کارکردهای مناسبت حکم و موضوع در دانش اصول فقه

محورهای موضوعی : فقه و مبانی حقوق

ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی ¹ ( دانشیار، گروه الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران )
مهدی دهقان سیمکانی ² ( دکترای الهیات، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران. )

تاریخ دریافت : 1398/09/28 تاریخ پذیرش : 1399/01/14 تاریخ انتشار : 1398/07/01

کلید واژه: اطلاقات, اصول فقه, مناسبت حکم و موضوع, عمومات,

چکیده مقاله :

قرینه مناسبت حکم با موضوع که از شیوه های تفسیری متون شرعی با رویکرد توسعه ایِ موضوع بوده، بیانگر رابطه ای است که باعث می شود، فقیه با اتکاء به فهم اجتماعی و نگاه عرف گرایانه و در عین حال مورد تایید شارع، از لفظ به موضوع متناسب با حکم و یا حکم متناسب با موضوع منتقل شود و ظهور جدیدی برای نصوص شکل گیرد. مناسبت میان حکم و موضوع هرچند خود دلیل مستقلی نیست، ولی موجب شکل گیری ظهور می گردد، یعنی می توان آن را از قرائن لبی متصل به کلام دانست که منشاء ظهور در دلیل لفظی می‌گردد. در تعابیر اصولیان، این قرینه که روش اصلیِ تنقیح مناط و الغای خصوصیت در دستیابی به موضوع واقعیِ احکام شرعی شمرده شده، بر پایه تنقیح ظهور عرفی، حجت است. در این پژوهش، ابعاد و زوایای تناسب حکم و موضوع و کارایی آن در مباحث گوناگون اصولی و نقش آن در دانش اصول فقه مورد ارزیابی قرار گرفت و مشخص شد که مناسبت حکم و موضوع در سرتاسر ابواب اصولی کارایی و نقشی موثر در استنباط احکام دارد.

چکیده انگلیسی:

 The concept of "proportionality between the verdict and the charge", which is of the exegetical methods of religious texts with an extensional approach to the subject-matter, manifests a relationship which helps the jurist achieve a verdict proportional to the charge, based on a social conception and a customary viewpoint, approved by the legislator, leading to a novel manifestation of the texts. The proportionality between the verdict and the charge, though not an independent reason itself, will result in this manifestation, i.e. it can be regarded as essential indications leading to the manifestation of the reason. In theologians' explanations, this concept which is regarded as the main method of the expurgation of the criterion and abolition of particularity in achieving the real subject-matter of religious injunctions,  is a proof on the basis of the expurgation of the customary practice of law. This research aims to assess the dimensions and viewpoints of the proportionality between the verdict and its efficiency in different theological concepts and its function in the knowledge of jurisprudential principles.  It will also shed light on the proportionality between the verdict and the charge has an effective role in the interpretation of judgments.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم

1. ابن بابویه، محمد بن علی (صدوق) ( 1403ق). معانی الأخبار. قم: دفتر انتشارات اسلامى.


2. ابن بابویه، محمد بن علی (صدوق) (1409ق). من لایحضره الفقیه. ترجمه علی اکبر غفاری و محمدجواد غفاری و صدر بلاغی. تهران: نشر صدوق، ج3.


3. ابن بابویه، محمد بن علی (صدوق) (1415ق). المقنع. قم: مؤسسة الامام الهادی.


4. ابن شهر آشوب، رشیدالدین محمد (1369ق). متشابه القرآن و مختلفه. قم: انتشارات دار البیدار، ج1.


5. ابن فارس، احمد بن فارس (1404ق). معجم مقاییس اللغه. قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه، ج5.


6. ابن منظور، محمد بن مکرّم (1405ق). لسان العرب. قم: نشر الادب الحوزه، ج1.


7. اسفندیاری (اسلامی)، رضا (1396). قرینه مناسبت حکم و موضوع و کارایی آن در استنباط احکام. فقه،شماره1، ص7-26.


8. اسفندیاری (اسلامى)، رضا (1387). قواعد کلى استنباط (ترجمه و شرح دروس فی علم الأصول). قم: مؤسسه بوستان کتاب، ج3،1.


9. اسکافى، محمد بن احمد (1416ق). مجموعة فتاوى ابن جنید. قم: دفتر انتشارات اسلامى، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه.


10. اسلامى، رضا (1387). قواعد کلى استنباط (ترجمه و شرح دروس فی علم الأصول). قم: مؤسسه بوستان کتاب، ج3،1.


11. اشرفی، سید حسن (1385). نهایة الإیصال(شرح فارسی اصول فقه). قم: انتشارات قدس، ج1.


12. اصفهانی، ابونعیم (1419ق). مسند ابوحنیفه. ریاض: انتشارات مکتبه الکوثر.


13. اصفهانى، محمدحسین (1404ق). الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة. قم: انتشارات دار احیاء العلوم الاسلامیه‏.


14. امامى خوانسارى، محمد (1352). تسدید القواعد. تهران: انتشارات شیخ محمد قوانینی.


15. انصاری، مرتضی بن محمد امین (1416ق). فرائد الاصول. قم: انتشارات اسلامی حوزه علمیه قم، ج1،2.


16. انصاری، مرتضی بن محمدامین (1415ق). کتاب المکاسب. تحقیق لجنة تحقیق تراث الشیخ الاعظم. قم: مجمع الفکر الاسلامی، ج1،3،5.


17. ایازی، محمدعلی (1386)، ملاکات احکام و شیوه­های استخراج آن. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.


18. برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371ق). المحاسن. قم: دار الکتب الإسلامیه، ج1.


19. بهبهانى، محمدباقر (1416ق). الرسائل الأصولیة. قم: موسسه العلامه المجدد الوحید البهبهانی‏.


20. تنکابنى، محمد (1385ق). إیضاح الفرائد. تهران: انتشارات مطبعه الاسلامیه(اخوان کتابچی)‏، ج2.


21. تونى، عبدالله بن محمد (1415ق). الوافیة فی أصول الفقه. قم: انتشارات مجمع الفکر الاسلامی.‏


22. حر عاملی، محمد بن حسن (1409ق). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. قم: انتشارات مؤسسه آل البیت، ج18.


23. حسینی تهرانی، سید محمدحسین (بی­تا). رسالة حول مسألة رؤیة الهلال. مشهد: بیجا.


24. حسینی تهرانی، سید محمدحسین(1421ق). ولایت فقیه در حکومت اسلام. مشهد: انتشارات علامه طباطبایی، ج2.


25. حسینی سیستانی، علی (۱۴۱۴ق). الرافد فی علم الاصول. قم: مکتبه آیت الله سیستانی.


26. خویی، ابوالقاسم (1422ق). محاضرات فى أصول الفقه. قم: طبع موسسة احیاء آثار السید الخوئی، ج1.


27. دهقان، مهدی؛ علیشاهی، ابوالفضل؛ بهمن پوری، عبدالله (1396). تناسب میان حکم و موضوع با رویکردی به کارکرد ابزاری عرف. جستارهای فقهی و اصولی، شماره 2، ص81 - 107.


28. زرکشی، محمد بن بهادر (1415ق). البرهان فی علوم القرآن. بیروت: انتشارات دارالمعرفه، ج2.


29. سیوطی، جلال الدین (بی­تا). الدر المنثور. بیروت: انتشارات دارالمعرفه، ج2.


30. شبیرى زنجانى، سید موسى ( 1419ق). کتاب نکاح. قم: مؤسسه پژوهشى راى‌پرداز، ج10.


31. شبیرى زنجانى، سید موسى ( 1419ق). کتاب نکاح. قم: مؤسسه پژوهشى راى‌پرداز، ج10.


32. صابری، حسین (1385). از مناسبت تا مذاق فقه، راه‌هایی به مقاصد شریعت. فقه و اصول، شماره 71،ص117-141.


33. صدر، محمدباقر (1391). بحوث فی شرح العروه الوثقی. نجف: انتشارات الآداب، ج2.


34. صدر، محمدباقر (1406ق). دروس فی علم الاصول. بیروت: دار الکتاب اللبنانی، ج1.


35. صدر، محمدباقر (1417ق). بحوث فی علم الاصول. قم: موسسه دائره المعارف فقه اسلامی، ج1.


36. صدر، محمدباقر (1418ق). بحوث فی علم الاصول. قم: موسسه دائره المعارف فقه اسلامی، ج1.


37. صنقور، محمد (1428ق). المعجم الأصولى. قم: انتشارات الطیار.


38. طباطبایى قمى، تقى (1371). آراؤنا فی أصول الفقه. قم: انتشارات محلاتی، ج1.


39. طوسی، محمد بن حسن (1407ق). تهذیب الاحکام. تهران: دار الکتب الاسلامیه، ج1،6.


40. علامه حلی، حسن بن یوسف (1413ق). قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج3.


41. علیشاهی قلعه جوقی، ابوالفضل؛ ارژنگ، اردوان (1391). مناسبت حکم و موضوع، کارکردها و سازوکارهای تشخیص در بیان فقیهان. فقه و اصول، شماره91، ص67-86.


42. علیشاهی قلعه­جوقی، ابوالفضل؛ ناصری مقدم، حسین (1390). چیستی و کارکردهای مذاق شریعت. فقه و اصول، شماره 86، ص157 – 193.


43. فاضل لنکرانی، محمد (1430ق). دراسات فی الاصول. تقریر صمدعلی موسوی. قم: مرکز فقه الائمه الاطهار(ع) ،ج2.


44. فانی اصفهانی، علی (1401ق). آراء حول مبحث الألفاظ فی علم الأصول‏. قم: انتشارات رضا مظاهری‏، ج2.


45. فخر المحققین حلی، محمد بن حسن (1387). ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القوائد. قم: انتشارات مؤسسه اسماعیلیان، ج2.


46. کلینى، محمد بن یعقوب (1407ق). کافی. تهران: انتشارات دار الکتب الإسلامیه، ج1،5،4.


47. مبلغی، احمد (بی‌تا). وجدان فقهى و راه‌هاى انضباط بخشى به آن در استنباط. فقه اهل بیت، شماره23، ص70-108.


48. محمدى، على(1387). شرح اصول فقه. قم: انتشارات دارالفکر، ج4.


49. مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی (1389). فرهنگنامه اصول فقه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.


50. مشکینی، علی (1349). الرسائل الجدیدة و الفرائد الحدیثة. قم: انتشارات مطبعه پیروز، ج1.


51. مظفر، محمدرضا (1388). اصول الفقه. ترجمه علی شیروانی. قم: انتشارات دارالفکر، ج1.


52. مکارم شیرازى، ناصر (1424ق). کتاب النکاح. قم: انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب علیه السلام.


53. منتظری نجف‌آبادى، حسین على (1415ق). دراسات فی المکاسب المحرمه. قم: انتشارات تفکر، ج2.


54. نائینی، محمدحسین (۱۴۱۱ق). کتاب الصلاه. تقریر از محمدعلی کاظمی. قم: دفتر انتشارات اسلامی، ج1.


55. نوری، فضل الله (1414ق). رسالة فی قاعدة الضمان الید. قم: دفتر انتشارات اسلامی.


56. همدانى، رضا (1416ق). مصباح الفقیه. قم: مؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث و مؤسسة النشر الإسلامی.