بررسی «آداب المریدین»ها تا قرن سیزدهم هجری

محورهای موضوعی : متون زبان و ادبیات فارسی

ناصر احمدزاده ¹ (دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.)
محمد یوسف نیری ² (استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.)
نجف جوکار ³ (استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.)
زرین تاج واردی ⁴ (دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.)

تاریخ دریافت : 1400/02/16 تاریخ پذیرش : 1400/04/26 تاریخ انتشار : 1402/04/01

کلید واژه: آموزه ها در طریقت و شریعت, تصوف شیعی, آداب المریدین, آموزه های عملی و نظری تصوف,

چکیده مقاله :

پیوند ادبیات فارسی و عرفان اسلامی، به گونه ای است که پژوهش در بیشتر آثار ادبی، بدون شناختی ژرف از عرفان و تصوف اسلامی دشوار خواهد بود و در گرایش ادبیاتِ عرفانی، تحقیق و مطالعات روشنگرانه در شناخت عرفان و تصوف، ضرورت و اهمیت بیشتری پیدا می کند. یکی از جلوه های مکتوب ادبیات عرفانی، در زمینۀ آموزش های معنوی و تربیت مریدان و سالکان طریقت، آداب المریدینها هستند؛ آداب ا لمریدین ها، در حقیقت، درس گفتارهای آداب سفر و حضر سلوکی ان اند؛ در این مقاله برآنیم تا این گونۀ ناشناخته و کمتر دیده شده را بشناسانیم. از آنجا که پیشینۀ روشن و قابل توجهی دربارۀ آداب المریدین ها وجود ندارد و منابع چندانی در دست نداریم، با برشماری ویژگی ها و معرفی برخی آداب المریدین ها تا قرن سیزدهم هجری قمری، به شناخت شیوه های آموزشی اهل طریقت دست می یابیم. یادآور می شوم که این جستار قصد ورود به عقاید و مبانی اندیشۀ صوفیانه را ندارد و به بازخوانی آداب بسنده می کند.

چکیده انگلیسی:

The linkage among Persian literature and Islamic mysticism is so high that conducting any research in the most of literary works will be cumbersome in the absence of perception and understanding of Islamic mysticism. Carrying on leading research and studies on mysticism owns a more focal necessity and importance specially in the field of  mystic literature. "Adab al Moridin" or "Handbook of Disciples" is one of the written measures of mystical literature in the field of spiritual instructing and training of disciples and trainees in Tarighat (religious mysticism). This research is aimed at introducing these lesser known and observed resources. After finding, listing and academic reviewing of the same mystical handbooks and considering the absence of specific and significant record about the aforementioned "Adab al Moridin"s and shortage of resources we decided to examine and sctutinise the handbooks of mystical instructions Through recruiting and analysing existing" Adab al Moridin"s until the 13th century, the present research has led to the instructional methods of the Tarighat. It should be reminded that this research has not intended to enter into the creeds and foundations of Sufi thought and has sufficiently tried to examine the mores and manners  of the disciples.

منابع و مأخذ:

کتاب‌ها

قرآن مجید، ترجمۀ استاد محمدمهدی فولادوند، تهران: دارالقرآن الکریم؛ دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی. آملی، سیدحیدر (1384) جامع‌الاسرار و منبع‌الانوار، تصحیح و مقدمۀ هنری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران: نشر علمی و فرهنگی.

ابن عربی، محمدبن علی (1383) فتوحات مکیه، ترجمۀ محمد خواجوی، تهران: انتشارات مولی.

احمدزاده، ناصر (1377) ترجمۀ نهج البلاغه؛ سخنان امام علی، تهران: اشرفی.

افشاری، مهران (1382) فتوّت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

افشاری، مهران (1391) آیین جوانمردی: مرام و سلوک طبقه عامه ایران، تهران: دفتر پژوهش-های اسلامی.

الجیلی، عبدالکریم (2010) الانسان الکامل فی معرفه الاواخر والاوایل، مقدمه و تحقیق عاصم ابراهیم الکیالی، بیروت: دارالکتب العلمیه.

بدلیسی، عمار یاسر (1394) صوم‌القلب، مقدمه و ترجمه و تحقیق دکتر محمد یوسف نیّری، تهران: انتشارات مولی.

تنکابنی، ضیاء‌الدین (1393) حدیث عنوان بصری، قم: ندای کوثر.

تهرانی، شیخ آقا بزرگ (1372) الذریعة الی تصانیف الشیعه، جلد1، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.

جام، احمد (1347) مفتاح‌النجات، تحصیح علی فاضل، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

رازی، نجم‌الدین عبدالله‌بن محمد (1373) مرصادالعباد من المبدأ الی‌المعاد، با اهتمام محمدامین ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی.

رومی، احمد (1378) دقایق‌الطریق، به اهتمام محسن کیانی، تهران: انتشارات روزنه.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1369) دنبالۀ جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1383) از گذشتۀ ادبی ایران، تهران: سخن.

سجادی، سیدجعفر (1393) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، جلد 1، تهران: طهوری.

سراج طوسی، ابونصر (1380) الّلمع فی التصوف، ترجمۀ خیاطیان و خورسندی...، قم: نشر فیض.

سمنانی، احمدبن محمد علاءالدوله (1383) چهل مجلس، تحریر امیر اقبال سیستانی، تهران: چاپ عبدالرفیع حقیقت (رفیع).

سهروردی، ‌شهاب‌الدین (1368) عوارف‌المعارف، ترجمة عبد‌المؤمن اصفهانی، به اهتمام قاسم انصاری، تهران: علمی و فرهنگی.

سهروردی، ضیاءالدین ابوالنجیب (1392) آداب‌المریدین، ترجمان: عمر بن محمد شیرکان، با توضیحات نجیب مایل هروی، تهران: انتشارات مولی.

صاحب‌الزمانی، ناصرالدین (1387) خط سوم، دربارۀ شخصیت سخنان و اندیشۀ شمس تبریزی، تهران: عطایی.

طریحی، فخرالدین (1375) مجمع البحرین، جلد4، تحقیق احمد حسینی، تهران: انتشارات کتابفروشی مرتضوی.

عطارنیشابوری، فریدالدین (1383) تذکرةالاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، تهران: نشر زوار.

قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن (1391) ترجمۀ رسالۀ قشیریه، مترجم ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیح و توضیح مهدی محبتی، ویرایش ناصر احمدزاده، تهران: هرمس.

کاشانی، عبدالرزاق (1372) اصطلاحات الصوفیه، مقدمه و ترجمه محمد خواجوی، تهران: نشر مولی.

گراملیش، ریشارد (1399) طریقت‌های شیعی ایران، ترجمۀ شیرین شادفر، تهران: نشر نامک.

مایر، فریتس (1388) سنگ بناهای معارف اسلامی (منتخبی از مقالات علوم اسلامی)، جلد1 (تصوف)، ترجمۀ مهرآفاق بایبوردی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. مجلسی، محمد باقر (1386) بحارالانوار، جلد‌ 1، تهران: انتشارات اسلامیه.

مجلسی، محمدتقی (1375) رسالۀ تشویق‌السالکین، تهران: انتشارات نو فاطمه. ‌

محدث دهلوی، عبدالحق (1383) اخبار الاخیار فی اسرار الابرار، تصحیح و توضیح علیم اشرف خان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

محقق اردبیلی بیدگلی، محمد (1394) ریاض‌العارفین و و منهاج‌السالکین، تصحیح محسن مومن، قم: مجمع ذخایر اسلامی.

مظفر علیشاه کرمانی، محمدتقی (1350) کبریت احمر و بحر الاسرار، به سعی جواد نوربخش، تهران: انتشارات خانقاه نعمت اللهی. مولوی، جلال‌الدین (1382) مثنوی معنوی، تهران: هرمس.

نصر، سید حسین (1391) معرفت و امر قدسی، مترجم فرزاد حاجی میرزایی، تهران: فرزان روز.

نیری، محمد یوسف (1392) نرگس عاشقان، شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.

هجویری، علی‌بن عثمان (1387) کشف‌المحجوب، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: سروش.

همدانی، مولی‌عبدالصمد (1387) بحرالمعارف، ترجمة حسین استادولی، تهران: حکمت.

منابع لاتین

Collins ,A. J .S. Brown, Newman (1989) Cognitive Apprenticeship; teaching the crafts of reading, writing and mathematics. In Knowing learning, and instruction, essays, in honor of Robert, Glaser ,ed. B.L. Resnick, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers.

Gokilgin.m. Tayyeb (1973) Islamtetkikeri Enstitusu Dergisi Istanbul Universitisi Edebiat Fakultesi Vayainlari.

Pressley M.C .B. with McCormick (1995) Advanced Educationa lPsychology for Educators” Researches and Policymakers.

Book

Holy Qur'an, Trans. Professor Mohammad Mahdi Fouladvand, Tehran: Dar al-Qur'an al-Karim; Office of History and Islamic Studies. Afshari, Mehran (2003) Khaksarieh's Fatutnamehs and Letters, Tehran: Research Institute of Humanities and Cultural Studies.

Afshari, Mehran (2012) The Ritual of Chivalry: Morals and Conduct of the Common Class of Iran, Tehran: Islamic Research Office.

Ahmadzadeh, Nasser (1998) Translation of Nahj al-Balagha; Sayings of Imam Ali, Tehran: Ashrafi.

Al-Jili, Abdul Kareem (2010) Al-Insan al-Kamal fi Ma'rafah al-Awakhir and al-Wail, introduction and research by Asim Ebrahim Al-Kayali, Beirut: Dar al-Kitab al-Alamiya.

Amoli, Seyed Haider (2004) Jame-al-asrar and Manbao-al-anwar, correction and introduction by Henry Karban and Osman Ismail Yahya, Tehran: Scientific and Cultural Publication.

Attarnishabouri, Faridaldin (2013) The Book of Saints, edited by Mohammad Istalami, Tehran: Zovar Publishing House.

Badlisi, Ammar Yaser (2014) Soum-ul-Qalb, introduction and translation and research of Dr. Mohammad Yousef Nayeri, Tehran: Molly Publications.

Gramlish, Rishard (2019) Shiite Tariqats of Iran, Trans. Shirin Shadfar, Tehran: Namek Publishing House.

Hamdani, Molly Abdul Samad (2008) Bahr al-Maarif, Trans. Hossein Estadouli, Tehran: Hekmat.

Hojwiri, Ali bin Othman (2008) Kashf al-Mahjub, Introduction, correction and comments by Mahmoud Abedi, Tehran: Soroush.

Ibn Arabi, Muhammad bin Ali (2004) Fatuhat Makiyah, Trans. Muhammad Khajawi, Tehran: Mouli Publications.

Jam, Ahmad (1968) Miftah al-Najat, Tahsih Ali Fazel, Tehran: Farhang Iran Foundation Publications.

Kashani, Abdul Razzaq (1993) Sufi Terms, introduction and translation by Mohammad Khajawi, Tehran: Molly publishing house.

Majlisi, Mohammad Baqir (2006) Bahar al-Anwar, Volume 1, Tehran: Islamia Publications.

Majlisi, Mohammad Taqi (1996) The Treatise on Encouragement of al-Salkin, Tehran: New Fateme Publications.

Maulavi, Jalaluddin (2012) Masnavi Manavi, Tehran: Hermes.

Mayer, Frits (2009) Foundation Stones of Islamic Education (Selected from Islamic Science Articles), Volume 1 (Sufism), Trans. Mehr Afaq Baybordi, Tehran: Research Institute of Human Sciences and Cultural Studies.

Mohagheq Ardabili Bidgoli, Muhammad (2014) Riaz-al-Arifin and and Minhaj-al-Salkin, corrected by Mohsen Momin, Qom: Islamic Reserves Assembly.

Muhaddith Dehlavi, Abdul Haq (2013) Akhbar al-Akhyar fi Asrar al-Abrar, edited and explained by Alim Ashraf Khan, Tehran: Association of Cultural Works and Masters.

Muzaffar Alishah Kermani, Mohammad Taqi (1971) Red Match and the Sea of Secrets, by Javad Nourbakhsh, Tehran: Khanqah Nematollahi Publishing House.

Nasr, Seyyed Hossein (2012) Knowledge and Qudsi Matter, translated by Farzad Haji Mirzaei, Tehran: Farzan Rooz.

Neiri, Mohammad Yusuf (2012) Narges Ashaghan, Shiraz: Shiraz University Press.

Qashiri, Abulqasem Abdul Karim bin Hawazen (2013) Translation of the Treatise of Qashiriyya, Trans. Abu Ali Hasan bin Ahmed Osmani, corrected and explained by Mehdi Mohabati, edited by Nasser Ahmadzadeh, Tehran: Hermes.

Razi, Najmuddin Abdullah bin Mohammad (1994) Mursada al-Abad Man al-Mubad al-Al-Maad, with the efforts of Mohammad Amin Riahi, Tehran: Scientific and Cultural.

Rumi, Ahmad (1999) Daqayq al-Tariq, by Mohsen Kiani, Tehran: Rosenha Publications.

Sahib-ul-Zamani, Naseruddin (2008) Third Line:, about the Personality of Shams Tabrizi'sWords and Thoughts, Tehran: Atai.

Sajjadi, Seyyed Jaafar (2013) Dictionary of Mystical Terms and Interpretations, Volume 1, Tehran: Tahuri.

Semnani, Ahmad bin Mohammad Alaa al-Doulah (2013) Forty Majlis, written by Amir Iqbal Sistani, Tehran: Abdol Rafi Haqirat (Rafi) Publishing.

Siraj Tousi, Abu Nasr (2001) Al-Lama fi Sufism, Trans. Khayatian and Khorsandi..., Qom: Faiz Publishing House.

Suhravardi, Shahabuddin (1989) Awarf al-Maarif, Trans Abdul-Momen Isfahani, under the care of Qasim Ansari, Tehran: Scientific and Cultural.

Suhravardi, Ziauddin Abulanjib (2012) Adab al-Muridin, Trans. Omar Bin Mohammad Shirkan, with explanations by Najib Mayel Heravi, Tehran: Moly Publications.

Tankabani, Zia-al-Din (2014) Hadith of Onvan Basri, Qom: Call of Kausar.

Tareehi, Fakhruddin (1996) Al-Bahra in Forum, Volume 4, Ahmad Hosseini's Research, Tehran: Mortazavi Publishing House.

Tehrani, Sheikh Agha Bozor (1993) Al-Dhari'a al-Tsanif al-Shia, Volume 1, Mashhad: Astan Quds Razavi Research Foundation.

Zarin Koob, Abdul Hossein (1990) Search in Iranian Sufism, Tehran: Amir Kabir.

Zarin-Kob, Abdul Hossein (2013) From Iran's literary past, Tehran: Sokhn.

Latin References

Collins ,A. J .S. Brown, Newman (1989) Cognitive Apprenticeship; teaching the crafts of reading, writing and mathematics. In Knowing learning, and instruction, essays, in honor of Robert, Glaser ,ed. B.L. Resnick, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers.

Gokilgin.m. Tayyeb (1973) islamtetkikeri enstitusu dergisi Istanbul universitisi edebiat fakultesi yayainlari.

Pressley M.C .B. with McCormick (1995) Advanced Educational Psychology for Educators” Researches and Policymakers.