اندیشه های تعلیمی در نثر صادق هدایت
محورهای موضوعی : سبک شناسی (با ویژگی ادبی و هنری)
امان اله صفرزایی
1
(دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، سیستان و بلوچستان، ایران.)
عباس نیکبخت
2
(دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، سیستان و بلوچستان، ایران.)
مریم شعبانزاده
3
(دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، سیستان و بلوچستان، ایران.)
کلید واژه: صادق هدایت, آثار نثر داستانی, ادبیات تعلیمی, روش غیرمستقیم, مشروطه,
چکیده مقاله :
مفاهیم و اندیشه¬های تعلیمی در آثار کهن زبان فارسی به دو صورت مستقیم؛ در قالب پند، موعظه، امر، نهی وغیرمستقیم؛ در پردۀ داستان و حکایت بیان شدهاند. با پیدایش انقلاب مشروطه و پس از آن با توجه به تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی، مفاهیم و اندیشههای تعلیمی جلوه¬ای¬ متفاوت با دورههای گذشته یافت. در این دوره، به خصوص در آثار منثور زبان -فارسی، مفاهیم تعلیمی بیشتر به صورت غیرمستقیم و تلویحی در لایههای پنهانِ داستان، رمان، طنز و انتقاد اجتماعی به گونهای تشویقی یا تحذیری آمده¬اند. صادق هدایت از نویسندگان مشهور این دوره است که در آثار داستانی خویش، با بیان واقعیت‌ها و انتقاد از اوضاع اجتماعی روزگارش، فضیلت¬ها، رذیلت‌ها و رفتارهای متضاد با ارزشهای انسانی و اجتماعی را به مخاطبان معرفی می¬نماید و به صورت غیرمستقیم به آن¬ها می¬آموزد که با آگاهی و شعور و پرهیز از رفتارهای نادرست فردی و اجتماعی، مسیر درست رسیدن به مراتب عالیِ انسانی و قله¬های منیع خوشبختی را بشناسند و به سمت و سوی فضایل اخلاقی و اجتماعی گام بردارند. در این نوشتار، چند نمونه از جلوههای گوناگون مفاهیم و مؤلفه¬های¬ تعلیمی و چگونگی کاربرد آن¬ها در آثار صادق هدایت به شیوۀ تحلیلی - توصیفی مورد بررسی قرارگرفته است.
The educational concepts and components expressed in the ancient Persian works in two ways: either directly in the form of preaching, advising, and forbidding, or indirectly covered by the stories and the anecdotes. With the advent of the Constitutional Revolution and then, with regard to the political, social, cultural, and moral conditions of the era, the concepts and ideas of teaching found a more different manifestation than the past. In this period, especially in the Persian prose works, the educative concepts were stated indirectly, tacitly, and implicitly in the hidden layers of the stories, novels, humor, and social criticism laterally. Sadeq Hedayat is one of the most celebrated writers of this period, who by means of presenting facts and examining the social conditions of his day in his stories, introduces vices and opposing behaviors with human and social values to the audience, and indirectly makes them realize that, with the knowledge and intelligence of avoiding individual and social inaccuracies, they can recognize the proper path to reaching the highest levels of humanity and the peaks of happiness, hereby, move along the path to moral and social virtues. In this paper, several examples of various aspects of the educational concepts and components of Sadeq Hedayat's works and their application are investigated in an analytical-descriptive manner.
کتاب¬ها
قرآن مجید.
آرین¬پور، یحیی. (1387). از نیما تا روزگار ما، جلد 3، تهران: زوار.
پاینده، ابوالقاسم. (1363). نهج الفصاحه، تهران: جاویدان.
رحیمیان، هرمز. (1398). ادوار نثر فارسی از مشروطیت تا انقلاب اسلامی، تهران: سمت.
رستگار فسایی، منصور. (1390). انواع نثر فارسی، تهران: سمت.
زرشناس، شهریار. (1387). ادبیات¬داستانی معاصر، تهران: کانون اندیشه جوان.
شفیعی¬کدکنی، محمدرضا. (1390). با چراغ و آینه در جستجوی ریشه¬های تحول شعر فارسی، تهران: سخن.
شمیسا، سیروس. (1383). انواع ادبی، تهران: میترا
شمیسا، سیروس. (1387). سبک شناسی نثر، تهران: میترا.
طلوعی، محمود. (1378). نابغه ¬یا دیوانه، تهران: نشرعلم.
غزالی، محمد. (1371). الأربعین، تهران: اطلاعات.
فعال¬علوی، جواد. (1383). داستان ¬کوتاه، جلد 2، تهران: قلم نوین.
قربانی، محمدرضا. (1372). نقد و تفسیر آثار صادق¬ هدایت، تهران: نشر ژرف.
کاتوزیان، محمدعلی. (1377). بوف¬کور هدایت، تهران: نشرمرکز.
کامشاد، حسن. (1384). پایه¬گذاران نثرجدید فارسی، تهران: نشر نی .
مشرف، مریم. (1389). جستارهایی در ادبیات تعلیمی، تهران: سخن.
منشی، نصرالله. (1371). کلیله و دمنه، تهران: امیرکبیر.
میرعابدینی، حسن. (1386). صدسال داستان¬نویسی ایران، جلد 1و2، تهران: چشمه.
نظام¬الملک، حسن بن¬علی. (1373). سیاستنامه، تهران: امیرکبیر.
نظامی، الیاس¬بن¬یوسف. (1392). کلیات، تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران: جاودان خرد.
وراوینی، سعدالدین. (1384). مرزبان¬نامه، تهران: صفی¬علیشاه.
هدایت، صادق. (1388). انسان و حیوان، تهران: نشرالکترونیک.
هدایت، صادق. (1351). بوف¬کور، تهران: انتشارات جاویدان.
هدایت، صادق. (1342الف). پروین دخترساسان، تهران: امیرکبیر.
هدایت، صادق. (1344). حاجی¬آقا، تهران: امیرکبیر.
هدایت، صادق. (1342ب). زنده به¬گور، تهران: امیرکبیر.
هدایت، صادق. (1342پ). سایه¬روشن، تهران: امیرکبیر
هدایت، صادق. (1342ت). سگ ولگرد، تهران: امیرکبیر.
هدایت، صادق. (1311). سه¬قطره¬خون، تهران: امیرکبیر.
هدایت، صادق. (1342ث). علویه¬خانم و ولنگاری، تهران: امیرکبیر.
هدایت، صادق. (1384). وغ¬وغ¬ساهاب، تهران: آزادمهر.
هدایت، صادق. (1342ج). مازیار، تهران: امیرکبیر.
یوسف بن علی. (1347). خردنامه، به تصحیح ادیب برومند، تهران: انجمن¬آثار¬ ملی.
مقالات
بصیری، محمدصادق، و امجدی، گلناز. (1391). روش¬های تعلیم و تربیت در متون ادب فارسی. پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، 4(15)، 67-96.
رمضانی، پروانه، فرصتی جویباری، رضا، و پارسایی، حسین. (1399). هویّت رئالیسم و مشروطیّت ایران بر پایۀ سرودههای فرّخی یزدی و عارف قزوینی. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 12(43)، 245-263. doi: 10.30495/dk.2020.672397.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1352). انواع ادبی و شعر. خرد و کوشش، 4(11و12)، صص96-119.
طاهری، قدرت¬الله، و اسمعیلی¬نیا، فاطمه. (1392). بازتاب جلوههای معناباختگی در آثار صادق هدایت. متن پژوهی ادبی، 17(56)، 85-106. doi: 10.22054/ltr.2013.6607.
محمدزاده، مریم. (1398). مؤلّفه های نهیلیسم در آثار صادق هدایت و زکریا تامر. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 11(41)، 93-111.
Refrences
Books
The Holy Quran. [In Persian]
Arianepour, Y. (2008). From Nima to our time,, third volume, Tehran: Zovvar. [In Persian]
Faal Alavi , J. (2004). Short Story, Volume II, Tehran: New Pen.
Ghazali, M. (1992). Al-Arbaeen, Tehran: ettelaat. [In Persian]
Ghorbani, M. R. (1993). Critique and Interpretation of the Works of Sadegh Hedayat, Tehran: Jarf . [In Persian]
Hedayat, S. (1932). se ghatreh khoon, Tehran: Amirkabir. [In Persian]
Hedayat, S. (1963 B). Zande Beh goor, Tehran: Amirkabir. [In Persian]
Hedayat, S. (1963A). Parvin Dokhtare sasan, Tehran: Amirkabir. [In Persian]
Hedayat, S. (1963C). Sayeh Roshan, Tehran: Amirkabir. [In Persian]
Hedayat, S. (1963D). Sage velgard, Tehran: Amirkabir. [In Persian]
Hedayat, S. (1963E). Alaviyeh Khanom and Velangari, Tehran: Amirkabir. [In Persian]
Hedayat, S. (1963F). Maziar, Tehran: Amirkabir. [In Persian]
Hedayat, S. (1965). Haji Agha, Tehran: Amirkabir. [In Persian]
Hedayat, S. (1972). Boufe koor, Tehran: Javidan. [In Persian]
Hedayat, S. (2005). vagh vagh sahab, Tehran: azadmehr. [In Persian]
Hedayat, S. (2009). ensan va hayvan, Tehran: nashre Electronic. [In Persian]
Kamshad, H. (2005). The Founders of New Persian Prose, Tehran: Nashr-e Now. [In Persian]
Katozian, M. A. (1998). Hedayat,s boufe koor, Tehran: nashr e Markaz. [In Persian]
Mir Abedini, H. (2007). One Hundred Years of Iranian Fiction, Vol. 1 and 2, Tehran: Cheshmeh. [In Persian]
Monshi, N. (2010). Kelileh and Demneh, Tehran: Amirkabir. [In Persian]
Musharraf, M. (2010). Essays in Educational Literature, Tehran: Sokhan. [In Persian]
Nezami, E. Y. (2013). kolliat, edited by Hassan Vahid Dastgerdi, Tehran: Javedan Kherad. [In Persian]
Nizam-ol-Molk, H. A. (1994). Policy Letter, Tehran: Amirkabir. [In Persian]
Payandeh, A. (1984). Nahj ol-Fasaheh, Tehran: Javidan. [In Persian]
Rahimian, H. (2019). Periods of Persian prose from constitutionalism to the Islamic Revolution, Tehran: Samt. [In Persian]
Rastegar Fasaei, M. (2011). Types of Persian prose, Tehran: Samt. [In Persian]
Shafiee Kadkani, M. R. (2011). Chacheragh and Ayneh in Search of the Roots of the Evolution of Persian Poetry, Tehran: Sokhan. [In Persian]
Shamisa, S. (2004). Literary Types, Tehran: Mitra. [In Persian]
Shamisa, S. (2008). Stylistics of prose, Tehran: Mitra. [In Persian]
Tolouei, M. (1999). Genius or Madman, Tehran: Nashr e elm. [In Persian]
Varavini, S. (2005). Marzbannameh, Tehran: Safi Ali Shah. [In Persian]
Yousef Ibn A. (1968). Kheradnameh, edited by Adib Boroumand, Tehran: National Works Association. [In Persian]
Zarshenas, S. (2008). Contemporary Fiction, Tehran: Young Thought Center. [In Persian]
Articles
Basiri, M., & Amjadi, G. (2012). The methods of the education in the Persian literature. Didactic Literature Review, 4(15), 67-96. [In Persian]
Mohammadzadeh, M. (2019). Elements of Nihilism in works of Sadegh Hedayat and Zakaria Tamer. Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts (Dehkhoda), 11(41), 93-111. [In Persian]
Ramezani, P., forsati joybari, R., & parsaeei, H. (2020). Identity of Realism and Iranian Constitution based on Poems by Farrokhi Yazdi and Aref Ghazvini. Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts (Dehkhoda), 12(43), 245-263. doi: 10.30495/dk.2020.672397. [In Persian]
Shafiee Kadkani, M. R. (1971). Types of Literature and Poetry. Wisdom and Effort, 4(11-12), pp. 119-96. [In Persian]
Taheri, G., & Esmaeili Nia, F. (2013). Reflecting the effects of absurdity in the works of Sadegh Hedayat. Literary Text Research, 17(56), 85-106. doi: 10.22054 /ltr.2013.6607. [In Persian]
اندیشههای تعلیمی در نثر صادق هدایت
چکیده
مفاهیم و اندیشههای تعلیمی درآثار کهن زبان فارسی به دو صورت مستقیم؛ در قالب پند، موعظه، امر، نهی وغیرمستقیم؛ در پردۀ داستان و حکایت بیان شدهاند. با پیدایش انقلاب مشروطه و پس از آن با توجه به تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی، مفاهیم و اندیشههای تعلیمی جلوهای متفاوت با دورههای گذشته یافت. در این دوره، به خصوص در آثار منثور زبان فارسی، مفاهیم تعلیمی بیشتر به صورت غیرمستقیم وتلویحی در لایههای پنهانِ داستان، رمان، طنز و انتقاد اجتماعی به گونهای تشویقی یا تحذیری آمدهاند. صادق هدایت از نویسندگان مشهور این دوره است که در آثار داستانی خویش، با بیان واقعیت‌ها و انتقاد از اوضاع اجتماعی روزگارش، فضیلتها، رذیلت‌ها و رفتارهای متضاد با ارزشهای انسانی و اجتماعی را به مخاطبان معرفی مینماید و به صورت غیرمستقیم به آنها میآموزد که با آگاهی و شعور و پرهیز از رفتارهای نادرست فردی و اجتماعی، مسیر درست رسیدن به مراتب عالیِ انسانی و قلههای منیع خوشبختی را بشناسند و به سمت و سوی فضایل اخلاقی و اجتماعی گام بردارند. در این نوشتار، چند نمونه از جلوههای گوناگون مفاهیم و مؤلفههای تعلیمی و چگونگی کاربرد آنها در آثار صادق هدایت به شیوۀ تحلیلی - توصیفی مورد بررسی قرارگرفته است.
واژه‌های کلیدی
صادق هدایت، آثار نثر داستانی، ادبیات تعلیمی، روش غیرمستقیم، مشروطه.
مقدمه
ادبیات تعلیمی مهمترین گونۀ ادبی است که نیکبختی انسان را در بهبودِ منش اخلاقی او میداند. روشهای تعلیم در متون ادبی، انواع گوناگونی چون؛ ترغیب و تشویق، انذار و تبشیر، درونیسازی ارزشها، آداب و مهارت‌های اجتماعی، مجادله وگفتگو، داستان و نظایرآن دارد. هر یک از این روشها به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم، دستهبندی میشوند. درنوع مستقیم؛ به‌صورت خاص یا عام، مفهوم و مطلبی را به مخاطبان تعلیم میدهند؛ اما در نوع غیرمستقیم، به صورت ضمنی یا تلویحی با بهرهگیری از عنصر حکایت، قصه یا داستان، مفاهیم مورد نظر را به مخاطبان منتقل مینمایند.
بیان مفاهیم تعلیمی به روش غیرمستقیم و با استناد به داستان، میتواند مؤثرتر و ماندگارتر از روش مستقیم باشد. در قرآن مجید دربارۀ پند و نصیحت مستقیم آمده است که «وَلکن لاتُحِبُونَ النَّاصِحین» از این روی، قرآن بارها با ذکر داستانهای اقوام پیشین، انسانها را به درس و پند گرفتن از سرگذشت آنها فرا میخواند و میفرماید: «لَقَد کانَ فی قِصَصِهِم عبرهٌ لِأُولِی الألبابِ». در بسیاری از متون کهن فارسی ازجمله؛ سیاستنامه، قابوسنامه، کلیله ودمنه، سندبادنامه، مرزباننامه، آثار سنایی، عطار، نظامی، سعدی و مولوی نیز از این روش استفاده شده است. پدیدآورندگان این آثار به منظور توجهدادن مخاطبان به ارزشهای پایدار و ترغیب به فضایل، خوارشمردن زشتیها و برحذر داشتن آنها از صفات مذموم، از تمثیل، حکایت و قصه بهره گرفتهاند. گاهی نیز در پایان برخی از داستانها، حکمت و مفهوم تعلیمی آن را متذکر شدهاند. مثلاً در پایان داستان «خرس و بوزینه و درخت انجیر» ازسندبادنامه، علت بیان داستان را در آن میداند که برای پادشاه روشن شود که خداوند ظلم را نمیپسندد و مظلوم را محروم نمیگذارد.
در دورۀ مشروطه، با توجه به شرایط سیاسی، اجتماعی و تحولات فرهنگی که در اثر اعزام دانشجویان ایرانی به اروپا، رواج صنعت چاپ، ترجمۀ متون از زبانهای فرنگی، نوشتن سفرنامه، مقاله، نمایشنامه، رمان و داستانکوتاه پدید آمد؛ ساختار، محتوا، سبک و شیوۀ بیان ِمفاهیم آثار ادبی نیز تغییر یافت و با ورود اندیشههای مدرن، ادبیات تعلیمی در معنای کهن خود از رواج افتاد. اما با توجه به وسعت دامنۀ آن، باز هم میتوان رگههایی از مفاهیم تعلیمی و اصلاحی را به صورت پراکنده در آثار این دوره، مشاهده نمود. این مفاهیم در آثار منثور، بیشتر به روش غیرمستقیم و در قالب داستان کوتاه یا بلند، همراه با بیان واقعیتهای اجتماعی و به شکلی متفاوت با گذشته به کار رفته است. صادق هدایت یکی از نویسندگان مشهور این دوره است که در زمینۀ داستان کوتاه، رمان، نمایشنامه و قضایای انتقادی و طنزآمیز، آثار ارزشمندی دارد. آثار او علاوه بر جنبۀ سرگرمکنندگی مخاطبان، مفاهیمی چون؛ برتری خیر بر شر، وطندوستی و واقعیتهای اجتماعی مانند؛ ریاکاری، ظلم و ستمِ حاکمان، بیرحمی به حیوانات و انتقاد از رذیلتهایی چون؛ حرص، بخل، جاهپرستی، مالدوستی، حسادت، هواپرستی را به روش غیرمستقیم، انتقادی و با لحنی تشویقی یا تحذیری در محور عمودی نوشتههایش، به تصویر میکشاند. در این نوشتار، چند مورد از مؤلفهها و مفاهیم تعلیمی و شیوۀ بیان آنها در آثار این نویسندۀ بلند پایه بررسی میشود.
پیشینۀ تحقیق
در مورد هدایت تحقیقات بسیاری در قالب کتاب، رساله و مقاله تحریرشده است. مهدی شریفیان وکیومرث رحمانی در مقالۀ «نقد مکتبی داستانهای هدایت» (1389) اندیشههای مکتب ناتورالیسم را درآثاراو بررسی نموده اند. مریم محمدزاده درمقالۀ «مولفههای نهیلیسم درآثارهدایت و تامر»(1398) مفاهیمی چون پوچانگاری، یأس، بدبینی، مرگاندیشی و درونگرایی را به صورت قیاسی در آثار این دو نویسنده تحلیل نموده است. قدرتالله طاهری و فاطمه اسماعیلینیا در مقالۀ «بازتاب جلوههای معناباختگی درآثار هدایت» (1392) با تکیه بر مکتب معناباختگی غربی مفاهیمی چون؛ بیهدفی، پوچی، بیهویتی، تنهایی و مرگاندیشی را در سه اثر هدایت بررسی نمودهاند؛ اما پژوهشی با عنوان اندیشههای تعلیمی در آثار هدایت، انجام نشده و از این جهت، این نوشتار تازه و بدیع است.
روش تحقیق
این نوشتار بر پایۀ روش توصیفی- تحلیلی(کتابخانهای) در آثار صادق هدایت، انجام شده است. ابتدا همۀ آثار داستانی، نمایشنامهها و قضایای انتقادی هدایت مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته و سپس اندیشههایی که جلوه و نمود تعلیمی و اصلاحی دارند؛ استخراج، دسته بندی و تحلیل شده است.
مبانی پژوهش
الف: ادبیات تعلیمی
«ادبیات تعلیمی کهنترین و گسترده‌ترین گونه ادبی است که نیکبختی انسان را در بهبودِ منش اخلاقی او میداند و طیف وسیعی از ادبیات فارسی را نیز تشکیل میدهد»(مشرف،1389: 9). اثر ادبیِ تعلیمی « اثری است که دانشی را برای خواننده تشریح میکند یا مسائل اخلاقی، مذهبی و فلسفی را به شکل ادبی عرضه میدارد» (شمیسا، 1383: 255). سابقه ادبیات تعلیمی« در اغلب ملل، دیرینه است. در ادبیات ایران گونۀ تعلیمی از کهنهترین انواع به شمارمیرود.» (شفیعیکدکنی،1350: 103). دامنۀ ادبیات تعلیمی را نمیتوان به حیطه و حد خاصی محدود کرد. بلکه «عرصه کاربرد آن بسیار وسیع است. زیرا به هرحال هر اثر، مطلبی را تعلیم می دهد» (شمیسا: 256). آثار ادبی چون با حالات عاطفی پیوند میخورند و ازتخیل بهره میگیرند؛ انگیزه بیشتری در مخاطب ایجاد و حقایق را به او منتقل مینمایند. از این روی میگویند: «ادبیات تعلیمی می تواند تخیلی هم باشد؛ یعنی مسألهای را که میخواهد تعلیم دهد، به صورت داستانی یا نمایشی درآورد تا جاذبه بیشتری یابد» (همان) بر این اساس میتوان گفت در متون نثر داستانی و معاصر فارسی مانند؛ داستان کوتاه، رمان، نمایشنامه و متون انتقادی دیگر، مفاهیم تعلیمی و اصلاحی یافته میشود. در این نوشتار به این موضوع و ابعاد آن پرداخته شده است.
ب: آثار داستانی
«ادبیات تعلیمی یک نوع ادبی است که به صور مختلف ارائه میشود. یک صورت معمول آن، حکایت و قصه است. اقوام کهن از جمله آریاییها به طرح مطالب تعلیمی به صورت قصص تمثیلی، علاقهمند بودند. نمونههای معروف آن در نثر فارسی، کلیله ودمنه، سندبادنامه، مرزبان نامه، روضهالعقول و داستانهای بیدپای است» (شمیسا،1387: 284). سابقه داستانپردازی در زبان فارسی به ایران پیش از اسلام میرسد. معادل داستان کوتاه در ادبیات قدیم ما حکایت است. قسمت اعظم حکایات ما، چه منثور و چه منظوم، جنبه ادب تعلیمی دارند. گوینده نخست، داستانی را روایت میکند و بعد از آن نتیجهای حِکمی، عرفانی یا اخلاقی میگیرد. گاه نتیجه را ذکر میکند و گاه خود خواننده میتواند نتیجه را دریابد. در چند قرن اخیر که جهان روز به روز به سوی پیچیدگی رفت، نوع ادبی حکایت تبدیل به نوع ادبی رمان شد. (شمیسا،1383: 197-202). «رماننویسی به شیوه جدید، همچون نمایشنامه، نقد ادبی و داستان کوتاه، محصول یک قرن اخیر است. پیش از انقلاب مشروطیت، نویسندگان، نوشتن رمان به مفهوم امروزی و به شیوه اروپایی را از طریق ترجمۀ رمانهای تاریخی غربی آموختند و نوشتن رمانهایی از این دست را آغاز کردند» (رحیمیان،1398: 43). اما در ادامه کسانی چون «جمالزاده، هدایت و بزرگ علوی، پایۀ ادبیات داستانی نوین فارسی را با داستان کوتاه گذاشتند» (رستگارفسایی،1390: 320). این آثار نیز به صورت پراکنده، داری مفاهیمی اصلاحی و تعلیمی هستند. پدیدآورندگان آنها، گاه نکات و مطالب تعلیمی را در کردار، گفتار و رفتار شخصیتهای داستانی گنجانده و گاه در متن و ساختار درونی داستان، قصه یا حکایات بیان نمودهاند؛ تا مخاطب خود به کُنه و درونمایه آن پی ببرد.
پ: مشروطه
قبل از انقلاب مشروطه، «خدمات امیرکبیر و اصلاحات او شامل؛ تأسیس دارالفنون، چاپ و انتشار روزنامه، ایجاد نهضت ترجمۀ آثار علمی و ادبی برجستۀ اروپاییان، اعزام دانشجو به اروپا، آوردن استادان اروپایی به ایران جهت تدریس در دارالفنون»(رمضانی و دیگران،1399: 250) سبب بیداری مردم و در نهایت زمینهساز انقلاب مشروطه در ایران شد. اما وقوع انقلاب مشروطه وشکست آن پس از دو دهه در جریان فروپاشی سلسلۀ قاجار و سر برآوردن دولت پهلوی، علاوه برتأثیر بر تمامی جنبههای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور، جریانهای ادبی را به شدت تحت تأثیر خود قرار داد. به گونهای که در همین دوره، انواع ادبی تازه ای ایجاد شدند.(میرعابدینی،1386: 27) در این دوره داستان کوتاه، رمان، نمایشنامه، جایگزین حکایت، قصه و رمانهای سنتی کهن شد. « نخستین بار جمالزاده با نگارش یکی بود یکی نبود و بعد از او صادق هدایت، داستان کوتاه به سبک فرنگی را در ایران رواج دادند» (شمیسا،1383: 197). «با انقلاب مشروطه و ورود اندیشه های مدرن به ایران، ادبیات تعلیمی اندک اندک جایگاه پیشین خود را از دست داد و به حاشیه رانده شد» (شفیعی کدکنی،1390: 102) از این روی میبینیم که محتوای آثار منثور این دوره در ظاهر امر، تعلیمی نیست؛ بلکه مضامینی ملی، تاریخی، عشقی، مفاهیم روزمره و عامیانه، واقعیتهای اجتماعی و مانند آن دارند. اما با دقت در فحوای کلی نثرهای داستانی این دوره و نتیجۀ آنها وگاه در رفتار، گفتار و کردار شخصیتهایشان مفاهیمی میتوان یافت که جنبۀ اصلاحی و آموزنده دارند. این مفاهیم به صورت صریح و مستقیم بیان نمیشوند؛ بلکه در لایههای پنهان و در ورای الفاظ، پوشیده هستند. چنانکه مخاطب بعد از شنیدن یا خواندن آن میتواند آن نکته را درک نماید.
ت: روش غیرمستقیم
معمولاً همه آثار ادبی، به صورت مستقیم یا غیرمستقیم مطلبی را به خواننده یا مخاطب میآموزند. از این جهت میتوان همۀ آنها را تعلیمی دانست. «روش های تعلیم و تربیت در متون ادبی به شیوههای مختلف برای مخاطبان بیان شده است به طوری که از لابه لای اشعار و آثار ادبی میتوان نکات ارزشمند تربیتی را در موضوعات مختلف استخراج و دستهبندی کرد. تمام این موارد در دو دستۀ مستقیم و غیرمستقیم جای میگیرند» (امجدی و بصیری، 1391: 70). در روش مستقیم، به صورت پند، اندرز، هشدار، موعظه، امر، نهی، تنبیه و مانند اینها نکتهای آموزنده، اصلاحی و تعلیمی را به مخاطبان میآموزند. اما در روش غیرمستقیم، نکات یا مفاهیمی که برای مخاطبان از جنبههای گوناگون وجهۀآموزشی و اصلاحی دارند، در قالب قصه، حکایت، داستان کوتاه یا بلند، درحالات، رفتار، گفتار و کردار شخصیتهای داستان یا در نتیجه و پیامد کلی آن بیان میشود. در متون نثر کهن فارسی مانند؛ کلیله و دمنه، مرزبان نامه، سند بادنامه، سیاستنامه و گلستان سعدی از این روش بهره بردهاند. از دوره مشروطه به بعد، با بهرهگیری از قالبها و گونههای متفاوت متون نوشتاری مانند: داستان کوتاه، رمان، نمایشنامه، متون تاریخی، انتقادی و طنزآمیز، مفاهیم و مطالبی آمده است که به روش غیر مستقیم، ارزشها را به صورت تشویقی واستحسانی و ضد ارزشها را به صورت تحذیری و بازدارنده بیان میکنند.
ث: صادق هدایت
«صادق هدایت از برجستهترین نویسندگان پس از انقلاب مشروطه و دورۀ شکست آرمانهای تجدد خواهانۀ آن» (میرعابدینی،1386: 125) و«معروفترین داستاننویس ایران است که علاوه بر داستانهای کوتاه، چند داستان بلند» (شمیسا،1387: 253) نمایشنامه و آثار طنزآمیز دیگری نوشته است. در عهد او، قالب و گونه رایج نوشتار، داستان و رمان بود که «به تقلید از رماننویسان و قصهپردازان اروپایی در ایران رواج یافت» (زرشناس، 1387: 31) مهمترین آثار او عبارتند از مجموعه داستانهای؛ « زنده به گور، سه قطره خون، سایه روشن، سگ ولگرد، حاجیآقا، علویهخانم و نمایشنامههای؛ پروین دختر ساسان، افسانۀ آفرینش، مازیار و کتب طنزآلود ولنگاری، وغ وغ ساهاب، رمان بوفکور و کتابهای انسان و حیوان و فواید گیاهخواری» (آرینپور،1387: 396).
اگرچه آثار هدایت از گونۀ تعلیمی صِرف به حساب نمیآید و حتی بعضی از پژوهشگران، او را روشنفکری با جهانبینی نیستانگارانه و نمایندۀ اصلی ادبیات یأس و بیماری میدانند.(زرشناس،1387 :25-24) و بیشتر مؤلفههایی نیهیلیستی چون؛«یأس، درونگرایی، پوچ انگاری، مرگاندیشی و بدبینی نسبت به جامعه»(محمدزاده، 1398: 96) را در آثارش جست و جو نمودهاند؛ اما به مقتضای آیۀ شریفۀ «فَبَشِّر عِبادِ الّذِینَ یَستَمِعوُنَ القَولَ فَیَتَّبِعوُن أحسَنَهُ» (زمر:18-17) با نگرشی تازه در قاطبۀ آثارش و بررسی دقیق درونمایۀ آنها، این نکته روشن میشود که آثار وی نه تنها از مفاهیم تعلیمی و اصلاحی، خالی و عاری نیست؛ بلکه داستانهای واقعی و فراواقعی، رمانهای تاریخی، تخیلی وحکایاتی دارد که درآنها «مقولههای انسانی، اجتماعی، فلسفی، عشق، تاریخ، هنر، ادبیات، جامعهشناسی، مظلومیت حیوانات و محرومیتهای اجتماعی موج میزند» (قربانی،1372: 14) و برخی جنبۀ تعلیمی، اصلاحی، انتقادی و ریشه در فرهنگ، اجتماع، تاریخ، انسانیت، نوعدوستی، آیین وآدابِ نیکو زیستن و مانند اینها دارند. اینک به منظورتشریح و تبیین این مفاهیم، با مطالعۀ آثار داستانی هدایت، چند مورد از اندیشهها و مفاهیم تعلیمی و اصلاحی، از دو زاویه و شیوه بیان تشویقی وتحذیری استخراج و معرفی شده است.
الف: مفاهیم تشویقی و تحریضی
جریاناتی چون؛ «وقوع انقلاب مشروطه و انحراف آن از اهداف و آرمانهایش در جنگ جهانی اول، سلطۀ استعمارگران و بیگانگان بر مملکت و در نهایت، آغاز دوران استبداد رضاخانی، امید به بهبود اوضاع را در اندیشۀ روشنفکران ایرانی به یأس و ناامیدی مبدل ساخت. هدایت از پیشروان این نوع ادبیات(یأس و ناامیدی) در داستاننویسی ایران بود و فضای داستانهای او آکنده از اضطراب، تنهایی، نفرت و بیزاری است» (طاهری و اسماعیلینیا، 1392 :104) اما علیرغم آن، وی به دلیل احساس مسئولیت انسانی، اجتماعی و رسالت نویسندگیاش، ریشۀ تمام بدبختیها وگرفتاریهای جامعۀ روزگارش را در ناآگاهی و بیدانشی مردم و سوءاستفادۀ هیئتهای حاکمۀ سیاسی، اجتماعی و ظاهرنمایان دینی از این مسأله میداند. او از مشاهدۀ این اوضاع رنج میبرد و میخواهد که هموطنان و همنوعانش، از این شرایط بغرنج و ناخوشایند، نجات یابند. اما چون دورۀ نویسندگیاش با «حاکمیت استبداد وغلبۀ اختناق، فشار سانسور و اعمال کنترل شدید برآثار» (همان:90) مصادف است و از طرفی دیگر، تعلیم و اندرز مستقیم در روزگار او معمول نیست، برای اصلاح وضع موجود به جای نصیحت و راهنمایی مستقیم، منظور و مقصودش را به روشی جانبی و غیرمستقیم در لایههای پنهان داستان، حکایت، نمایشنامه و قضایای انتقادی بیان میدارد. با توجه به تنگ بودن مجال سخن، فقط به دو مورد از مفاهیم تشویقی اشاره میشود؛
غلبۀ خیر بر شر
هدایت برای بیان این مفهوم، از داستان کوتاه «آب زندگی» به سبکی سنتی و کهن از غلبه خیر و خوبی بر شرارت و بدی سخن میگوید. هر چند او به این موضوع، نگاهی دینی ندارد؛ ولی از جهاتی این داستانش، تداعی کنندۀ داستانهایی چون یوسف(ع) و برادرانش و داستان «خیر و شر» (نظامی،1392: 704-694) از هفت پیکر نظامی است که در آنها، اگر چه ابتدا عنصر شرارت بر خیر و خوبی غلبه مییابد؛ اما سرانجام، پیروزی با عنصر خیر است. وی در این داستان «مبارزۀ رهاییبخش طبقاتی را تصویر میکند و قصۀ دلنشین خود را با پیروزی دانش و انسانیت بر نیروهای سیاه جهل، خودکامی و بندگی سیم و زر به پایان میرساند» (کامشاد، 1384: 276).
در این داستان، پینهدوزی سه پسر به نامهای حسنی قوزی، حسینیکچل و احمدک دارد. احمدک «از همه کوچکتر، سری به راه و پایی به راه بود و عزیز دُردانۀ باباش» (هدایت،1342ب: 103). این امرسبب کینۀ برادران نسبت به او شد. روزی، پدرشان آنها را به دنبال روزی فرستاد و با آنها خداحافظی کرد؛ «برادر بزرگها که با احمدک همچشمی داشتند، ترسیدند که چون از آنها باکفایتتر بود، سنگِ جلوی پایشان بشود. کَتهای او را محکم بستند و توی یک غار دراز تاریک انداختند»(همان:104). اما احمدک با کمک درویش لندهور نجات یافت و با راهنمایی سیمرغ به کشور همیشه بهار رسید.(همان: 118) وی با اینکه برادران به او بد کرده بودند، مردانگی نمود و در مقابل بدی برادرانش، خوشرفتاری و احسان را درپیش گرفت و پس از سیادت بر کشور همیشه بهار«دلش به حال برادرهایش سوخت و با خودش گفت: باید برم اونا رو نجاتشون بدم» (همان: 122). ابتدا با آب زندگی به شهرِکوران رفت و علیرغم برخورد بدِحسنی ویارانش با او«به چشمان جمعی از آنها آب زندگی مالید. همه بینا شدند و از وضع فلاکتبار زندگی خودشان وحشت کردند»(همان:125). پس از آن به شهرکَران رفت و جمعی از مردم آنجا را شنوا کرد. در آنجا نیز خواستند او را مجازات کنند؛ اما به کمک سیمرغ نجات یافت. سرانجام برادرانش حسنی و حسینی با «قشون کَر و کور، مثل مور و ملخ در شهرهای همیشه بهار ریختند و کشتند و چاپیدند وتاراج کردند. اما اسلحههای آنها، تاب اسلحه فولادین کشور همیشه بهار را نیاورد، قشونشان از هم پاشید و مجبور شدند که از آب زندگی کشور همیشه بهار بخورند. چشم و گوششان باز شد. سران سپاه خود را کشتند و با اهالی کشور همیشه بهار، دست یگانگی دادند وحسنی قوزی و حسینی کچل و همۀ میرغضبهای خودشان را که این زندگی ننگین را بر آنها درست کرده بودند، به تقاص رسانیدند. احمدک هم با زن و بچهاش رفت پیش پدرش و به چشمهای او که در فراقش از زورگریه کور شده بود، آب زندگی زد تا روشن شد و به خوبی و خوشی مشغول زندگی شدند»(همان :131).
هدایت با استناد به این داستان، مفهوم ارزشمند غلبۀ خوبی بر بدی را به روش غیرمستقیم و تشویقی بیان میکند. وی به صورت مستقیم امر یا تشویق به نیکی نمینماید؛ بلکه مفهوم و محتوا را در قالب داستان بیان میکند تا مخاطب پس از شنیدن آن به این نتیجه برسد که «من جآءَ بالحَسَنهِ فَلَهُ عشرُ امثالِها و من جآءَ بالسیّئه فلایُجزی الا مثلَها»(انعام:160)
وطندوستی و احساسات ملی:
اهمیت و دوستیِ وطن از مؤلفههای متون تعلیمی کهن نظم و نثر فارسی است. در داستان «موش و مار» مرزباننامه، دفاع موش از لانهاش و کشتن مار به دست باغبان، از حکایاتی است که درس وطندوستی را به مخاطب میآموزد. (وراوینی،1384: 244) در دورۀ مشروطه و پس از آن با توجه به نفوذ و مداخلۀ بیگانگان در ایران، شاعران زبان فارسی بر وطندوستی و دفاع ازآن تأکید نمودهاند. ادیبالممالک، ایرج میرزا، عارف قزوینی، فرخی یزدی، بهار و دهخدا از اینگروه هستند. در عرصه نثر نیز نویسندگان زبان فارسی، کوشیدهاند با آفرینش آثار داستانی، نهال وطندوستی را به صورت غیرمستقیم دراعماق وجود هممیهنان خویش بکارند و آنها را در دفاع از آب وخاک خویش تشجیع نمایند.
هدایت، «یک ایرانی وطنپرست و شیفته این کشور بود و وطنش را از هرچیز، بیشتر دوست داشت» (فعال علوی،1383 :14). او گاه به زبان طنز یا در قالب داستانهای رمزی، نمایشنامه، قضیه و حکایت، عشق خود را به وطنش نشان میدهد وحتی در برخی ازآثارش «به تاریخ روی میآورد و یادمان نیاکان دلیرش را که در برابر زور و تجاوز ایستادند و در راه میهن جان سپردند، باز میگوید» (کامشاد،1384 :239).
هدایت به صورت صریح و مستقیم به وطندوستی و تلاش برای حراست از آن اشاره نمیکند؛ بلکه در قالب نمایشنامههایی چون «پروین دخترساسان » و «مازیار» با نمایش پایداری و استقامت و در نهایت جانفشانی شخصیتهای این آثارش، در راه حفظ وطن، به مخاطبانش درس وطندوستی میآموزد. در نمایشنامۀ «پروین دخترساسان» هر یک از شخصیتهای آن به وطن خویش وفادار و در دفاع از آن پایدارند. پرویز در راه دفاع از وطنش، مردانه تا پای جان مقاومت مینماید. هیچگاه حاضر به تسلیم یا ترک وطن نمیشود و درپاسخ پیشنهاد نامزدش(پروین) برای صلح، میگوید: «این جنگیست که برای مرگ و زندگانی خودمان میکنیم و سرنوشت بچهها و زنهای ما بسته به آنست. اکنون مردانه میجنگیم. تا انجامین چکه، خونِ خودمان را در راه آزادی خواهیم ریخت.اگر سرنوشت ما این است که کشته بشویم؛ جلوی آن سر فرود میآوریم.» (هدایت،1342الف: 22)پروین نیز نمادی از استقامت و پایداری است. وی در راه حفظ میهن، آرمانهای ملی و عقاید نیاکانش تا پای جان ایستادگی و از پذیرش ربقۀ ستم، امتناع میکند و در برابر زور، حیله و وعدههای سردارعرب و مترجم او، میگوید: «هرچه میتوانید امروز بکنید؛ لیکن ما زیر بار زور نخواهیم رفت. روزی خواهد آمد که شما را از کشورخودمان برانیم و فروغ دیرینه را از نو بیفروزیم»(همان:48). مازیار از دیگر نمایشنامههای هدایت است که برمفهوم وطندوستی تأکید مینماید. مازیار، در راه دفاع از وطن، خانه و کاشانۀ آباء و اجدادیش تا سرحد جان در راه استقلال وطنش ایستادگی کرد. او پس از تثبیت پایههای حکومتش از اطاعت خلیفۀ ستمگر سر باز زد و از پرداخت خراج به نمایندۀ او امتناع نمود تا اینکه دستگیر شد و به دستور خلیفه « او را چهار صد وپنجاه تازیانه زدند و همینکه دست از او باز داشتند، آب خواست. بنوشید و جان سپرد» (هدایت،1342ج :80).
از دیگر تجلیات عشق هدایت به میهن؛ « قضیۀ خَرِدجّال است که با لحنی طنزآمیز، ابتذال سیاسی رجالهها را زیرشلاق میگیرد و از مکر و حیلۀ سیاستمداران وابسته به انگلیس و توطئههای آنان علیه مردم پرده برمیدارد» (قربانی، 1372: 157). در سایۀ مغول، داستانِ شاهرخ، جوان ایرانیِ فداکار در راه کشورش را بیان می کند که برضد نفوذ اعراب و مغولهای بیگانه در ایران میجنگد. درآخرین لبخند، خواننده شاهد دیداری تاریخی است که شکوه وشوکتِ آن، زندگی اشرافی پایمال شده دورۀ ساسانیان را زنده میکند. آتشپرست در زمینۀ عشق به ایران باستان، آیین سنت، رسوم و عظمت آن زمان است. شمهای از این حرمت برای ایام باستان را در «گجسته دژ»، «آفرینگان» و بوفکور هم میتوان سراغ گرفت داستانهای سامپینگه وسه قطره خون نیز بر چنین مفهومی تأکید دارند.(کامشاد، 1384 :217-214) هدایت با بیان این داستانها و استقامت و پایداری شخصیتهایش به روش غیرمستقیم، درس حبالوطن و ارزش و اهمیت آن را به مخاطبان میآموزد و غیرت ملی هموطنانش را برای دفاع از آن در برابربیگانگان برمیانگیزد.
ب: مفاهیم تحذیری و بازدارنده
جامعۀ عصر هدایت در چنبرۀ ظلم، ستم، بیعدالتی و ناهمواریهای اجتماعی، اخلاقی و سیاسی گرفتار است و در سراشیبی سقوط در رذایل و زشتیها قرار دارد. در چنین شرایطی، وی برای آگاهی و راهنمایی مردم، با بیان مضرات این نابرابریها به صورت غیرمستقیم، ارزش و اهمیت فضایل را در اذهان مخاطبان، نهادینه و به جای تحذیر و هشدار مستقیم، به صورت جانبی در پردۀ داستان، رمان، قضیه، طنز و انتقاد، مسایل اجتماعی، اخلاقی، سیاسی و فرهنگی را به صورت عینی طراحی و ترسیم مینماید تا مخاطبان نسبت به این افعال آگاه شوند و از ارتکاب آنها حذر نمایند. اینک چند نمونه از این نوع مفاهیم تحذیری را در آثار او بررسی مینماییم.
مهربانی با حیوانات و پرهیز از آزار آنها
ترحم نسبت به حیوانات، از مؤلفههای بسیار مهم در فرهنگ ایرانی و اسلامی است. پیامبر اسلام (ص) از آزار و اذیت چارپایان، نهی و به مهربانی نسبت به آنها امر فرمودهاند. ایشان داستان زنی بدکار را بیان میفرمایند که با نجاتِ سگ تشنهای، مورد آمرزش قرارگرفت اما زنی دیگر، به خاطرِ بستن و هلاکت گربهای، مستوجب آتش جهنم شد. در متون کهن تعلیمی فارسی نیز ماجرای عتاب انوشیروان برگازری که خرش را رها کرده بود،(نظام الملک،1373: 47) خوشرفتاری حضرت موسی(ع) با میشی که از رمه، رم کرد (همان: 180-177) حُسن سلوک رابعه عدویه با سگ و آبدادن به آن ( نظامی،1392: 53) از نمونههای بارز این مؤلفه هستند.
«نکتۀ اصلی نوشتههای هدایت نیز ترحم است» (کامشاد، 1384: 207). اما وی به صورت مستقیم به خوشرفتاری با حیوانات و پرهیز از آزار آنها امر و نهی نمیکند؛ بلکه با بیان حکایت و واقعیت حال حیوانات و انتقاد از بدرفتاری انسان با آنها، احساسات مخاطبانش را به ترحم و مهربانی با حیوانات برمیانگیزد و از ستم به آنها برحذر میدارد. او «ترجیح میدهد که بمیرد و هرگز شاهد رنج کشیدن چهارپایان زبان بسته و کشتارحیوانات بیگناه نباشد. قلبش آنچنان نازک و مهربان است که هیچگونه ستمی را نه تنها بر انسانها، بلکه نسبت به حیوانات نیز نمیتواند تحمل کند» (قربانی: 180). یکی از دوستانش را که سوسماری برای آزمایشگاه جانورشناسی آورده بود؛ سرزنش میکند و میگوید: «برای خوشخدمتی به یک فرنگی، حیوان زبان بسته را آزارمیکنی؟!» (طلوعی،1378: 90). با تماشای شکافتن بینی اسبِ عمویش و جاری شدن خون از آن، بیهوش میشود و در جوی آب میافتد.(همان: 88) «کتاب انسان وحیوان او تحفهای طرفه در انتقاد از رفتار ظالمانۀ بشر در حق حیوانات و موضوع و محتوای آن، مبین شفقت و انسانیت اوست» (کامشاد،1384 :209). وی درآغاز این کتاب با استناد به حدیث «لاتَجعَلُوا بُطُونَکُم قُبورَ الحَیوانات» از امام علی(ع) ضمن بیان دیدگاههای اندیشمندان، عرفا و فلاسفه در مورد مقام و مرتبه انسان و حیوان و مقایسۀ آنها با همدیگر استدلالاتی میآورد که در آنها، آزار حیوانات نکوهش میشود وانسان آزاردهنده را جانوری پست و فاسد میداند و میگوید: «انسان در صورتی برتر و افضل از حیوان خواهد بود که تمایلات پست خود را تحت قاعدۀ معینی بیاورد و الا مجبوریم او را از جملۀ کالانعام بنامیم» (هدایت،1388: 14).
در بوفکور، بدرفتاری با حیوانات را مورد انتقاد قرارمیدهد و از قساوت قلبی قصابی که جلوی دریچه اتاق او دکان دارد و هر روز صبح، لاشههای گوسفندان را بر روی یابوهای سیاه و لاغر برایش میآورند؛ تصویری مشمئزکننده ترسیم مینماید.(هدایت،1351: 52). در داستان محلل، قساوت قصاب را در کشتن حیوانات به گونهای بیان میکند که گویا، مرتکب جنایت سختی شدهاست.(هدایت،1311: 154) در ماجرای سفرش به اصفهان، وقتی رفتار ساربان را با شترانش میبیند؛ آزرده خاطر میشود و مینویسد: «آنجا زیر درخت، دو شتر خوابیده بودند، ساربان به صورت یکی از آنها مشت زد و افسارش را کشید. حیوان، نگاه پر از کینهای به او انداخت و لوچۀ آویزانش را باز کرد و فریاد کشید، مثل این بود که به او ونژادش نفرین می فرستاد» (هدایت، 1342الف: 62).
چنانکه پیداست، هریک از موارد فوق به صورت غیرمستقیم، بیانگر آن است که هدایت مخاطبانش را از بدرفتاری با حیوانات و بیرحمی نسبت به آنها، برحذر میدارد و میآموزد که این زبان بستهها نیز احساس دارند. پس لازم است که نسبت به آنها مهربان و خوشرفتار باشند و از آزار و اذیتشان بپرهیزند.
ظلمستیزی و مذمت ستمگری
ظلم و ستم، در همۀ فرهنگهای بشری نکوهش شدهاند. خداوند در قرآن مجید انسانها را از گرایش به ظالمان نهی فرموده و پایان کار ظالمان را آتش جهنم میداند.«ولاتَرکَنُوا إلی الّذینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النّارُ و َما لَکُم مِن دونِ اللهِ مِن أولِیآء ثُمَّ لاتُنصَرُونَ»(هود:113) پیامبرگرامی اسلام (ص) نیز میفرمایند: «إنَّ النَّاسَ إذا رأوا الظّالِمَ فَلَم یأخُذُوا عَلَی یَدیهِ أوشَکَ أن یّعمَهُمُ اللهُ بِعِقابٍ مِنهُ» یعنی وقتی مردم، ستمگر را دیدند و او را از ستم باز نداشتند، بیم آن میرود که خدا، همه را به عذاب خود مبتلا کند (پاینده،1363: 834).
هدایت «فرزند دورۀ مشروطیت است و نویسنده دورۀ دیکتاتوری. او در عمر خود یا شاهد هرج و مرج سیاسی بوده است یا شاهد دیکتاتوری. درتمام عمرش، واقعیتی جز ابتذال، گول و فریب، هرج و مرج و قلدری چیز دیگری بر کشورایران مسلط نبود» (فعال علوی،1383: 10). وی با مشاهدۀ این ستمگریها، داستانهایی بیان میکند که در آنها مفهوم ناپایداری ظلم و ستم، سرانجام بدِ ظالمان و بدبختی و هلاکت آنها بیان میشود. یکی ازآنها، داستان رمزی «پدرانآدم» است. در این داستان، در میان آدممیمونها دو خانوادۀ «داهاکی» و«کیساکیکی» از میمونهای دیگر بزرگتر و مهمترند. کیسا، میمونی جاهطلب، زورگو، مکّار و سودجو بود. «قبل از ورودِ کیسا، میمونها آرام و آسوده میخوردند و عشقبازی میکردند» (هدایت،1342 پ: 161). اما با آمدن او، این آرامش به دشمنی تبدیل شد. زیرا وی ماجرای پیروزی داهاکی را بر ببرها به خود نسبت میداد و میگفت: «من ببرکُشتم. ببرها را من کشتهام» (همان:163). چون در پیکار، آروارههای داهاکی شکسته بود «نتوانست ثابت کند که اوکشندۀ ببرها بوده و کیسا حق او را دزدیده» (همان:164).
این ستم کیسا به داهاکی و انتساب قهرمانیهای او به خودش به مقتضای آیۀ شریفۀ :« لاتَحسَبَنَّ الّذین یَفرَحُونَ بِمآ أتَوا وَّ یُحِبُّونَ أن یُّحمَدُوا بِما لَم یَفعَلُوا فَلاتَحسَبَنَّهُم بِمَفَازَهٍ مِنَ العَذابِ وَ لَهُم عَذابٌ ألِیمٌ»(آلعمران: 188) نه تنها مایۀ عذاب و گرفتاری، بلکه سبب رسوایی او شد. دختر کیسا (ویستسیت) به پسر داهاکی(زیزی) علاقهمند شد وبا پدرش دعوا نمود و او را تنها رها کرد و با زی زی به جنگلهای دور دست رفت. پس ازاین واقعه «دو بار زمین به سختی لرزید و کوه دماوند چندین بار غرش کرد» (هدایت،1342پ: 172). کیسا، علت این واقعه را به داهاکی و پسرش نسبت داد و از میمونها خواست که تمامی اموال داهاکی را غارت کنند و به ضرب چماق، ریتیکی و تاکا (زن و دختر داهاکی) را برای کیسا بیاورند و خودش را سنگسار نمایند. اما نتیجۀ این ستم کیسا، چنان شد که «این فتح را به فردا نرسانید و هنوز وارد لانهاش نشده بود که صدای ترسناکی از کوه دماوند بلند شد. زمین به شدت لرزید. مثل اینکه کوهها دهان باز کرده بودند... درختهای جنگل آتش گرفت و کیساکیکی با آدممیمونهای دیگر همه مدفون شدند» (همان: 179-178).
داستان نمادین «قضیۀ زیربُته» نیز در مذمت ستم و مبارزه با آن است. در این ماجرا، به دستور آدم، فرزندانش به دو گروه راست و چپ تقسیم و به منظور اجرای عدالت، آزادی و تمدن در زمین منتشر میشوند و نقطۀ متقاطرۀ آنها به عنوان نشیمنگاه آدم تعیین میشود (هدایت،1342ث: 75). آنها پس از انجام مأموریت با ثبت وقایع، رویدادها و موفقیتهایشان، برای خود تاریخ و افتخاراتی تدوین میکنند. از قضا، اسناد گروه چپ مفقود میشود. این امر باعث میشود که گروه راست، آنها را تحقیر نمایند و بگویند: «شما از اولاد ابوالبشر نیستید و از زیربُته در آمدهاید، پس باید زجر بکشید و غلام ما باشید.» (همان: 81) گروه چپ هرچه دلیل میآورند، گروه راست دلایل منطقی آنها را نمیپذیرند. لذا گروه چپ ناچار میشوند پاسخشان را با همان شیوۀ خودشان و باتوسل به زور بدهند و بگویند: « این دونبازیها و بیشرف بازیها را کنار بگذارید وگرنه افراد قبیلۀ ما با تیر و تبر پشت بتهها ایستادهاند. پدرتان را درمیآوریم و هوراکشان از زیر بتهها درآمدند. همینکه افراد قبیلۀ راست دیدند، هوا پس است. عدالت وآزادی و تمدنشان را برداشتند و سیخکی پیکارشان رفتند» (همان: 82). چنانکه پیداست در داستان اول ،تبعات سوء و فرجامِ بد ستمگری و حقکشی و در قضیۀ زیربته، ایستادگی در برابر زور و ستم و مبارزه با آن به صورت غیرمستقیم و تلویحی بیان میشود.
نکوهش حسادت و عواقب ناخوشایند آن
حسد، یک صفت زشت اخلاقی است که سبب سلب آرامش از انسان و تباهی وجودش میگردد. قرآن میفرماید:« از شر حاسد به پروردگار فلق پناه ببرید» (الفلق:5). پیامبر اکرم (ص) نیز حسد را مایۀ تباهی حسنات میدانند و میفرمایند: «حسد، نیکیها را میخورد؛ همچنان که آتش، هیزم را میخورد» (غزالی،1371: 127) هدایت برای آگاهکردن مخاطب از پیامدهای سوء این صفت رذیله، داستانهایی نقل میکند که در آنها حسد سبب ضرر و تباهی وجود و زندگی خود حسود شده است. در داستان آبجیخانم و ماهرخ، زیبایی ماهرخ سبب شده بود که بیشتر به او توجه کنند و زودتر برایش خواستگار بیاید. آبجیخانم با مشاهدۀ این اوضاع، نسبت به اوحسود میشود. حسادتش چنان بود که به ماهرخ اتهام میزد که: «ماهرخ دو ماهه آبستن است، من دیدم که شکمش بالا آمده؛ اما به روی خود نیاوردم. من او را خواهر خود نمیدانم. ماهرخ نیز این حسادت آبجیخانم را حس کرده بود؛ ولی به روی خودش نمیآورد» (هدایت،1342ب: 79). سرانجام این آتش حسودی چنان وجود آبجیخانم را آزار میدهد که چارهای جز نابودی خودش نمیبیند. وی در شب عروسی خواهرش، (ماهرخ) خود را در آب میاندازد تا غرق شود و دیگر شاهد این اوضاع نباشد. «نصف شب بود، ناگهان مثل اینکه کسی در آب دست و پا میزد. صدای شلپشلپ، همۀ اهل خانه را سراسیمه از خواب بیدار کرد. چراغ را جلو بردند، دیدند نعش آبجیخانم آمده بود روی آب» (همان:83).
در داستان آب زندگی نیز حسادت حسنقوزی و حسینیکچل نسبت به احمدک، سبب میشود که سر و کارشان به جاهای بدی بیفتد و به امارت کشور کوران و کران برسند. ( همان:115-110) در قضیۀ «جایزه نوبل» از کتاب وغ وغ ساهاب، حسادت پدر بر ذوق ادبی دخترش باعث میشود که دختر از قهوهخانهها سر درآورد و با توطئۀ زن بابا و نامۀ ساختگی او، به منظور دریافت جایزۀ نوبل، عازم اروپا و برای همیشه ناپدید شود و رسوایی و بدنامی آن برای پدر باقی بماند( هدایت،1384 :42). با آنکه هدایت در این داستانها به صورت صریح و مستقیم از نکوهش حسد سخنی به میان نمیآورد؛ اما با طرح داستانهایش مخاطب را آگاه مینماید که حسد از صفات رذیلهای است که عواقبی سوء دارد و آتشی است که دود آن به چشم خود حسود می رود و زندگیش را تباه میسازد.
بدفرجامی عشقهای شهوانی و مبتذل
هوا، هوس وخواهشهای شهوانی، یکی از دامهای گرفتاری و ذلت انسانهاست. در متون فارسی آمده است که: «هرگاه هوا را نصرت کرده آید و بر متابعت هوا رفته باشد، تدبیر و رأی بِرَمَد و خاطر از اندیشه بگریزد و چون اصابت رأی نباشد، روزگار بر مراد او نگردد» (یوسفبنعلی، 1347: 56).
دل سپردن به عشقهای شهوانی و گرفتارشدن در دام بلاها و پایان ننگین آنها، از مفاهیمیاست که در چند مورد از داستانهای هدایت به چشم میخورد. «هدایت به عشق احترام میگذاشت و از شهوت وحالاتی نظیر آن ابراز تنفر میکرد. بیشتر شخصیتهای داستانی او چنان هستند که هرگاه عشق در وجود آنان جای خود را به شهوت میدهد، به مرگ یا سرنوشتی رقت بار محکوم میگردند» (قربانی، 1372: 149-150). در داستان «زنیکه مردش را گم کرد»، چون عشقِ گلببو و زرینکلاه، ظاهری و شهوانیاست؛ پایان خوشایندی ندارد. «در این داستان، زرینکلاه تمام سرگردانیها و بدبختیهایش را به خاطر عشق آمیخته به شهوتش نسبت به گلببو، به دوش میکشد. شعلۀ شهوتناک عشق جنسی، وی را در انتخاب همسر ایدهآل و مناسبش دچار خطا میسازد. خطایی که جز آوارگی و در به دری چیز دیگری برای او به ارمغان نمیآورد» (کاتوزیان،1377: 151). وی با دیدن ظاهرِگل ببو و تصنیف خواندنش، بدون تحقیق درباره اخلاق، رفتار و دیگر کمالاتش؛ «خودش را باخت و زندگی، بدون گلببو برایش غیرممکن و تحملناپذیربود» (هدایت،1342 پ:52). از آن طرف گلببو هم با دیدن لطافت و خوشگلی زرینکلاه، «بر میگشت و دزدکی به او نگاه میکرد و لبخند میزد» (همان). این دلباختگی آنها، هرچند سبب ازدواجشان شد؛ اما چون از سر هوا و هوس بود، زندگی مشترک آنها دوامی نیاورد. «سرِماه سوم اخلاق گلببو عوض شد، خرجی زنش را نمیداد و تا وارد خانه میشد، شلاق را میکشید به جان زرینکلاه و او را خوب شلاقی میکرد»(همان:61). پس از چند ماه، زرینکلاه را در تهران رها کرد و به زادگاهش رفت. زرینکلاه با مشقت، خود را به روستای گلببو رساند، اما گلببو او را نپذیرفت و گفت: « برو، من تو را نمیشناسم»(همان: 73).
در داستان «دن ژوانکرج» دوست راوی (حسن) عاشق یک زن آرتیست شهیر و خیلی فرنگیمآب و دولتمند شده است؛ اما چون این عشق او، شهوانی است، پایان مطبوعی ندارد؛ زیرا آن زن آرتیست با دیدن «دن ژوان» کرج به اوعلاقهمند میشود. حسن با دیدن این وضعیت به ماهیت او پی میبرد و میگوید: «اینم واسۀ من زن نمیشه، باید ولش کنم» (هدایت، 1342ت:32). در داستان «کاتیا»، عارف، دلباختۀ زنی هوسباز و شهوتران میشود و با او ازدواج میکند. اما آن زن هواپرست با دیدن مهندس اتریشی، به او علاقهمند میشود و پنهانی با او قرار میگذارد وخودش را تسلیم او میکند.عارف، هنگام دیدن آنها، برای همیشه از کاتیا جدا میشود (همان: 79-76). در بوفکور، لکاته از آن جهت محکوم به مرگ میگردد که موجودی شهوتران و فاسد است. در گرداب، بهرام به خاطر عشق شهوانیش نسبت به بدری، خودکشی میکند. داشآکل به خاطر شکست در عشق جنسیاش نسبت به مرجان از پا در میآید و به دست کاکا رستم کشته میشود. در داستان سگ ولگرد، پات از آن رو به مرگِ سخت محکوم میشود که بوی سگ ماده او را مست میکند و برای یافتن جنس مخالف خود، صاحبش را برای همیشه گم میکند.(قربانی، 1372 :151) هدایت با آنکه در این داستانها به صورت مستقیم، درباره قبح وکراهت عشقهای هوایی پند و اندرزی نمیدهد؛ اما با توصیف این نوع عشقها، ناپایداری و بدفرجامی آنها را به تصویرمیکشاند. چنانکه مخاطب به رسوایی و بدنامی پایان آن واقف میشود.
در مذمت ریا و ترک آن
در فرهنگ انسانی و اسلامی، ریا یکی از خصایل زشت است. قرآن مجید حتی عمل انفاق ریاکاران را همچون غباری بر سنگ صافی میداند که سیلی بیایید و همه را ببرد و صاف گرداند. (بقره:264). هدایت، انسانی فروتن، متواضع و از ریاکاری گریزان بود. وی«هیچ میل نداشت دربارۀ او صحبت بشود. همیشه از تظاهر به هر نحوی که بود، ابراز بیزاری میکرد» (فعال علوی،1383 : 14). در چند مورد از آثارش، اعمال و کردار ریاکاران را به نمایش میگذارد و پرده ازچهره طمّاع و مردمفریب آنها برمیدارد. داستانهایی مانند حاجیآقا، علویهخانم، آبجیخانم و مردی که نفسش را کشت، از مواردی هستند که شخصیتهای آنها با رفتار ریاکارانه و تظاهر به دینداری از اعتقادات مردم، سوء استفاده مینمایند تا به اهداف مادی و درونی خویش برسند.
علویهخانم، با سوء استفاده از ارادت مردم به خاندان نبوت، خود را سیّد و زائر امام رضا (ع) معرفی مینماید. وی در پردهای«مجلس عیدغدیر، عیدقربان، نزول گوسفند ازآسمان، صحرایکربلا، جنگ علیاکبر، جنگ ابوالفضل، بازار شام، تخت یزید» را نشان میدهد(هدایت،1342ث: 37) و احساسات مردم را تحریک و توجه آنها را به سوی خود جلب مینماید. اما چنانکه از شاکله اصلی داستان مشخص میشود، اهدافی غیر معنوی چون؛ کسب شهرت و آبرو، جمعمال، رسیدن به لقمهای نان و پیداکردن شوهر برای دخترش دارد. وی گشودن پرده را منوط به پولدادن میداند و میگوید: «اگر شیعیونی که اینجا واسادن، بخوان باقیشو ببینن، نیاز صاحب پرده رو میندازن توسفره»(همان:12). در مورد دخترش میگوید: «این بچۀ سید را با خود آوردم به هوای اینکه شووری براش دست و پا کنم» (همان:21). ریاکاری علویه زمانی بیشتر آشکار میشود که همراهانش متوجه ارتباط نامشروع او با یوزباشی و مرادعلی میشوند. صغراسلطان شهادت میدهد که «در قشلاق، علویه شب را بغلِ یوزباشی خوابیده» (همان:36). شبِ اقامت در عبدااللهآباد، کسانی چون زن مرادعلی وآقامچول متوجه میشوند که با مرادعلی در گاریش خوابیده است. هرچند علویه انکار میکند؛ اما چون یوزباشی و صاحبسلطان متوجه شدهاند؛ آبروی علویه میرود و ماهیت ریاکارانه او آشکار میشود. در نتیجه یوزباشی، او را تنها میگذارد و میگوید: «میری بغل مردم میخوابی؟ من میرم تو رو همین جا میگذارم.»(همان:50)
داستان حاجی آقا از دیگر داستانهای انتقادی هدایت در نکوهش ریاکاران است. در این داستان، حاجیآقا، خود را انسانی خیرخواه، میهندوست وحلالخوار معرفی میکند. وی در«جلوی مردم تسبیح میانداخت، استغفار میفرستاد و در مناقب روزه، سخنرانی میکرد» (هدایت،1344 :55). چنانکه مردم میگفتند: «حاجی نگو، فرشته بگو» (همان:62). «چه آدم حلیم و سلیم، کار راهانداز و خیرخواه و خلیقی است »(همان:46). همچنین مدعی وطندوستی بود و برای وکالت نامزد میشد و میگفت: «بنده فکر کردم حالا که مصالح عالیۀ کشور درخطره، باید با تمام قوا مجهز شد. بعد هم وظیفۀ اخلاقی و وجدانی هر فرد میهنپرسته»(همان: 91). اما سایر رفتار حاجی نشان میدهد که همۀ این اعمال او از روی ریا و به خاطر فریبدادن مردم است. زیرا وی اعتقادی به مذهب نداشت. پشت هماندازی، جاسوسی وعوامفریبی جزء غریزۀ او شده بود. به پسرش کیومرث میگفت: «سعی کن دیگران را بچاپی. اعتقاد و مذهب و اخلاق و این حرفها همه دکانداریست» (همان:58). وی که مدعی حلالخواریاست؛ رشوه میگیرد و احتکار میکند.(همان:113) وعلیرغم تظاهر به اظهار شفقت بر مردمِ گرسنه، میگوید: «مردم باید محتاج و بیسواد و خرافی بمانند تا مطیع ما باشند »(همان: 116).
در رمان فراواقعی بوف کور، بعد از توصیف حالات پیرمرد و حرفهاش، ماهیت ریاکارانۀ او را که قرآن را به عنوان دامی برای فریب مردم و رسیدن به لقمه ای نان قرار داده، بیان میکند: «فقط شبهای جمعه با دندانهای زرد و افتادهاش قرآن میخواند. گویا از همین راه، نان خودش را درمیآورد» (هدایت، 1351: 53) همچنین در داستان «مردی که نفسش را کشت» شیخ ابوالفضل، خود را مرشدی درستکار معرفی مینماید و مرید میپذیرد. حسینعلی، با او بیعت میکند. اما متوجه میشود که مرشدش، دخترکلفتِ خود را باردار کرده است، پس به ریاکاری و بدعملی او پی میبرد و نه تنها او را ترک میکند؛ بلکه از کشتن نفس و راه عرفان و تصوف نیز دست میکشد. نویسنده به صورت غیرمستقیم و در معنای متضاد و انتقادی با نقد اینگونه رفتار ریاکارانه به مخاطب میآموزد که این شخصیتها که در ظاهر خود را درستکار و دیندار میدانند، در باطن ماهیت دیگری دارند و با انجام اعمال ریاکارانه، مردم را میفریبند و از عقاید آنها بهرهبرداری مینمایند؛ قابل اعتماد نیستند و باید از آنها احتراز نمود.
در نکوهش حرص، بخل و مال دوستی
در متون کهن ادبی درباره حرص آوردهاند که: «حرص، آب مردم ببرد و قیمت وی بکاهد و در نصیب او هیچ زیادت نکند وخرد را کهن گرداند ودین را تباه دارد.» (یوسفبنعلی،1347: 86). درکلیله ودمنه نیز در مذمت حرص آمده است: «سگی بر لب جوی استخوانی یافت. چندان که در دهان گرفت، عکس آن درآب بدید. پنداشت که دیگری است. به شَرَه، دهان بازکرد تا آن را نیز از روی آب برگیرد. آنچه در دهان بود، به باد داد» (منشی،1371: 53).
هدایت در چند مورد از داستانهایش مانند؛ حاجیآقا، کشور زرافشان، آفرینگان و مردهخورها مذمتِ بخل، حرص و پایان وخیم انسانهای بخیل و حریص را بیان میکند. در داستان حاجیآقا، حرصِ او برجمع کردن مال و ثروت و خساستش را هنگام خرجکردن، مورد انتقاد قرار میدهد. حاجیآقا با آن که خود را انسانی بزرگمنش میداند و در سرمایهگذاریهایی مانند؛ «تجارتِ تریاک، فرش، راهسازی، کارخانه و املاک، شریک و سهیم است» (هدایت،1344: 46) اما در عمل، چنان بخیل وخسیس است که حتی برای خرید مایحتاج خانوادهاش سختگیری مینماید. وی به نوکرش که یک سیر نبات برای زنِ حاجی، خریده است میگوید: « مرتیکه قرمساق! پنجاه ساله که در خونه منی. هنوز نمیدونی که باید از من اجازه بگیری؟» (همان:10). هنگام وفات همسرش، همچنان حواسش به پولهاست و به مراد میگوید: «من میرم اندرون تو مواظب دشکچه باش» (همان:41). به پسرش، نصیحت میکند که : «اما عمده مطلب، پوله. اگرپول داشته باشی، همه چیز داری. پول پیداکردن آسانه؛ اما پول نگهداشتن سخته!» (همان: 59). در اتاق جراحی، با شنیدن خبر رونق معاملۀ لاستیک، دردش را فراموش میکند و میگوید: «اگر وسیلۀ تازهای پیدا شده، ما هم هستیم» (همان:76). اما پایان حرصِحاجی چنان میشود که میبیند، پسرانش با مال ذخیرهشدهاش قمار میکنند و همسرانش «همه وسمه کشیده، بزک کرده و دورحوض نشسته بودند و دست میزدند و به قدری هیاهو میکردند که همسایهها روی پشتبام به تماشا آمده بودند» (همان: 128).
در داستان آفرینگان، عاقبت حرص و ثروتاندوزیِ دو تن از مردگان به نامهای «هشدیو» و «میرانگل» ذکر میشود. هشدیو میگوید: «من بیچاره چه بگویم که با خونِ دل، پول جمع کردم و پولها را در قلک گذاشتم و پای درخت چال کردم. حالا هر روز، کارم این است که میروم پای همان درخت کشیک میکشم تا کسی آن را نبرد. میرانگل میگوید: داغِ مراتازه کردی من هم به همین درد گرفتارم» (هدایت،1342پ: 109) در داستان مردهخورها دو زن مشدی رجب به جهت حرص زیاد و دوستی مال و متاع دنیوی، همسرشان را به گور میبرند و به همدیگر تهمت میزنند تا به هدف خود برسند. منیژه، نرگس را به قتل مشدی متهم میکند: «من رفتم یک چرت بخوابم نرگس را فرستادم پیش مشدی، نزدیک ظهر که بیدارشدم؛ دیدم حالش بدترشده، همین یک ساعتی که از او منفک شدم!»(هدایت،1342ب:88 ). در عوض نرگس، منیژه را به خاطر تصاحب دارایی مشدی، متهم میکند: «هنوز مشدی نفس میکشید، برای این که پولهایش را بلند بکنی، چک و چونهاش را بستی، جلدی دادی او را به خاک بسپرند» (همان: 96). این اتهامها ادامه دارد تا اینکه مشدی زنده برمیگردد و حقیقت ماجرا روشن میشود. هر دو زن، آن چه را که تصاحب نمودهاند، «پیش مشدی میاندازند و از او میخواهند که برو»(همان:99).
هدایت با بیان اینداستانها، به روش غیرمستقیم، این نکته را تعلیم میدهد که بخل وحرص، چنین پایان ناخوشایندی دارند. وقتی این صفات نکوهیده در وجود انسان جای بگیرند، صفای باطنی و درونی انسان را از او میگیرند و دلها را چنان سخت میکنند که حتی همسر و شریک زندگی انسان، میخواهد او را نابود کند تا به مرادش برسد.
نتیجه
مفاهیم تعلیمی در آثار کهن ادبی ما به دو صورتِ مستقیم و غیرمستقیم بیان شدهاند؛ اما در دورههای متأخر و پس از انقلاب مشروطه، با توجه به شرایط سیاسی، تاریخی، اجتماعی و فرهنگی، بیان مفاهیم تعلیمی به صورت مستقیم در آثار نثرادبی، از رواج افتاد و بیشتر به روش غیرمستقیم، پراکنده و جانبی در پوشش داستان کوتاه، رمان و نمایشنامه ظاهر شد. صادق هدایت از نویسندگان مشهور این دوره است که با توجه به شرایط گوناگون سیاسی، اجتماعی، تاریخی و تحولات فرهنگی جامعه در آثار گوناگونش چون؛ رمان، نمایشنامه، قضیه و متون انتقادی، واقعیتهای اجتماعیِ روزگار خویش را به صورت عینی و عملی به نمایش میگذارد و مفاهیمی را که جنبه تعلیمی و اصلاحی دارند، به صورت غیرمستقیم و با سبک تشویقی یا تحذیری بیان مینماید. از اندیشهها و مفاهیم تعلیمی تشویقی در آثار او میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
غلبۀ خیر بر شر؛ در داستان آب زندگی از کتاب زنده به گور، احمدک به عنوان نماد خیر وخوبی بر برادران بدخواه و کینهتوزش(حسنی قوزی وحسینی کچل) پیروز میشود. وطندوستی و غیرت ملی؛ درنمایشنامههای پروین دخترساسان و مازیار، قضیۀ خر دجال، سایۀ مغول، آخرین لبخند، آتشپرست، گجسته دژ، آفرینگان، سامپینگه، سه قطره خون و بوفکور، مفهوم وطندوستی و استقامت در راه حفظ میهن و ستیز با بیگانگان بیان میشود. در کنار این مفاهیم، مولفههای تحذیری در آثار هدایت تجلی بیشتری دارد. بیش از سه چهارم اندیشههای تعلیمی و اصلاحی در آثار او تحذیری و بازدارنده هستند که به صورت انتقادی و جانبی ذکر شدهاند. از این مولفهها میتوان موارد زیر را نام برد؛
مهربانی با حیوانات و پرهیز از آزار آنها ؛ در کتاب انسان و حیوان، سفرنامۀ اصفهان، سه قطره خون، رمان بوف کور و برخی واقعات و خاطرات زندگیش بر این مفهوم تأکید شده است. مذمت ظلم و ستم ، در داستان پدران آدم و در قضیۀ زیربته از مجموعۀ علویهخانم و ولنگاری، این مولفه را میتوان استنباط نمود. نکوهش حسادت و عواقب سوءآن؛ در داستانهای آبجیخانم و ماهرخ، آب زندگی و در قضیۀ جایزۀ نوبل از وغ وغ ساهاب، این مفهوم بیان شده است. بدفرجامیِ عشقهای شهوانی و مبتذل؛ در داستانهای زنی که مردش را گم کرد، دن ژوان کرج، کاتیا، سگ ولگرد و بوفکور به این مفهوم میتوان پیبرد. نکوهش و مذمتِ ریاکاری؛ داستانهای علویه خانم، حاجیآقا، مردی که نفسش را کشت و رمان بوفکور، متضمن این مفهوم و اندیشه هستند. مذمتِ بخل،حرص و مالدوستی؛ داستانهای حاجیآقا، کشور زرافشان، آفرینگان و مردهخورها از مواردی هستند که در آنها، حرص، بخل و مالدوستی نکوهش میشود.
هدایت در هریک از این داستانها و قضایا به صورت مستقیم، امر و نهی و یا موعظه و نصیحت نمیکند؛ بلکه میکوشد صفات و رفتار نادرست افراد و شخصیتهای داستانی و رذایل اخلاقی رایج در جامعۀ روزگارش را به صورت محسوس و ملموس ترسیم نماید و مخاطبان را با نتایج سوء و ناپسند رفتارهای نادرست اجتماعی و اخلاقی آشنا نماید؛ تا برای رسیدن به یک زندگی مطلوب و جامعهای ایدهآل به اصلاح خود و اجتماع بپردازند واز این رفتارهای نادرست و بدفرجام دست بکشند.
کتابنامه
1- قرآن مجید.
2- آرینپور، یحیی (1387) از نیما تا روزگار ما، چاپ پنجم، ج سوم، تهران: زوار.
3- پاینده، ابوالقاسم (1363) نهج الفصاحه، چ نوزدهم، تهران: جاویدان.
4- رحیمیان، هرمز (1398) ادوار نثر فارسی از مشروطیت تا انقلاب اسلامی، چ دوازدهم، تهران: سمت.
5- رستگار فسایی، منصور(1390) انواع نثر فارسی، چ سوم، تهران: سمت.
6- زرشناس، شهریار (1387) ادبیاتداستانی معاصر، چ اول، تهران: کانون اندیشه جوان.
7- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1390) باچراغ و آینه در جستجوی ریشههای تحول شعر فارسی، تهران: سخن.
8- شمیسا، سیروس (1383) انواع ادبی، چ اول، تهران: میترا
9- ----------- (1387)سبک شناسی نثر، چ یازدهم، تهران: میترا.
10- طلوعی، محمود (1378) نابغه یا دیوانه، چ اول، تهران: نشرعلم.
11- غزالی، محمد (1371) الأربعین، چ چهارم، تهران: اطلاعات.
12- فعالعلوی، جواد (1383) داستان کوتاه، جلددوم، چ اول، تهران: قلم نوین.
13- قربانی، محمدرضا (1372) نقد و تفسیر آثار صادق هدایت، چ دوم، تهران: نشر ژرف.
14- کاتوزیان، محمدعلی (1377) بوفکور هدایت، چ سوم، تهران: نشرمرکز.
15- کامشاد، حسن (1384) پایهگذاران نثرجدید فارسی، چ اول، تهران: نشر نی .
16- مشرف، مریم (1389) جستارهایی در ادبیات تعلیمی، تهران: سخن.
17- منشی، نصرالله (1371)کلیله و دمنه، چ دهم، تهران: امیرکبیر.
18- میرعابدینی، حسن (1386) صدسال داستان نویسی ایران، ج1و2، چ چهارم، تهران: چشمه.
19- نظامالملک، حسن بنعلی (1373) سیاستنامه، چ ششم، تهران: امیرکبیر.
20- نظامی، الیاسبنیوسف (1392) کلیات، تصحیح حسن وحید دستگردی، چ اول، تهران: جاودان خرد.
21- وراوینی، سعدالدین (1384) مرزبان نامه، چدهم، تهران: صفیعلیشاه.
22- هدایت، صادق (1388) انسان و حیوان، چ اول، تهران: نشرالکترونیک.
23- -------- (1351)بوفکور، چ چهاردهم، تهران: انتشارات جاویدان.
24- -------- (1342الف)پروین دخترساسان، چ سوم، تهران: امیرکبیر.
25- -------- (1344)حاجیآقا، چ هفتم، تهران: امیرکبیر.
26- -------- (1342ب)زنده بهگور، چ اول، تهران: امیرکبیر.
27- -------- ( 1342 پ)سایهروشن، چ پنجم، تهران: امیرکبیر
28- -------- (1342ت)سگ ولگرد، چ هفتم، تهران: امیرکبیر.
29- -------- (1311)سهقطرهخون، چ اول، تهران: امیرکبیر.
30- -------- (1342ث). علویهخانم و ولنگاری، چ چهارم، تهران: امیرکبیر.
31- -------- (1384)وغوغساهاب، چ اول، تهران: آزادمهر.
32- -------- (1342ج) مازیار، چ سوم، تهران: امیرکبیر.
33- یوسف بن علی(1347)خردنامه، به تصحیح ادیب برومند، تهران: انجمنآثارملی.
نشریههاومقالهها
34- بصیری محمد صادق و امجدی گلناز(1391) روش های تعلیم و تربیت در متون ادب فارسی ، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، پاییز1391، ش 15،صص 96-67.
35- رمضانی، پروانه؛ فرصتی جویباری، رضا؛ پارسایی، حسین(1399) هویت رئالیسم و مشروطیت ایران بر پایۀ سروده های فرخی یزدی و عارف قزوینی، فصلنامه علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی، دوره 12، شماره 43، بهار 1399، صص 245- 263.
36- شفیعی کدکنی، محمدرضا(1350) انواع ادبی و شعر، مجلۀ خرد و کوشش، دانشگاه شیراز، صص96-119.
37- طاهری، قدرتالله و فاطمه اسمعیلینیا (1392) بازتاب جلوههای معناباختگی در آثار صادق هدایت، فصلنامۀ متن پژوهی ادبی، ش56، سال چهارم، دوره دوم، صص85-106.
38- محمدزاده، مریم (1398) مؤلفههای نهیلیسم در آثار هدایت و زکریا تامر، فصلنامه علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی، دوره11،شماره41، پاییز1398، صص 93-111.
Library
1- The Holy Quran.
2- Arianepour, Yahya (2008) From Nima to our time, fifth edition, third volume, Tehran: Zovvar.
3- Payandeh, Abolghasem (1984) Nahj ol-Fasaheh, nineteenth edition, Tehran: Javidan.
4- Rahimian, Hormoz (2019) Periods of Persian prose from constitutionalism to the Islamic Revolution,twelfth edition, Tehran: Samt.
5- Rastegar Fasaei, Mansour (2011) Types of Persian prose,thir dition , Tehran: Samt.
6- Zarshenas, Shahriyar (2008) Contemporary Fiction, first edition, Tehran: Young Thought Center.
7- Shafiee Kadkani, Mohammad Reza (2011) Chacheragh and Ayneh in Search of the Roots of the Evolution of Persian Poetry, Tehran: Sokhan.
8- Shamisa, Sirus (2004) Literary Types,first edition, Tehran: Mitra.
9- ----------- (2008) Stylistics of prose, eleventh edition, Tehran: Mitra.
10- Tolouei, Mahmoud (1999) Genius or Madman, first edition, Tehran: Nashr e elm.
11- Ghazali, Mohammad (1992) Al-Arbaeen, fourth edition, Tehran: ettelaat.3
12- Faal Alavi , Javad (2004) Short Story, Volume II, first edition , Tehran: New Pen.
13- Ghorbani, Mohammad Reza (1993) Critique and Interpretation of the Works of Sadegh Hedayat, second edition, Tehran: Jarf .
14- Katozian, Mohammad Ali (1998) Hedayat,s boufe koor,third edition , Tehran: nashr e Markaz .
15- Kamshad, Hassan (2005) The Founders of New Persian Prose, first edition , Tehran: Nashr-e Now.
16- Musharraf, Maryam (2010) Essays in Educational Literature, Tehran: Sokhan.
17- monshi, Nasrollah (2010) Kelileh and Demneh, the tenth edition, Tehran: Amirkabir.
18- Mir Abedini, Hassan (2007) One Hundred Years of Iranian Fiction, Vol. 1 and 2, fourth edition, Tehran: Cheshmeh.
19- Nizam-ol-Molk, Hassan Ibn Ali (1994) Policy Letter, sixth edition, Tehran: Amirkabir.
20- Nezami, Elias Ibn Yusuf (2013) kolliat, edited by Hassan Vahid Dastgerdi,first edition, Tehran: Javedan Kherad.
21- Varavini, Saad al-Din (2005) Marzbannameh, tenth edition, Tehran: Safi Ali Shah.
22- Hedayat, Sadegh (2009) ensan va hayvan, first edition, Tehran: nashre Electronic .
23- -------- (1972) Boufe koor, fourteenth edition, Tehran: Javidan
24- -------- (1963A) Parvin Dokhtare sasan,third edition, Tehran: Amirkabir.
25- -------- (1965) Haji Agha, seventh edition, Tehran: Amirkabir.
26- -------- (1963 B) Zande Beh goor, first edition, Tehran: Amirkabir.
27- -------- (1963C) Sayeh Roshan, first edition, Tehran: Amirkabir.
28- -------- (1963D) Sage velgard,seventh edition , Tehran: Amirkabir.
29- -------- (1932) se ghatreh khoon , first edition, Tehran: Amirkabir.
30- -------- (1963E). Alaviyeh Khanom and Velangari, fourth edition, Tehran: Amirkabir.
31- -------- (2005) vagh vagh sahab, first edition, Tehran: azadmehr.
32- -------- (1963F) Maziar, tirdth edition, Tehran: Amirkabir.
33- Yousef Ibn Ali (1968) Kheradnameh, edited by Adib Boroumand, Tehran: National Works Association.
Publications and Articles
34- Basiri Mohammad Sadegh and Amjadi Golnaz (2012) Methods of education in Persian literature texts, Journal of Educational Literature, Fall 2012, Vol. 15, pp. 96-67.
35- Ramezani, Parvaneh; forsati joibari, Reza ; Parsai, Hossein. (2020). The Identity of Realism and Constitutionalism in Iran Based on the Poems of Farrokhi Yazdi and Aref Qazvini, Scientific Quarterly of Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts, Volume 12, Number 43, Spring 2020, pp. 245-263.
36- Shafiee Kadkani, Mohammad Reza (1971) Types of Literature and Poetry, Journal of kherad , va danesh , Shiraz University, pp. 96-119.
37- Taheri, Ghodratollah and Fatemeh Ismailinia (2013) Reflection of the effects of meaninglessness in the works of Sadegh Hedayat, Literary Text Research Quarterly, Vol. 56, Fourth Year, Second Volume, pp. 85-106.
38- Mohammadzadeh, Maryam(2019) Components of nihilism in the works of Hedayat and Zakaria Tamer, Scientific Quarterly of Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts, Volume 11, Number 41, Fall 2019, pp. 93-111.
Educational thoughts in sadeq Hedayat's Prose
Abstract
The educational concepts and components expressed in the ancient Persian works in two ways: either directly in the form of preaching, advising, and forbidding, or indirectly covered by the stories and the anecdotes. With the advent of the Constitutional Revolution and then, with regard to the political, social, cultural, and moral conditions of the era, the concepts and ideas of teaching found a more different manifestation than the past. In this period, especially in the Persian prose works, the educative concepts were stated indirectly, tacitly, and implicitly in the hidden layers of the stories, novels, humor, and social criticism laterally. Sadeq Hedayat is one of the most celebrated writers of this period, who by means of presenting facts and examining the social conditions of his day in his stories, introduces vices and opposing behaviors with human and social values to the audience, and indirectly makes them realize that, with the knowledge and intelligence of avoiding individual and social inaccuracies, they can recognize the proper path to reaching the highest levels of humanity and the peaks of happiness, hereby, move along the path to moral and social virtues. In this paper, several examples of various aspects of the educational concepts and components of Sadeq Hedayat's works and their application are investigated in an analytical-descriptive manner.
Key words
Sadeq Hedayat , Stories, Educational Concepts, Indirect Method, Constitutional.
