نمودهای فرهنگ عامه در خاوران نامه ابن‌حسام خوسفی

محورهای موضوعی : متون زبان و ادبیات فارسی

صدیقه کریمی ¹ (دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.)
محمدرضا امینی ² (دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.)

تاریخ دریافت : 1399/05/05 تاریخ پذیرش : 1399/06/25 تاریخ انتشار : 1401/07/01

کلید واژه: خاوران نامه, فرهنگ عامیانه, حماسه‌های دینی, ادبیات عامیانه, زبان عامیانه,

چکیده مقاله :

خاوران نامه ابن حسام منظومه ای که داستان های خیالی از سفرها، دلاوری و جنگ‌آوری‌های حضرت‌علی (ع) با کفار را در قالب و زبانی شبیه به شاهنامه روایت می کند، غالبا اثری حماسی شمرده می‌شود، هرچند با بررسی بیشتر می‌توان نشان داد که فزونی‌یافتن ویژگی های ادبیات عامیانه در تار و پود این منظومه، آن را تا حد زیادی از تعریف حماسه رسمی دور و به ادبیات عامیانه نزدیک کرده است. مقالۀ حاضر می‌کوشد مهمترین نمودهای فرهنگ عامه در این اثر را مشخص و ریشه‌ها و چگونگی کاربرد آنها را بیان نماید. برای رسیدن به این هدف، نخست باورهای برخاسته از تودۀ مردم و سپس برخی از ویژگی های عامیانه دیگر در زبان و شیوه‌ روایت که در اشعار و مفاهیم خاوران‌نامه بازتاب یافته، استخراج شده است. این جستار به صورت توصیفی – تحلیلی انجام شده و در جستجوی آن است که چرا باید خاوران نامه را پدیده ای ادبی برخاسته از بطن زندگی مردم عادی دانست که به دلیل ارتباط مستقیم ابن‌حسام با توده‌های مردم به‌گستردگی با مظاهر گوناگون زندگی و ذهن و زبان توده‌ مردم به شیوه های مختلف درآمیخته است. دست‌آوردهای این کاوش در علل و چگونگی حضور چشم گیر نمودهای فرهنگ عامه در خاوران‌نامه است و می‌تواند زمینه را برای تعیین دقیق‌تر جایگاه این حماسه دینی در ادبیات عامیانه فراهم آورد.

چکیده انگلیسی:

Ibn al-Hussam's Khavaran‌Name is a epopee that tells imaginary stories of the travels, heroic acts, and battles of Imam Ali (as) against the infidels. It  is often considered as an epic work due to its epic features, although the features of popular literature have become so prevalent that it has largely deviated from the classical Persian epics. This feature shows that Ibn Hussam had a direct connection with the masses. Based on this view, in the present article, an attempt has been made to determine the most important folk elements of this work and how they are used. To achieve this goal, first the mass beliefs and thoughts of the people, and then some folkloric features of the narrative are examined, and finally the use of the slang language in its  vocabulary is studied.  This research shows that the Khavaran‌Name is an artistic phenomenon that has originated from the life of the people and has been mixed with various manifestations of the mass life of the people in different ways. As a result, the dramatic crystallization of popular elements has made KhavaranName closer to popular literature.

منابع و مأخذ:

کتاب‌ها

ابن‌حسام (بی‌تا) خاورنامه، محاربات حضرت علی (ع) مشهور به جنگ‌نامه، نسخۀ خطی محفوظ در کتابخانه ملی به‌شماره‌ 23721.

افراشی، آزیتا (1388) ساخت زبان فارسی، تهران: سمت.

افشاری، مهران (1387) تازه به تازه نو به نو، تهران: چشمه.

ایلیاده میرچا (1365) اسطوره بازگشت جاودانه، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تبریز: نیما.

باقری، مهری (1389) مقدمات زبانشناسی، تهران: پیام نور.

بهار، محمدتقی (1387) دیوان ملک‌الشعرای بهار، تهران: نگاه.

بیهقی، حسینعلی (1365) پژوهش و بررسی فرهنگ عامۀ مردم ایران، مشهد: انتشارات آستان قدس.

تارونیه، ژان بانیست (1389) سفرنامه تارونیه، ترجمۀ حمید اربابی شیرانی، تهران: نیلوفر.

جنیدی، فریدون (1358) زندگی و مهاجرت آریایی، تهران: بلخ.

حری، ابوالفضل (1393) کلک خیال‌انگیز، تهران: نی.

دماوندی، مجتبی (1384) جادو در اقوام، ادیان و بازتاب آن در ادب فارسی، سمنان: آبرخ.

دهخدا، علی اکبر(1385) لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.

ذوالفقاری، حسن (1394) باورهای عامیانه مردم ایران، تهران: چشمه.

راوندی، مرتضی (1382) تاریخ اجتماعی ایران، تهران: روزبهان.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1368) نقش بر آب، تهران: معین.

زمردی، حمیرا (1382) نقد تطبیقی ادیان و اساطیر در شاهنامه فردو سی و..، تهران: زوار.

ستاری، جلال(1373) سیمای زن در آیینه شعر فارسی در فرهنگ ایران، تهران: مرکز.

سیپک، ییری (1388) ادبیات فولکور ایران، ترجمۀ محمد اخگری، تهران: سروش و مرکز مطالعات.

شاردن، ژان (1372) سفرنامه شاردن، ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران: توس.

صرفی، محمدرضا (1391) باورهای عامیانه کرمان، کرمان: باهنر.

صفا، ذبیح‌الله (1363) حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.

طرسوسی، محمدبن‌حسن (1356) داراب‌نامه، به کوشش ذبیح الله صفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

فلسفی‌میاب، علی و الینا رضایی و شیما رشنوادی (1380) مردم‌نگاری شهر آبادان، سازمان میراث فرهنگی استان خوزستان، نگهداری در آرشیو پژوهشکده مردم‌شناسی، سازمان صنایع دستی و گردشگری تهران. گردیزی،

ابوسعید عبدالحی‌بن‌ضحاک‌بن‌محمود (1363) زین‌الاخبار، به‌تحقیق عبدالحی‎حبیبی، تهران: دنیای کتاب.

محجوب، محمدجعفر (1387) ادبیات عامیانه ایران، تهران: چشمه.

معین، محمد (1364) فرهنگ فارسی، جلد 6، تهران: امیرکبیر.

نجفی، ابوالحسن (1378) فرهنگ فارسی عامیانه، تهران: نیلوفر.

وارنر، رکس (1386) دانشنامه اساطیر، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: اسطوره.

مقالات

افشاری، مهران. (1389). جستجویی در تاریخ مناقب‌خوانی و ... . آیینۀ میراث، 8 ، 7-34.

بزرگ بیگدلی و دیگران سهید و اکرم کرمی. (1398). ولایت‌نامه نوع ادبی عامیانه در حوزه شعر شیعی. مجله فرهنگ و ادب عامه، 7 (27)،215-242. 20.1001.1.23454466.1398.7.27.9.9 :Dor.

ذوالفقاری، حسن. (1392). درمان عامیانه ایران. مجلۀ طب سنتی اسلام و ایران، 4(2)، 137-160.

ذوالفقاری، حسن، باقری، بهادر. (1394). مهم‌ترین ویژگی‌های افسانه‌های پهلوانی ایرانی. فصلنامۀ مطالعات فرهنگ – ارتباطات، 16(30)، 7-39.

شریلو، ملیحه و دیگران. (1395). عناصر فرهنگ و کنش‌های عامیانه در داستان‌های زن معاصر. زن در فرهنگ و هنر، 8(1)، 1-22

علی پور سعدانی، رضا، شیخ زاده، مرجان. (1388). اشیاء جادویی در فرهنگ عامة ایران و تأثیر آن در نقاشی مکتب سقاخانه. باغ نظر، 6(11)، 53-68.

فاضلی، نعمت‌الله. (1380). فرهنگ عامیه و ادبیات عامیانه فارسی. کتاب ماه هنر، 4(39 و 40)، 82.

میری، میرهاشم. (1380). فرهنگ فارسی عامیانه (نقد و بررسی کتاب). رشد معلم، (164)، 60-62.

ناصح، محمدمهدی. (1378). خاوران‌نامه نوش‌داروی جانبخش ابن‌حسام. مرکز خراسان ‌شناسی، ‌(2)، 129-146.

Books

Afrashi, Azita (2009) The construction of the Persian language, Tehran: Samt.

Afshari, Mehran (2008) New to new, new to new, second edition, Tehran: Cheshme.

Bagheri, Mehri (2010) Introduction to Linguistics, Tehran: Payam Noor.

Bahar, Mohammad Taqi (2008) Diwan Malek Al-Shoara Bahar, Tehran: Negah.

Beyhaghi, Hossein Ali (1986) Research and study of the common culture of Iranian people, Mashhad: Astan Quds Publications.

Chardin, Jean (1993) Chardin's travel book, translated by Iqbal Yaghmai, Tehran: Tos.

Damavandi, Mojtabi (2005) Magic in ethnic groups, religions and its reflection in Persian literature, Semnan: Abrukh.

Dehkhoda, Ali Akbar (2006) Dictionary, Tehran: University of Tehran.

Falsafimiyab, Ali and Elina Rezaei and Shima Reshnavadi (2008) Ethnography of Abadan city, Cultural Heritage Organization of Khuzestan Province, preserved in the archives of Anthropology Research Institute, Handicrafts and Tourism Organization of Tehran.

Gardizi, Abu Saeed Abdul Hai Bin Dahhak Bin Mahmoud (1984) Zain al-Akhbar, researched by Abdul Hai Habibi, Tehran: World of Books.

Hori, Abolfazl (2013) Imaginative Kelk, Tehran: Ni.

Ibn Hussam (No date) Khavarnameh, the battles of Hazrat Ali (AS) known as Jangnameh, manuscript preserved in the National Library No. 23721.

Junidi, Fereydoun (1979) Aryan life and migration, Tehran: Balkh.

Mahjoub, Mohammad Jaafar (2007) Folk Literature of Iran, Tehran: Cheshme.

Mircha's Iliad (1986) the myth of eternal return, translated by Bahman Sarkarati, Tabriz: Nima.

Moin, Mohammad (1985) Farhang Farsi, Volume 6, Tehran: Amirkabir.

Najafi, Abolhasan (1999) Persian folk culture, Tehran: Nilofer.

Rawandi, Morteza (2012) Social History of Iran, Tehran: Rozbahan.

Safa, Zabihullah (1984) Epic writing in Iran, Tehran: Amir Kabir.

Sarafi, Mohammad Reza (2011) Kerman Folk Beliefs, Kerman: Bahnar.

Sattari, Jalal (1994) The face of a woman in the mirror of Persian poetry in Iranian culture, Tehran: Center.

Sipak, Yiri (2008) Iranian Folklore Literature, translated by Mohammad Akhgari, Tehran: Soroush and Center for Studies.

Tarounieh, Jean Baniste (2010) Tarounieh's travel book, translated by Hamid Arbabi Shirani, Tehran: Nilofer.

Tarsousi, Mohammad Bin Hasan (1977) Darabnameh, by the efforts of Zabihullah Safa, Tehran: Book Translation and Publishing Company.

Warner, Rex (2007) Encyclopedia of Mythology, translated by Abulqasem Esmailpour, Tehran: Astoreh.

Zarinkoob, Abdul Hossein (1989) Naqsh Bar Ab, Tehran: Moin.

Zulfiqari, Hassan (2014) Folk Beliefs of Iranian People, Tehran: Cheshme.

Zumardi, Hamira (2012) Comparative criticism of religions and mythology in Shahnameh Ferdo C., Tehran: Zovar.

Articles

Afshari, Mehran. (1389). A search in the history of reading and... Mirror of Heritage, 8, 7-34.

Alipour Saadani, Reza, Sheikhzadeh, Marjan. (1388). Magical objects in the general culture of Iran and its influence on the painting of the Saqqakhane school. Bagh Nazar, 6(11), 53-68.

Bozor Bigdali and others Sahid and Akram Karmi. (2018). Velayatnameh is a folk literary genre in the field of Shiite poetry. Journal of Popular Culture and Literature, 7 (27), 215-242. dor: 20.1001.1.23454466.1398.7.27.9.9.

Fazli, Nematullah. (2001). Folk culture and Persian folk literature. The book of the month of art, 4(39 and 40), p.82.

Naseh, Mohammad Mahdi. (1378). Khavarannameh of Janbakhsh Janbakhsh. Khorasan Science Center, (2), 129-146.

Sharilo, Maleeha and others. (2015). Elements of culture and folk actions in contemporary women's stories. Women in Culture and Art, 8(1), 1-22.

You go, I leave. (2001). Persian folk culture (review of the book). Rushd Moalem, (164), 60-62.

Zulfiqari, Hassan, Bagheri, Bahadur. (2014). The most important features of Iranian heroic legends. Quarterly Journal of Culture-Communication Studies, 16(30), 7-39.

Zulfiqari, Hassan. (2012). Folk medicine of Iran. Journal of Traditional Medicine of Islam and Iran. 4(2), 137-160.