حبسیات ابن زیدون بین الإبداع والتقلید
محورهای موضوعی : النقد الادبي
طیبه سیفی
1
(
أستاذة مساعدة فی اللغة العربیة وآدابها بجامعة الشهید بهشتی، طهران، إیران
)
کلید واژه: الحبسیات, أندلس, تقلید, ابداع, إبن زیدون, السجن,
چکیده مقاله :
شعر الحبسیات أو شعر السجون قدیم فی الأدب العربی قدم الشعر والأدب؛ لأن بعض الشعراء نزلوا السجن لعلّة ما وذاقوا طعم السجن المرّ وانعکست هذه التجربه المرة منذ القدم فی شعرهم وأدت إلی غلیان عاطفة الشاعر وخیاله بشکل خاص بحیث نجد صداها فی أشعارهم. وهذا النوع الأدبی فی الحقیقه یدل علی إحساس الشاعر الصادق وشعوره الرقیق کما هو مملو بالحزن والألم ویصور حیاة الشاعر فی السجن. إذن قام بعض الشعراء العرب بتصویر تجربتهم الذاتیة مستعینین من هذا النوع الأدبی فی العصور المختلفة، من بین هؤلاء ابن زیدون الشاعر الأندلسی المرموق الذی أُّتُّهم بالتدبیر لقلب نظام الحکم، والمیل إلی عودة الخلافة الأمویة، فسعایة الوشاة والأعداء أدی إلی سجنه، حیث نجد صدی حیاته المرة التی قضاها فی السجن وبالتحدید فی خمس قصائد رائعة والتی وردت متناثرة فی دیوانه. وهذه القصائد لم تدرس بعد دراسة مستقلة رغم جمالها وفصاحتها؛ لذلک یسعی البحث دراسة الموضوعات والمضامین لهذه القصائد وتحلیلها اعتماداً علی المنهج الوصفی- التحلیلی حتی نقدّم للقارئ والمتلقّی إبداع الشاعر من حیث الموضوع فی نظم هذه القصائد وتقلیده کما نکشف نظرة الشاعر إلی هذا النوع من الشعر الغنائی. ومن أبرز النتایج التی وصل البحث هو أن تعدد الأغراض فی القصیدة الواحدة یعد من أهمّ معالم التقلید عند ابن زیدون فی حبسیاته ولقد مزج الشاعر هذه القصائد بمشاهد الطبیعة ومناظرها بالتأثر من بئیة الأندلس وطبیعتها النضرة وهذه هی من معالم الإبداع عنده حیث یمکن أن نقول بأنه لم یلقد شعراء الشرق فی نظم حبسیاته فحسب بل نجد أحیانا عنده شیئا من الإبداع.
'habsiyāt' (prison poems) includes a genre of poems that have old precedence in Arabic literature; because, some of the poets were put in the prison and felt bitter taste of it and this bitter experience reflected in their poems and led to the creation of a special form of sense and imaginary of the poet reflected in his poems. This genre, in fact, describes truthful senses and pure emotions of poet and is full of his grief. It also portrays poet's life in prison. Some of these poets in different literary periods with the help of this literary technique portrayed their personal experiences in the prison, among them was Ibn Zaydun, the distinguished Andalusian poet, who due to his slander enemies' backbites, was put into the prison, in charge of participation in a plot against established government and attempts to return ummayyed caliphate. His bitter life in prison reflected in five eloquent elegies scattered in his divān (collection of poems). These poems, despite of their beauty and eloquence, are not yet independently studied. This lack of study persuaded us to examine these elegies connotations by use of a descriptive and analytic method and present the degree of innovations and imitations in his poems to the reader. In addition, we tried to depict the poet's point of view to this genre of lyric poetry. One of the most important results of this study is that the multiplicity of poetic motives in an elegy is among the most important signs of poet's imitation in his habsiyāt. One of his innovations is that he merged beautiful scenes of Andalusian nature to his habsyyāt. Thus, he was not completely imitator in composing habsiyāt, but was somehow an innovator.
القرآن الکریم
آباد، مرضیه. (1380ش). حبسیه سرایی در ادب عربی از آغاز تا عصر حاضر. چاپ اول. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
ابن بسام، على. (1981م). الذخیرة. به کوشش احسان عباس. تونس: لانا.
ابن زیدون. (2004م). دیوان. شرح وتعلیق یوسف فرحات. بیروت: دارالکتاب العربی.
ـــــ (لاتا). دیوانه ورسائله. شرح وتحقیق علی عبدالعظیم. مصر: نهضة مصر للطباعة والنشر والتوزیع.
أبوالعتاهیة، ابو إسحاق إسماعیل بن قاسم. (1964م). دیوان. بیروت: دار صادر.
أحمد غراب، سعید. (2011م).أطیاف من تاریخ الأدب العربی ونصوصه فی الأندلس. مصر: دار العلم والإیمان للنشر والتوزیع.
آذرشب، محمد علی. (1387ش). الأدب العربی فی الأندلس تاریخ و نصوص. تهران: انتشارات سمت.
أمین مقدسی، ابوالحسن وعبدالوحید نویدی. (1392ش)ترجمة، شرح و تحقیق المجلد الخامس للمجانی الحدیثة. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
توکلی محمدی، محمود رضا و بتول ملکی. (1391ش). مقتطفات من الأدب الأندلسی الشعر والنثر. قم: انتشارات دانشگاه قم.
الحمدانی، ابوفراس. (لاتا). دیوان. بیروت: دارصادر.
الرکابی، جودت. (2008م).فی الأدب الأندلسی. ط6، القاهرة: دارالمعارف.
ضیف، شوقی. (لاتا).الفن و مذاهبه فی الشعر العربی. ط12، القاهرة: دارالمعارف.
عبدالرزاق سلیمان، سالم. (2011م). ترسل الشعراء فی الأندلس. القاهرة: دارالمعرفة الجامعیة.
عتیق، عبدالعزیز. (لاتا).الأدب العربی فی الأندلس. بیروت: دارالنهضة العربیة.
ـــــــ (لاتا). فی البلاغة العربیة، علم المعانی-البیان- البدیع. بیروت: دارالنهضة العربیة.
فروخ، عمر. (2006م).تاریخ الأدب العربی. ط5، بیروت: دار العلم للملایین.
قدور، سکینة. (2007م). الحبسیات فی الشعر العربی. أطروحة دکتوراه، الجمهوریة الجزائریة دولة فی الأدب العربی الحدیث، جامعة منتوری قسنطینة.
المتنبی، أبوالطیب. (1998م). دیوان. شرحه ووضعه عبدالرحمن البرقوقی. بیروت: دار الکتاب العربی.
المعوش، سالم. (2003م). الشعر السجون فی الأدب العربی الحدیث والمعاصر. بیروت: درالنهضة العربیة.
المقالات والدوریات
امیری، جهانگیر وإلهام کاظمی. (1395ش). «مکارم الأخلاق فی سجنیات أحمد سحنون (دراسة وتحلیل)». مجلة دراسات فی اللّغة العربیة وآدابها. العدد الثالث والعشرون. صص1-18.
دادمان کوشکی، علیوعیسی داراب پور. (1390ش). «وصف زندان و احوال دورنی در زندان سروده های فارسی و عربی». پژوهشنامه ادب غنایی. دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال نهم. شماره شانزدهم. صص73- 97.
زینیوند، تورج و پیمان صالحی. (1391ش). «حبسیه سرایی در شعر عربی و فارسی (پژوهش تطبیقی: شعر ابوفراس و بهار)» فصلنامه علمی پژوهشی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد. شماره11. صص 29- 54.
طالبیان، یحی ومنصور نیکپناه. (1381ش). «مسعود سعد و أبوفراس و سابقه غزل مستقل». مجلة ادبیات تطبیقی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر. شماره12. صص93-109.
مرادی، محمدهادی وصحبت الله حسنوند. (1388ش). «رومیات أبی فراس الحمدانی وحبسیات مسعود سلمان». فصلیة التراث الأدبی. السنة الأولی. العدد الثانى. صص87-110.
مصطفوی نیا، سید رضی ومهدی جباری. (1387ش). «مقایسه عناصر بلاغی - استعاره -در حبسیات خاقانی و ابوفراس» نشریه ادبیات تطبیقی دانشگاه آزاد اسلامی. واحد جیرفت. شماره 10. صص219-242.
_||_