهی از تهیه و اجرای طرحهای مدیریت بحران)طرح دوام ،طرح تخلیه امن( در منطقه خود | |||||||
|
|
| بالا بودن روحیه مشارکت مردم و تعلق خاطر آنها نسبت به محدوده | |||||||||||||
|
|
| عدم آگاهی دقیق عموم مردم شهر از برنامهریزیها و طرحهای ارگان های دولتی برای مقابله با مخاطرات |
|
|
| وجود زیرساختهای شبکهای و اطلاعاتی در سطح شهر تبریز | در اختیار قرار دادن اطلاعات برنامهها و استراتژیها در دسترس عموم از طریق وبسایتها و وسایل دیگر اطلاعاتی | آگاهی افراد از استراتژی های مقابله از مخاطرات و برنامهریزیهای کاهش آن توسط دولت | |||||||
|
|
| کمبود آموزشها و مهارتهای لازم برای سازمان های مردمنهاد حوزه زنان و خانواده بهویژه در زمینه توانمندسازی در برابر مخاطرات |
|
|
| وجود سازمان های مردمنهاد در زمینه مشارکت در مدیریت مخاطرات | افزایش ظرفیت سازمانهای مردمنهاد در سطوح محلی در راستای ارتقای آگاهسازی مردم | نقش آگاهکنندگی سازمانهای مردمنهاد در ارتباط با مخاطرات | |||||||
|
|
| عدم برگزاری دورههای مانور آموزشی ویژه آحاد جامعه جهت آمادگی افراد برای مقابله با حوادث در طول سال |
|
|
| برگزاری آموزشهای جهت آشنایی اولیه با مبانی مهارتهای خود امدادی در تعدادی از ادارات و مدارس | برگزاری منظم و تخصصی کلاسهای آموزشی و عملی برای شهروندان | برگزاری دورههای آموزشی و اطلاعرسانی در زمینه مهارتهای خود امدادی | |||||||
|
|
| 2.70 |
|
| مجموع امتیاز نقاط قوت | ||||||||||
|
|
| 2.26 |
|
| مجموع امتیاز نقاط ضعف | ||||||||||
|
|
| 2.48 |
|
| مجموع امتیاز عوامل درونی )میانگین نقاط ضعف و قوت( | ||||||||||
Source: Research findings, 2022
جدول 5- ماتریس ارزیابی عوامل خارجی)فرصتها و تهدیدها( )EFE(
عوامل بیرونی | سناریوی برتر | عامل کلیدی | ||||||||||
|
|
| تهدید )T( |
|
|
| فرصت )O( | |||||
|
|
| ضعف برنامههای تبلیغی و ترویجی درباره اهمیت و تقویت نقش سرمایه اجتماعی بر توسعه و تابآوری اجتماعی در برابر مخاطرات |
|
|
| وجود بسترهای مناسب برای استفاده از سیستم های نوین اطلاعاتی و الکترونیکی درکشور | روند سریع در گسترش و ارتقای آگاهی | درک و آگاهی مردم محلی از مخاطرات | |||
|
|
| عدم اعتقاد افراد و نبود فرهنگ آموزش در زمینه ریسک و بحران و قرار دادن آن در اولویتهای بعدی زندگی خود | |||||||||
|
|
| فقدان آگاهی در میان عموم در راستای بکارگیری معیارهای مقاومسازی و همچنین انجام اقدامات لازم به هنگام وقوع بلایا | |||||||||
|
|
| کمبود تولید محتوایی آموزشی در برابر انواع مخاطرات در صداوسیما |
|
|
| وجود زیرساختهای لازم علمی و پژوهشی در شهر تبریز ازجمله وجود دانشگاههای مهم کشور )دانشگاه تبریز ،علوم پزشکی و ...( برای هماهنگی صداوسیما با جامعه علمی و استفاده از تخصص آنها برای تولید برنامههای آموزشی مرتبط با مخاطرات | پخش برنامههایی در صداوسیما جهت تشویق مشارکت بخش دولتی و خصوصی در اجرای کمپینهای آگاهیرسانی و اطلاعاتی جهت ترویج اقدامات تابآوری برای عموم مردم، صاحبان خانهها، کارکنان آموزشوپرورش و بهداشت ،صنعت، شاغلان و فعالان بخش املاک و مستغلات و غیره | پخش برنامههای آموزش مرتبط با مخاطرات از صداوسیما | |||
|
|
| بودجه ناکافی تولید محصولات رسانه ای در زمینه آموزش در برابر مخاطرات |
|
|
| علاقه مردم به آموزشهای رسانه ای به خصوص انیمیشن | |||||
|
|
| عدم زمینهسازی برای مشارکت واقعی و آگاهسازی شهروندان از روند تهیه و اجرای از طرحهای مدیریت بحران در منطقه خود |
|
|
| افزایش آگاهی مردم و تقاضای روزافزون آنها جهت مشارکت در طرح و برنامهها | مشارکت مردم در مراحل مختلف طرحهای مدیریت بحران جهت تضمین دسترسی به خدمات اساسی | آگاهی از تهیه و اجرای طرحهای مدیریت بحران)طرح دوام، طرح تخلیه امن( در منطقه خود | ||||||
|
|
| مهر محرمانگی بر بسیاری از اطلاعات و جلوگیری از به اشتراکگذاری اطلاعات ضروری |
|
|
| امکان آگاهسازی مردم از استراتژی ها و برنامههای مدیریت بحران توسط ارگان های دولتی جهت مقابله با مخاطرات از طریق انتشار پوستر، بروشور ،نشریه، جزوه ،کتاب و... | در اختیار قرار دادن اطلاعات برنامهها و استراتژیها در دسترس عموم از طریق وبسایتها و وسایل دیگر اطلاعاتی | آگاهی افراد از استراتژی های مقابله از مخاطرات و برنامهریزیهای کاهش آن توسط دولت | ||||||
|
|
| ناکافی بودن اطلاعات و تجربه مردم و کارگزاران دولتی نسبت به اهمیت و کارکرد سازمان های مردمنهاد |
|
|
| نگاه مثبت جامعه جهانی به سازمان های مردمنهاد | افزایش ظرفیت سازمانهای مردمنهاد در سطوح محلی در راستای ارتقای آگاهسازی مردم | نقش آگاهکنندگی سازمانهای مردمنهاد در ارتباط با مخاطرات | ||||||
|
|
| همکاری ضعیف بین سازمان های مردمنهاد با بخش دولتی و عدم هماهنگی آنها در ارتباط با مخاطرات |
|
|
| به رسمیت شناخته شدن سازمان های مردمنهاد در قانون و ساختار اجرایی کشور | ||||||||
|
|
| وجود نگرش مثبت جامعه به فعالیتهای داوطلبانه سازمان های مردمنهاد | ||||||||||||
|
|
| بیتوجهی مسئولین و نداشتن برنامه مدون به گسترش مهارتهای خود امدادی در بین مردم |
|
|
| وجود مراکز مذهبی متعدد و فعال در سطح محلات و استفاده از این اماکن برای آموزشهای خود امدادی جهت توانمندسازی شهروندان در | برگزاری منظم و تخصصی کلاسهای آموزشی و عملی برای شهروندان | برگزاری دورههای آموزشی و اطلاعرسانی در زمینه مهارتهای خود امدادی | ||||||
|
|
|
|
|
|
| مقابله با مخاطرات |
|
| ||||||
2.58 | مجموع امتیاز نقاط فرصت | ||||||||||||||
2.68 | مجموع امتیاز نقاط تهدید | ||||||||||||||
2.63 | مجموع امتیاز عوامل درونی )میانگین نقاط فرصت و تهدید | ||||||||||||||
Source: Research findings, 2022
با توجه به نتایج بهدستآمده، وضعیت تابآوری شهر تبریز در برابر بحران زلزله در موقعیت محافظهکارانه قرار دارد و بایستی با کاهش نقاط ضعف و بهرهگیری از فرصتها، در صدد برنامهریزی و بهبود وضعیت تابآوری آن بود.
شکل 3- موقعیت تابآوری در برابر بحران زلزله در ماتریس داخلی و خارجی
نتیجهگیری و ارائه پیشنهادها
کمپین ساخت شهرهای تاب آور در حال ارائۀ رهنمود و کمک به مدیران شهری برای ارزیابی وضع موجود شهرها براساس استانداردهای مصوب شهرهای آماده و تابآوری است و درصدد کمک به موازیسازی رشد و توسعۀ شهرها با حرکت شهرها در مسیر شهرهای تابآور است که میتوان با افزودن شاخصهای مختص و بومی تابآوری شهرهای ایرانی به آن فاکتورها، امید به بهرهمندی هرچه بیشتر شهرهای ایران از رهنمودهای مذکور داشت. نتایج تحقیق نشان داد امر دانش و آگاهی اجتماعی، آموزش و مهارت و قابلیت و دسترسی به خدمات مهمترین پیشرانهای موثر بر خلق اجتماعات تاب آور شهر تبریز میباشند .با توجه به نتایج پژوهشهای اوستی )2008(، عموزاد خلیلی و همکاران) 1397(، همواره مردم بومی هر فضای جغرافیایی شناخت جامع و بهتری از مناطق خود دارند. و این امر از طریق مولفه های موثر تقویت میگردد. از سویی باید اظهار نمود در نظریات متأخر حکمرانی، گذار به شیوه مشارکتی در تصمیمگیریها، برنامهریزی و اداره امور، یک ضرورت تلقی میشود. همچنین تحقیقات جورین و همکاران 2015، آلدریج 2015 نشان داد که یکی از عوامل مهم در بازگشت به عملکرد عادی جامعه در شرایط بحرانی تکیه بر سرمایه اجتماعی موجود در جامعه خواهد بود. ازاینرو اتخاذ راهکارهای مدیریت بحران جامعه محور ،توانمندسازی شهروندان و استفاده از توان آگاهی در جهت مشارکت مرمی برای مقابله با سوانح طبیعی مانند زلزله و افزایش تابآوری بسیار مهم است. چرا درصورتیکه افراد از آگاهی و مهارت کافی برخوردار و توانمند شده باشند، میتوان امیدوار بود که هنگام وقوع زلزله خواهند توانست با واکنش و رفتار مناسب، جان خود و نزدیکان را حفظ و کمتر دچار آسیب جانی، مالی و روحی شوند. از سویی باید در نظر داشت شکست سیاستهای نوسازی در قالب طرحهای بزرگ مقیاس و بازخوانی نقش اجتماعات محلی در برنامهریزیها، در کنار پیدایش پارادایمهای مشارکتی در برنامهریزیها، لزوم توجه به اقدامات جزءبهجزء و محلی را ضروری میسازد. امری که با نتایج با تحقیقات انجامگرفته توسط کواک و همکارانش در سال 2018 همسو میباشد. تأکید مجامع بینالمللی بر ایجاد اجتماعات تاب آور و تأکید بر نقش دولت محلی در تحقق این موضوع، شروع حرکتی از پایین به بالا را خاطرنشان میسازد. این اقدامات از آموزش ساکنین تا تدوین ضوابط ساختمانی را در سطوح محلی در برمیگیرد. همچنین نتایج تحقیق نشان داد که وضعیت تابآوری شهر تبریز در برابر بحران زلزله در موقعیت محافظهکارانه قرار دارد و بایستی از با کاهش نقاط ضعف و بهرهگیری از فرصتها، درصدد برنامهریزی و بهبود وضعیت تابآوری آن بود؛ در این راستا راهبردهای ذیل پیشنهاد میشود .
جدول 5- راهبردهای پیشنهادی در جهت یافتههای تحقیق
راهبرد برتر | سناریوی برتر | عامل کلیدی |
تهیه برنامههای تبلیغاتی و جهت بالا بردن فرهنگ آموزش و توانمندسازی مردم در زمینه مقابله با بحران از طریق شبکههای اجتماعی در دسترس مردم | روند سریع در گسترش و ارتقای آگاهی | درک و آگاهی مردم محلی از مخاطرات |
تشویق تهیهکنندگان، کارگردانان و هنرمندان عرصه سینما، تئاتر در راستای توجه به مخاطرات در سطح شهر تبریز در آثار خود)فرهنگ ارشاد اسلامی( استفاده از ظرفیتهای پارک علوم و مرکز نوآوری و شکوفایی از قبیل ساخت فیلم کوتاه در راستای افزایش آگاهی شهروندان در برابر مخاطرات | پخش برنامههایی در صداوسیما جهت تشویق مشارکت بخش دولتی و خصوصی در اجرای کمپینهای آگاهیرسانی و اطلاعاتی جهت ترویج اقدامات تابآوری برای عموم مردم، صاحبان خانهها، کارکنان آموزشوپرورش و بهداشت، صنعت، شاغلان و فعالان بخش املاک و مستغلات و غیره | پخش برنامههای آموزش مرتبط با مخاطرات از صداوسیما |
اطلاعرسانی مستمر و تقویت مشارکت ذینفعان در تهیه و اجرای برنامههای مدیریت بحران استفاده از دانش و مشارکت دادن مردم در روند تهیه طرح و برنامهها توسط نهادهای مسئول جهت افزایش شناخت و آگاهی مردم از نوع طرحهای در دست تهیه و اجرا و به دنبال آن افزایش اشتیاق مردم به اجرای درست طرحها در منطقه محل سکونت خود به دلیل آگاهی آنها از مزایای اجرای طرح | مشارکت مردم در مراحل مختلف طرحهای مدیریت بحران جهت تضمین دسترسی به خدمات اساسی | آگاهی از تهیه و اجرای طرحهای مدیریت بحران)طرح دوام، طرح تخلیه امن( در منطقه خود |
برنامهریزی دقیق ارگانهای دولتی جهت آشنایی مردم با استراتژیها و برنامههای مدیریت بحران به صورت دورهای یا در طی مراحل مختلف از طریق سایتهای سازمانها ،شبکههای اجتماعی، انتشار پوستر، بروشور، نشریه، جزوه، کتاب و... | در اختیار قرار دادن اطلاعات برنامهها و استراتژیها در دسترس عموم از طریق وبسایتها و وسایل دیگر اطلاعاتی | آگاهی افراد از استراتژی های مقابله از مخاطرات و برنامهریزیهای کاهش آن توسط دولت |
همکاری اراگانی دولتی و سازمانهای مردمنهاد در زمینه مخاطرات و بهرهگیری از ظرفیت جامعه دانشگاهی بخصوص در رشتههای مرتبط مانند جغرافیا، عمران و غیره جهت ارائه طرح و برنامههای آموزشی برای بالا بردن تابآوری اجتماعی در بین مردم استفاده از ظرفیت سازمانهای مردمنهاد و به ذکر نکاتی در خصوص مخاطرات طبیعی و محیطی در کشور و شهر تبریز و تلفاتی که ممکن است به بار آورد و تشویق مردم به پایدارسازی ابنیه و زیرساختها جهت مقابلهها بحران و کاهش تلفات | افزایش ظرفیت سازمانهای مردمنهاد در سطوح محلی در راستای ارتقای آگاهسازی مردم | نقش آگاهکنندگی سازمانهای مردمنهاد در ارتباط با مخاطرات |
Source: Research findings, 2022
References
1. Abedini, M., Eshghi Chaharborj, A., & Alavi, S. (2022). Evaluation of the physical resilience of the
city in different earthquake scenarios, a case study: the six districts of Tehran. Geographical space,
22(78), 191-211.[In Persian]
بخشیزاده و همکاران:
2. Adger, W. N., Hughes, T. P., Folke, C., Carpenter, S. R., & Rockström, J. (2005). Socialecological resilience to coastal disasters. Science, 309(5737), 1036-1039.
3. Afifi, M. E. (2022). Evaluation of Resilience of Urban Decay Texture against Earthquake using GIS
(Case study: District 2 of Bandar Abbās Municipality). Geographical Studies of Coastal Areas Journal, 3(2), 69-88.[In Persian]
4. Ahmadi, G., pour hasan zadeh, M. H., & soleimannezhad, A. (2020). An Analysis of the Resilience of Urban Communities to Earthquakes (A Case Study of the Cities of Ardebil, Tabriz and Urmia). Journal title, 13(49), 109-134.[In Persian]
5. Aldrich, D. P. (2012). Building resilience: Social capital in post-disaster recovery. University of Chicago Press.
6. Amoozad Khalili, S., Rashidy, A., & Pirdashti, H. (2018). Considering the role of public participation to improve urban crisis management and its effective elements based on Ragers’ public participation theory, Case study: Behshar city. Disaster Prev. Manag. Know., 8(3), 255-268.
7. Armitage, D., Béné, C., Charles, A. T., Johnson, D., & Allison, E. H. (2012). The interplay of wellbeing and resilience in applying a social-ecological perspective. Ecology and Society, 17(4).
8. Bagheri maragheh, N., Motamedi, M., & Mafi, E. (2022). Assessing the resilience of Shirvan city in the face of earthquakes. Journal title 2022, 22(64), 329-347.[In Persian]
9. Berman, Y., & Phillips, D. (2000). Indicators of social quality and social exclusion at national and community level. Social Indicators Research, 50(3), 329-350.
10. Cacioppo, J. T., Reis, H. T., & Zautra, A. J. (2011). Social resilience: The value of social fitness with an application to the military. American Psychologist, 66(1), 43-51.
11. Campbell, K. A., Laurien, F., Czajkowski, J., Keating, A., Hochrainer-Stigler, S., & Montgomery, M. (2019). First insights from the Flood Resilience Measurement Tool: A large-scale community flood resilience analysis. International Journal of Disaster Risk Reduction, 40, e101257.
12. Cariolet, Jean-Marie; Vuillet, Marc; Diab, Youssef (2019). Mapping urban resilience to disasters – A review. Sustainable Cities and Society, 51(127), 101746. doi:10.1016/j.scs.2019.101746
13. Carpenter, A. (2015). Resilience in the social and physical realms: Lessons from the Gulf Coast. International Journal of Disaster Risk Reduction, 14, 290-301.
14. Dadashpour, H., & Adeli, Z. (2015). Measuring resilience capacities in Qazvin urban complex. Crisis Management, 4(8), 73-84.[In Persian]
15. Dadazade Seilabi, P., Rasoulzadeh, Z., & Tahmasebi Moghaddam, H. (2021). Measuring spatial justice in the spatial structure of Tabriz metropolis with emphasis on the spatial distribution of educational centers. Urban Environmental Planning and Development, 1(2), 35-50.[In Persian]
16. Davoudi, S., K. Shaw, L. J. Haider, A. E. Quinlan, G. D. Peterson, C. Wilkinson, H. Fünfgeld, D. McEvoy, L. Porter, and S. Davoudi (2012). Resilience: A Bridging Concept or a Dead End? "Reframing" Resilience: Challenges for Planning Theory and Practice. Planning Theory & Practice, 13(2), 299-333.
17. Ebadalezadeh Maleki, S., Khanlou, N., Ziari, K., & Shali Amini, V. (2017). Measuring and evaluating social resilience to deal with natural crises; Case study: Earthquake in the historical neighborhoods of Ardabil city. Urban and rural management, 16(48), 263-280.[In Persian]
18. Endfield, G. H. (2007). Archival explorations of climate variability and social vulnerability in colonial Mexico. Climatic Change, 83(1-)2, .9
19. Gillespie‐Marthaler, L., Nelson, K., Baroud, H., & Abkowitz, M. (2019). Selecting indicators for assessing community sustainable resilience. Risk Analysis, 39(11), 2479-.8942
20. Hamborg, S. J. N., Meya, K., Eisenack, and T. Raabe (2020). Rethinking resilience: A crossepistemic resilience framework for interdisciplinary energy research. Energy Research & Social Science, 59, 1.58210
21. Joerin, J., Shaw, R., Takeuchi, Y., & Krishnamurthy, R. (2014). The adoption of a climate disaster resilience index in Chennai, India. Disasters, 38(3), 540-561. doi:10.1111/disa.12058.
22. Khalili, S., Harre, M., & Morley, P. (2015). A temporal framework of social resilience indicators of communities to flood, case studies: Wagga Wagga and Kempsey, NSW, Australia. International Journal of Disaster Risk Reduction, 13, 248-.452
23. Kotzee, I., & Reyers, B. (2016). Piloting a social-ecological index for measuring flood resilience: A composite index approach. Ecological Indicators, 60, 45-.35
24. Kuhlicke, C., Scolobig, A., Tapsell, S., Steinführer, A., & De Marchi, B. (2011). Contextualizing social vulnerability: findings from case studies across Europe. Natural Hazards, 58(2), 789-810. 25. Kwok, A. H., Doyle, E. E. H., Becker, J., Johnston, D., & Paton, D. (2016). What is ‘social resilience’? Perspectives of disaster researchers, emergency management practitioners, and policymakers in New Zealand. International Journal of Disaster Risk Reduction, 19, 197-211.
26. Liu, D. (2019). Evaluating the dynamic resilience process of a regional water resource system through the nexus approach and resilience routing analysis. Journal of Hydrology, 578, 12458.
27. Lucini, B. (2013). Social capital and sociological resilience in megacities context. International Journal of Disaster Resilience in the Built Environment, 4(1), 58-71.
28. Lundgren, L., & Jonsson, A. C. (2012). Assessment of social vulnerability: A literature review of vulnerability related to climate change and natural hazards. Linköping University Electronic Press.
29. Luo, D., Eicher, M., & White, K. (2020). Individual resilience in adult cancer care: A concept analysis. International Journal of Nursing Studies, 102, 103467.
30. Maclean, K., Cuthill, M., & Ross, H. (2014). Six attributes of social resilience. Journal of Environmental Planning and Management, 57(1), 144-156.
31. Maguire, B., & Hagan, P. (2008). Disasters and communities: understanding social resilience. The Australian Journal of Emergency Management, 22(2), 16.
32. Marshall, N. A. (2010). Understanding social resilience to climate variability in primary enterprises and industries. Global Environmental Change, 20(1), 36-43.
33. Marshall, N. A., & Marshall, P. A. (2009). Conceptualizing and operationalizing social resilience within commercial fisheries in northern Australia. Ecology and Society, 12(1).
34. Martinez, L. A., & Opalinski, A. S. (2019). Building the Concept of Nurturing Resilience. Journal of Pediatric Nursing, 48, 63-71.
35. Mayunga, J. S. (2007). Understanding and applying the concept of community disaster resilience: a capital-based approach. Summer Academy for Social Vulnerability and Resilience Building, 1(1), 1-16.
36. Mihunov, V. V., Lam, N. S. N., Robert V. Rohli, Zou, L. (2019). Emerging disparities in community resilience to drought hazard in south-central United States. International Journal of Disaster Risk Reduction, 41.
37. Ruiz-Mallén, I., & Corbera, E. (2013). Community-based conservation and traditional ecological knowledge: implications for social-ecological resilience. Ecology and Society, 18(4).
38. Saja, A. A., Goonetilleke, A., Teo, M., & Ziyath, A. M. (2019). A critical review of social resilience assessment frameworks in disaster management. International Journal of Disaster Risk Reduction, 35, 101096.
39. Saja, A. A., Teo, M., Goonetilleke, A., & Ziyath, A. M. (2018). An inclusive and adaptive framework for measuring social resilience to disasters. International Journal of Disaster Risk Reduction, 28, 862-873.
40. Saja, A. M. A. A. Goonetilleke, M. Teo, and A. M. Ziyath (2019). A Critical Review of Social Resilience Properties and Pathways in Disaster Management. International Journal of Disaster Risk
Science, 12, 790-804. [DOI link]
41. Schwarz, A. M., Béné, C., Bennett, G., Boso, D., Hilly, Z., Paul, C., Posala, R., Sibiti, S., & Andrew, N. (2011). Vulnerability and resilience of remote rural communities to shocks and global changes: Empirical analysis from Solomon Islands. Global Environmental Change, 21(3), 1128-.0411
42. Shahlaghi, M. (2020). Explaining the identity of the place and its formation process in the public spaces of the city (Doctoral Thesis, Department of Geography and Planning, Zanjan University).[In Persian]
43. Speranza, C. I., Wiesmann, U., & Rist, S. (2014). An indicator framework for assessing livelihood resilience in the context of social–ecological dynamics. Global Environmental Change, 28, 109-.911 44. Statistical Center of Iran. (2016). [URL: https://www.amar.org.ir/].[In Persian]
45. Süss, H., & Ehlert, U. (2020). Psychological resilience during the perimenopause. Maturitas, 131, 48-.65
46. tal and sociological resilience in megacities context. International Journal of Disaster Resilience in the Built Environment, 4(1), 58-.17
بخشیزاده و همکاران:
47. Tedrus, G., Limongi, J., & Zuntini, J. (2020). Resilience, quality of life, and clinical aspects of patients with epilepsy. Epilepsy & Behavior, 103(PtA), 106398.
48. Wang, Y., Zhan, J., Xu, X., Li, L., Chen, P., & Hansen, M. (2019). Measuring the resilience of an airport network. Chinese Journal of Aeronautics, 49, S1000936119303280.
49. Yarahmadi, M., Nikpour, A., & Lotfi, P. (2018). Investigating the physical resilience of the city against earthquakes (case study: Noorabad Mamsani). Geographical Explorations of Desert Regions, 7(2), 147-171.[In Persian]
50. Zali, N. (2017). Strategic foresight and regional policy making with a scenario writing approach. Strategic Studies Quarterly, 14(4), 33-54.[In Persian]
51. Zali, N., & Sohrab, M. (2018). An Analysis of the Influential factors in Regional Resiliency Using TRIZ Technique; A Case Study in Hamedan Province. Regional Planning, 8(29), 41-52.[In Persian]
52. Zeynali, Azim A., & Babazadeh Oskouei, S. (2022). Analyzing of Creating a Livable Smart City in the City of Tabriz. Urban Economics and Planning, 3(4), 24-37.[In Persian]
