نحوۀ تعیین ارش در فقه امامیه ، قانون مجازات اسلامی و دانش پزشکی

محورهای موضوعی : فقه و مبانی حقوق

حسین کولیوند ¹ , اسماعیل آقابابایی بنی ² , وحید نکونام ³

1 - دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرم شناسی ، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی ، قم، ایران
2 - دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ، قم ، ایران.
3 - دانشیار گروه حقوق کیفری و جرم شناسی دانشگاه حضرت معصومه (ع)، قم، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/12/20 تاریخ پذیرش : 1403/02/20 تاریخ انتشار : 1403/02/30

کلید واژه: ارش , جبران خسارت , رویه قضایی, ابهام, دانش پزشکی,

چکیده مقاله :

جبران خسارات بدنی در نظام حقوقی ایران عمدتاً از طریق پرداخت دیه یا ارش صورت می‌گیرد.  درحالی‌که دیه به عنوان یک نهاد حقوقی با میزان مشخص در قانون مجازات اسلامی تعریف شده است، ارش به عنوان جبران خسارتی که میزان آن در شرع و قانون معین نشده، با چالش‌های عملی و نظری مواجه است. این مقاله با روش کتابخانه‌ای و با تکیه بر قوانین موضوعه، به­ویژه قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲، قواعد فقهی و اصول کلی حقوقی، به بررسی شیوه‌های تعیین ارش در فقه امامیه، قانون مجازات اسلامی و دانش پزشکی می‌پردازد. در فقه امامیه چهار شیوه برای محاسبۀ ارش مطرح شده است: عبدانگاری، نظر دو نفر عادل، صلح و تراضی، و تصمیم حاکم. هر یک از این روش‌ها دارای نقاط قوت و ضعفی است که اجرای عدالت را تحت تأثیر قرار می‌دهد. از سوی دیگر، در نظام حقوقی ایران، تعیین ارش بر عهدۀ دادگاه است و پزشکی­قانونی به عنوان مرجع کارشناسی نقش کلیدی در این فرآیند ایفا می‌کند. بااین­حال، نبود ضوابط دقیق و یکپارچه منجر به تشتت آرای قضایی و ناهمگونی در جبران خسارات شده است. این پژوهش به ابهامات قانونی و پزشکی در تعیین ارش، از جمله تطبیق صدمات با قانون دیات، چالش‌های مربوط به بیماران مبتلا به وضعیت نباتی، و محاسبه دیه و ارش شکستگی استخوان‌ها می‌پردازد. همچنین، تشتت رویۀ قضایی و نیاز به ایجاد وحدت­رویه در نظرات کارشناسی مورد بررسی قرار گرفته است. درنهایت، پیشنهاد می‌شود کمیته‌ای متشکل از متخصصان قضایی، پزشکی، روان­شناسی و جامعه‌شناسی تشکیل شود تا با مطالعۀ پرونده‌های مرتبط، راهکارهایی برای رفع ابهامات و تحقق عدالت در جبران خسارات بدنی ارائه گردد.

چکیده انگلیسی:

Compensation for bodily harm in the Iranian legal system is mainly through the payment of blood money or blood money. While blood money is defined as a legal entity with a specific amount in the Islamic Penal Code, blood money, as compensation for damage whose amount is not specified in Sharia or law, faces practical and theoretical challenges. This article, using a library method and relying on the relevant laws, especially the Islamic Penal Code of 1392, jurisprudential rules and general legal principles, examines the methods of determining the penalty in Imamiyyah jurisprudence, Islamic Penal Code and medical science. In Imamiyyah jurisprudence, four methods have been proposed for calculating the penalty: servitude, the opinion of two just persons, peace and consent, and the decision of the ruler. Each of these methods has strengths and weaknesses that affect the administration of justice. On the other hand, in the Iranian legal system, the determination of the penalty is the responsibility of the court, and forensic medicine plays a key role in this process as an expert authority. However, the lack of precise and unified criteria has led to a divergence of judicial decisions and heterogeneity in compensation. This study addresses legal and medical ambiguities in determining arsh, including the matching of injuries with the law of diyat, challenges related to patients in a vegetative state, and the calculation of diyat and arsh for broken bones. Also, the divergence of judicial practice and the need to create a unified practice in expert opinions have been examined. Finally, it is suggested that a committee consisting of legal, medical, psychological, and sociological experts be formed to study related cases and provide solutions to resolve ambiguities and achieve justice in compensation for bodily harm.

منابع و مأخذ:

ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد، (1410)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی (سه جلدی )، چ 2، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
-ابن الأزهري، محمد بن أحمد، (2001)، تهذيب اللغة، بيروت، دار إحياء التراث، ج 11.
-ابن زهره، حمزه بن علی حسینی، (1417)، غنیه النزوع، چ1، قم: موسسۀ امام صادق(ع).
-اردبیلی، احمد بن محمد، (1403) مجمع الفائده و البرهان فی الشرح الارشاد الذهان، جلد 14، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم، اول.
-اکرمی، روح¬الله، (1394)، دیه طحال با نقدی بر رای وحدت‌رویه دیوان عالی کشور، فصلنامۀ پژوهش حقوق کیفری، سال چهارم، شمارۀ سیزدهم.
- ادیب، محمدحسین، (1387)، پزشکی‌قانونی، تهران: انتشارات سهامی چهر.
-اخوت، محمدعلی، (1385)، تفصیل مسائل حقوق جزای عمومی (سلسله مقالات)، تهران، صابریون، چاپ اول
-الحلی (علامه )، حسن بن یوسف، (1413)، قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، جلد 3، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
-الهی، بهرام، (1388)، استخوان¬شناسی، چ 22، تهران: انتشارات جیحون.
-اسملتز، سوزان و دیگران، (1390)، پرستاری داخلی و جراحی برونر و سودارث (ارتوپدی)، ترجمۀ فریبا نصیری زیبا، چ 1، تهران: نشر جامعه¬نگر – سالمی.
-العیومی، احمد بن محمد بن علی،(1370)، مصباح المنیر، جزء اول و دوم، ج 1، قم، دارالهجره.
-اولین کنگرۀ پزشکی‌قانونی کشورهای اسلامی، (1383 )، خلاصۀ مقالات، تهران، سازمان پزشکی‌قانونی.
- بابایی، ایرج، (1389)، جبران صدمات ناشی از صدمات بدنی در حقوق مسئولیت مدنی ایران، پژوهش حقوق وسیاست، ش28
- بی¬آزار شیرازی، عبدالکریم، (1387)، پزشکی‌قانونی در فقه و حقوق اسلامی، فصلنامۀ مدرس علوم انسانی، شمارۀ 37
-برغانی، محمدتقی، (شهید ثالث )، (1382)، الدیات، تحقیق عبدالحسین شهیدی، چ 1، قزوین: انتشارات حدیث روز
-بای، حسینعلی، (1394)، تاملی در قاعدۀ شکستگی استخوان¬ها، مجلۀ حقوق اسلامی، سال دوازدهم، شمارۀ 44
- حاجی‌ده‌آبادی، احمد، (1384)، قاعدۀ ارش و حکومت در فقه امامیه و اهل سنت، مجلۀ فقه و حقوق، سال اول، بهار 84
-حاجی‌ده‌آبادی، احمد، (1389)، "ارش؛ ماهیت، شیوۀ محاسبه و مسئول آن" مجلۀ مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز، دور دوم، شمارۀ اول، سال 1389
-حاج¬منوچهری، رضا، مزینانی، رزیتا، (1396)، ارزیابی چگونگی تعیین خسارت بیماران مبتلا به وضعیت نباتی در پزشکی‌قانونی، مجلۀ پزشکی‌قانونی ایران، دورۀ 23، شمارۀ 1
-محقق حلی ، جعفر بن حسن، 1408ق ، شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام. اسماعيليان، ج 4.
-حلبی، ابوصلاح تقی الدین بن نجم الدین، الکافی فی فقه، چ1، اصفهان: کتابخانه عمومی امام امیرالمومنین (ع)
-خویی، سیدابوالقاسم، (1396)، مبانی تکملةالمنهاج ،ج2، قم.



-خوانساری، احمد، (1394)، جامع المدارک، ج 6، تهران، مکتب الصدوق.
- زراعت، عباس، حاجی¬زاده، حمیدرضا، (1383)، ادلۀ اثبات: کاشان، انتشارات قانون¬مدار .
-سادات¬حسینی، سیدعباس، (1394)، تاملی بر نحوۀ کارشناسی ضرب و جرح¬ها در پزشکی‌قانونی ایران، فصلنامۀ حقوق پزشکی، سال نهم، شمارۀ سی و دوم .
-سلار، حمزه بن عبدالعزیز، (1404)، المراسم العلویه والاحکام النبویه، چ 1، قم: منشورات الحرمین.
-سبزواری، سیدعبدالعلی، (1413)، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، جلد 29، قم: موسسۀ المنار
-شاکر، محمدحسین، صدیق¬آخا، حمید، (1397)، تاملی در دیه صدمات وارده بر ستون فقرات، پژوهش حقوق کیفری، سال ششم، شمارۀ بیست و سوم.
-شاکر، محمدحسین، ساریخانی، عادل، (1395)، بررسی دیه شکستگی استخوان از منظر قانون و رویۀ سازمان پزشکی‌قانونی به همراه حل برخی مشکلات اجرایی، مجلۀ پزشکی‌قانونی ایران، دورۀ 22، شمارۀ 4.
-شیخ¬آزادی، اردشیر، ابوالمعصومی زهرا، پارسا، زهرا، قادی¬پاشا، امیر، (1385)، بررسی نظرات کارشناسی پزشکان قانونی استان تهران درخصوص 62 مورد تعیین ارش و دیه درسال 1385، مجلۀ علمی پزشک¬قانونی، دورۀ 14، شمارۀ 1، بهار 1387
- شیرازی، سیدمحمد، (1409ق)، الفقه، کتاب الدیات، بیروت، دارالعلوم، چ 2.ج 90.
- طباطبایی، سیدعلی، ( 1418 ق)، ریاض المسائل، قم، موسسۀ النشر الاسلامی، ج14.
-طوسی، محمد بن حسن، (1410)، النهایه، سلسله الینابیع الفقیه، ج24، بیروت، موسسۀ فقه الشیعه
-عابدی، محمدحسن، (1384)، ارش و دیه اندام¬ها، سازمان پزشکی‌قانونی کشور.
شهیدثانی، زین‌‌الدین بن علی، ( 1413ق)، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام ، مؤسسة المعارف الإسلامیه، ج 15
- صاحب¬جواهر ، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام (ط. القدیمة)، دار إحياء التراث العربي، ج 43.
-عاملی، (شیخ )حر، (1409)، تفضیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، جلد 29، قم: موسسۀ آل البیت(علیهم السلام) لاحیا التراث.
-عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی،(1410)، اللمعه الدمشقیه فی فقه الامامیه، چ1، بیروت: دارالتراث (دارالاسلامیه)
-عبدالهی، افشین، (1396)، پیشینۀ رویۀ قضایی در ارتباط با قانون مجازات اسلامی، جلد چهارم، دیات، تهران، انتشارات قوۀ قضاییه، مرکز مطبوعات و انتشارات.
-قمی، صدوق، محمد بن علی بن بابویه، (1413)، من لا یحضره الفقیه، جلد 4، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم.
-کیدری، قطب الدین محمد بن حسین، (1416)، اصباح الشیعه، چ1، قم: موسسۀ امام صادق (ع)
-مفید، محمد بن محمد بن نعمان، (1413)، المقنعه،چ 1، قم:کنگرۀ جهانی هزارۀ شیخ مفید .
-مومن سبزواری، علی، (1421)، جامع الخلاف و الوفاق، زمینه¬سازان ظهور امام عصر، چ1، قم: زمینه¬سازان ظهور.
- موسوی اردبیلی، عبدالکریم، (1416)، فقه الدیات، قم، چاپ اول.
-نجفی، محمدحسن، (1404)، جواهر الکلام، تهران، مکتب الاسلامیه، چ 6، ج43.



-نیکروش، محمدرضا، (1381) ،آناتومی به زبان ساده، چ 4، مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی.

1- The Multi-Society Task Force on PVS (1994)."Medical Aspects of the Persistent VegetativeState— First of Two Parts". New England Journal of Medicine 330 (21): 1499–1508