واکاوی سهم مدیران مدارس در عملکرد نظام آموزشی از بعد پیشرفت تحصیلی دانش آموزان

محورهای موضوعی : آموزش و پرورش

زهرا صنعتی ¹ (دانشجوی دکتری مدیریت آموزشی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران )
فریبا عدلی ² (استادیار گروه مدیریت آموزشی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران. )

تاریخ دریافت : 1402/07/09 تاریخ پذیرش : 1403/04/22 تاریخ انتشار : 1403/04/31

کلید واژه: مدیران مدارس, عملکرد نظام آموزشی, پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان,

چکیده مقاله :

هدف: مدیر مدرسه به عنوان نماینده آموزش و پرورش مسئول حسن اجرای فعالیت های آموزشی، پرورشی و اداری مدرسه است و نقش مهمی در موفقیت مدرسه دارد. در یک دهه گذشته، توجه به کیفیت مدیریت مدرسه در صدر موضوعات نظام آموزشی قرار گرفته است. با توجه به این موضوع، این پژوهش با هدف بررسی و تحلیل سهم مدیران مدارس بر عملکرد نظام آموزشی از بعد پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دوره دوم متوسطه در شهر تهران انجام شد. روش: به منظور درک تجربه زیسته مدیران مدارس، این پژوهش به رویکرد کیفی و با روش پدیدارنگاری انجام شد. داده ها به روش مثلث سازی و با مصاحبه نیمه ساختاریافته، مشاهده و تحلیل اسناد گردآوری شدند. شرکت کنندگان در مصاحبه، 20 نفر از مدیران مدارس، 26 نفر از معلمان و 7 نفر از متخصصان مدیریت آموزشی بودند که به روش نمونه-گیری هدفمند انتخاب شدند. فضای فیزیکی آموزشی 7 مدرسه و تعاملات مدیر نیز مشاهده شد. در تحلیل اسناد، سند تحول بنیادین آموزش و پرورش (1390) و آیین نامه اجرایی مدارس (1379) بررسی شد. داده ها به روش تحلیل محتوای کیفی بررسی شدند. یافته ها: یافته های پژوهش در 3 تم «تعریف مدیر مدرسه»، «فعالیت های اداری و آموزشی»، «ضرورت سطوح مدیریت» دسته بندی شدند و تاثیر عملکرد مدیر بر موفقیت نظام آموزشی (پیشرفت تحصیلی دانش آموزان) تحلیل و بررسی شد. در نهایت «سازوکارهای بهبود و توسعه عملکرد مدیران مدارس» پیشنهاد شد. نتیجه گیری: بر اساس یافته های پژوهش مدیران مدارس ما از آن جایی که عاملیت و تصمیم گیرنده نیستند و به فعالیت های روزمره مدرسه می پردازند. لذا پیشنهاد می شود "آموزش و تربیت مدیران مدرسه"، "بازتعریف وظایف مدیران"، "بازنگری در برنامه های آموزش و پرورش" و "ابهام زدایی از نقش مدیران مدارس" در خور توجه قرار گیرد و "انتخاب مدیران مدارس بر اساس شایسته سالاری" انجام شود.

چکیده انگلیسی:

Purpose: The principal of the school, as the representative of education, is responsible for the good implementation of educational, educational and administrative activities of the school and plays an important role in the school's success. Considering this issue, this research was conducted with the aim of investigating and analyzing the contribution of school principals on the performance of the educational system from the perspective of the academic progress of the students of second secondary girls public schools in Tehran. Method: In order to understand the lived experience of school principals, this research was conducted with a qualitative approach and phenomenological method. Data were collected by triangulation method and semi-structured interview, observation and document analysis. Findings: The findings of the research were categorized into 3 themes: "Definition of school principal", "Administrative and educational activities", "The necessity of management levels". And the effect of the manager's performance on the success of the educational system (students' academic progress) was analyzed and investigated. Finally, "mechanisms for improving and developing the performance of school principals" were suggested. Conclusion: The findings of the research show that the principals of our schools are not agents and decision makers, and they pay with the daily activities of the school. Therefore, it is suggested that "education and training of school principals", "redefinition of duties of principals", "revision of education programs" and "disambiguation of the role of school principals" should be given attention and "choice of school principals based on meritocracy" should be done.

منابع و مأخذ:

اسماعیلی، سعیده. (1395). شناسایی الگوی رؤسای دانشکده¬های دولتی شهر تهران، پایان نامه چاپ نشده کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی، دانشگاه الزهرا (س)، تهران.
اشرفی، سکینه. زین آبادی، حسن رضا. (1396). وظایف مدیران مدارس در جهت تقویت و توسعه کامیابی شغلی معلمان: پژوهش ترکیبی، دوفصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، 5(1): 195-215.
اکبری، لیلا. (1393). شناسایی سبک مدیریت ایرانی در مدیران ابتدایی، پایان¬نامه چاپ نشده کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی، دانشگاه الزهرا (س)، تهران.
انتصارفومنی، غلامحسین. (1394). رابطه انگیزش شغلی، دلبستگی شغلی و تعهد سازمانی معلمان با بهره وری مدیران در سازمان آموزش و پرورش استان زنجان، مدیریت بهره¬وری، 8(32): 171-190.
بنی اسد، شهین. حسین قلی زاده، رضوان. امین خندقی، مسعود. (1396). از اثربخشی تا تعالی: گسست نظریه، تحقیق و عمل در برنامه تعالی مدیریت مدرسه، پژوهش¬نامه مبانی تعلیم و تربیت، 7(2): 124-128.
پاهنگ، نظام الدین. مهدیون، روح اله. یاریقلی، بهبود. (1396). بررسی کیفیت مدارس و شناسایی عوامل موثر بر آن: پژوهش ترکیبی، دوفصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، 5(1): 173-193.
حاجی پورعبایی، نجمه. ابوالقاسمی، محمود. (1397). بررسی و مقایسه مدیریت مدارس متوسطه کرمان بر اساس الگوهای مدیریتی تونی¬بوش، دوفصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، 6(1): 62-81.
دبیرخانه شورای عالی آموزش و پرورش. (1379). آیین¬نامه اجرایی مدارس. انتشارات مدرسه.
زین¬آبادی، حسن¬رضا. عبدالحسینی، بیتا. (1396). مدرسه موفق، مدیر موفق؛ مطالعه تطبیقی یافته¬های پروژه بین¬المللی مدیر مدرسه موفق (ISSPP)، فصلنامه نوآوری¬های آموزشی، 16(61): 21-42.
سبزیان¬پور، زهره. اسلام¬پناه، مریم. (1398). بازگشت به مدیریت: طراحی و تبیین الگوی نوین صلاحیت-های مدیران آموزشی با روش تحلیل مضمون، فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، 7(1): 1-23.
سرچهانی، زهرا. زارع، رحیم. قنبری، سیروس. قلتاش، عباس. (1397). آسیب¬شناسی نظام ارزیابی عملکرد مدیران مدارس: یافته¬های یک پژوهش کیفی، دوفصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، 6(2): 264-284.
سند تحول بنیادین آموزش و پرورش. ( آذرماه، 1390). شورای عالی انقلاب فرهنگی.
ضیاءنژادشیرازی، آسیه. قلتاش، عباس. (1397). بررسی نقش تغییرات محتوایی برنامه درسی بر عملکرد دانش¬آموزان کلاس چهارم ابتدایی در آزمون¬های بین¬المللی تیمز، فصلنامه علمی پژوهشی رهیافتی نو در مدیریت آموزشی، 9(4): 127-146.
عبداللهی، حسین. (1392). ویژگی¬های عمومی و حرفه¬ای مدیران مدارس متوسطه ایران، فصلنامه علمی- پژوهشی تعلیم و تربیت، 30(118): 115-93.
عدلی، فریبا. (1396). مطالعه فرایند انتخاب و انتصاب مدیران مدارس در کشورهای منتخب؛ محور کنفرانس: مدیریت و برنامه¬ریزی آموزشی، اولین کنفرانس بین¬المللی آموزش و پرورش تطبیقی، 1-13.
عدلی، فریبا. مطلبی¬ورکانی، ابوطالب. (1397). درک مدیران مدارس از ماهیت و کارکرد تخصصی و حرفه¬ای خود، دو فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، 6(2): 1-20.
فرامرزنسب، رضا. احمدی، زهرا. رحیمی، کاظم. احمدی، مهناز. (1396). ويژگي¬هاي مديران آموزشي مدارس جهت ارتقاء و كارآمدي سطح آموزش، فصلنامه پژوهش¬های جدید در مدیریت و حسابداری، 4(1): 157-171.
لطیفی، فریبا. (1387). مدل نقش¬های دوازده¬گانه مدیریت در ایران، مجله علمی پژوهشی شریف، 24(43): 125-135.
مرد، سیدمحمد. زین¬آبادی، حسن¬رضا. آراسته، حیدررضا. (1396). نشانگرهای یک رهبر آموزشی موفق؛ یافته¬های یک مطالعه پدیدارشناسانه، دوفصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، 5(2): 109-128.
میرکمالی، سیدمحمد. (1393). رهبری و مدیریت آموزشی، تهران: یسطرون.
وایلز، کیمبل. (1382). مدیریت و رهبری آموزشی، مترجم: محمدعلی طوسی، تهران: موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه¬ریزی. چاپ دوازدهم.
هوشیار، فاطمه. شیربگی، ناصر. (1396). ارزیابی عملکرد مدیران مدرسه¬ها از دیدگاه معلمان بر اساس رویکرد کارت امتیازی متوازن (BSC) مطالعه موردی (مدرسه¬های شهر مریوان)، فصلنامه علمی نوآوری¬های مدیریت آموزشی، 12(2): 67-86.
هوی، وین¬کی. میسکل، سیسل¬جی. (1395). مدیریت آموزشی؛ تئوری، تحقیق و عمل، مترجمان: حسین عباسیان و مریم ساسانیان، تهران: آراد کتاب.
Agasisti, T., Bowers, J, A., & Soncin, M. (2018). School principals’ leadership styles and students’ achievement: Empirical results from a three-step latent class analysis. Educational Management Administration & Leadership, 6(47): 1-27.
Ali, A, I., & Abdalla, S, M. (2017). Educational management, educational administration and educational: Leadership: Definitions and general concepts. SAS Journal of Medicine (SASJM), 3(12): 326-329.
Amanchukwu, N, R., Stanley, J, G., & Ololube, P, N. (2015). A review of leadership theories, principles and styles and their relevance to educational management. Management, 5(1): 6-14.
Bayarystanova, E., Arenova, A., & Nurmuhametova, R. (2014). Education system management and professional competence of managers. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 140(2014): 427– 431.
Chua, L, C., Mosha, J, H. (2015). Managing school internal mechanisms for performance improvement in secondary education: Case of six secondary schools in eastern zone in Tanzania. SAGE Open October-December, 5(4): 1–9.
Cotton, K. (2003). Principals and student achievement: What the research says. Alexandria, VA: Association for supervision and curriculum development.
Cruickshank, V. (2017). The Influence of School Leadership on Student
Outcomes. Open Journal of Social Sciences, 5(9): 115-123.
Leithwood, K., Harris, A., & Hopkins, D. (2008). Seven strong claims
about successful school leadership. School Leadership and Management,
28(1): 27-42.
Malera, A., & Ozola, A. (2019). Role of school perincipals in high achievement of students. Rural Environment Education Personality, 3(12): 86-93.
Minaya, V., & Agasisti, T. (2019). Evaluating the stability of school performance
estimates over time. Fiscal Studies, 3(40): 401–425.
Oluwadare, A. (2011). Principals competency needs for effective schools administration in Nigeria. Journal of Education and Practice, 2(4): 15-24.

متن کامل:



فصلنامه رهبری و مدیریت آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی‌واحدگرمسار سال هفدهم، شماره 4، زمستان 1402 صص 288-259

 

 

 

 

 

 

واکاوی سهم مدیران مدارس در عملکرد نظام آموزشی از بعد پیشرفت تحصیلی        دانش­آموزان

زهرا صنعتی¹، فریبا عدلی²

چکیده:

هدف: مدیر مدرسه به عنوان نماینده آموزش و پرورش مسئول حسن اجرای فعالیت­های آموزشی، پرورشی و اداری مدرسه است و نقش مهمی در موفقیت مدرسه دارد. در یک دهه گذشته، توجه به کیفیت مدیریت مدرسه در صدر موضوعات نظام آموزشی قرار گرفته است. با توجه به این موضوع، این پژوهش با هدف بررسی و تحلیل سهم مدیران مدارس بر عملکرد نظام آموزشی از بعد پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان دوره دوم متوسطه در شهر تهران انجام شد.

روش: به منظور درک تجربه زیسته مدیران مدارس، این پژوهش به رویکرد کیفی و با روش پدیدارنگاری انجام شد. داده­ها به روش مثلث­سازی و با مصاحبه نیمه­ساختاریافته، مشاهده و تحلیل اسناد گردآوری شدند. شرکت­کنندگان در مصاحبه، 20 نفر از مدیران مدارس، 26 نفر از معلمان و 7 نفر از متخصصان مدیریت آموزشی بودند که به روش نمونه­گیری هدفمند انتخاب شدند. فضای فیزیکی آموزشی 7 مدرسه و تعاملات مدیر نیز مشاهده شد. در تحلیل اسناد، سند تحول بنیادین آموزش و پرورش (1390) و آیین­نامه اجرایی مدارس (1379) بررسی شد. داده­ها به روش تحلیل محتوای کیفی بررسی شدند.

یافته­ها: یافته­های پژوهش در 3 تم «تعریف مدیر مدرسه»، «فعالیت­های اداری و آموزشی»، «ضرورت سطوح مدیریت» دسته­بندی شدند و تاثیر عملکرد مدیر بر موفقیت نظام آموزشی (پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان) تحلیل و بررسی شد. در نهایت «سازوکارهای بهبود و توسعه عملکرد مدیران مدارس» پیشنهاد شد.

نتیجه­گیری: بر اساس یافته­های پژوهش مدیران مدارس ما از آن جایی که عاملیت و تصمیم­گیرنده نیستند و به فعالیت­های روزمره مدرسه می­پردازند. لذا پیشنهاد می­شود "آموزش و تربیت مدیران مدرسه"، "بازتعریف وظایف مدیران"، "بازنگری در برنامه­های آموزش و پرورش" و "ابهام­زدایی از نقش مدیران مدارس" در خور توجه قرار گیرد و "انتخاب مدیران مدارس بر اساس شایسته­سالاری" انجام شود.

کلید واژه ها: پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان، مدیران مدارس، عملکرد نظام آموزشی.

پذیرش مقاله: 22/4/ 1403                دریافت مقاله: 9/7/1402

مقدمه

تغییر و تحولی در آموزش رخ نخواهد داد مگر این که مدیران مدرسه برای شغل خود آموزش دیده باشند (کومبز³، 2005: 2) و هیچ کشوری فراتر از کیفیت رهبری آموزشی خود حرکت نمی­کند (آمانچوکوو، استنلی، الایب⁴، 2015: 6). پژوهش­های متعدد نشان می­دهد نقش مدیران مدارس در موفقیت عملکرد نظام آموزشی تایید شده است. سبزیان­پور و اسلام­پناه (1398: 2) در پژوهش خود بیان می­کنند: در اثر تغییرات اجتماعی و تلاش در جهت بهبود مدرسه، نقش مدیران در طی زمان تغییر کرده است. پژوهش كرويك­شنك⁵ (2017: 115) نشان می­دهد مدیریت مدرسه با بهبود شرایط کاری معلمان، فضا و محیط مدرسه به طور قابل ملاحظه­ای بر یادگیری و پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان تاثیرگذار است.

عملکرد نظام آموزشی بر اساس بنیان­های نظری متاثر از عواملی نظیر: سبک مدیران، روش تدریس معلمان، امکانات و تجهیزات، اولیا، منابع مالی، روابط انسانی، هدف­ها و محتوای آموزشی است. یکی از این عوامل که تاثیر بسزایی در شکوفایی و پرورش استعدادهای دانش آموزان دارد مدیر مدرسه است. مدیر مدرسه رهبر و تصمیم­گیرنده اصلی مسائل مدرسه هست. مدیران مدارس تصمیم­گیری، تصمیم­سازی و هدایت هدف­های آموزشی را عهده­دار هستند و می­توانند با انجام دادن درست فعالیت­ها، وظایف مدیریتی، عملکرد مطلوب و موفقیت سرمایه انسانی و فرهنگی جامعه را رقم بز­نند.

در ادبیات نظام آموزشی اهمیت مدیریت مدرسه نقش فزاینده­ای دارد. اهمیت نقش مدیر مدرسه به طور روزافزون در اثربخشی عملکرد مدرسه در پژوهش­های (کاتون⁶، 2003؛ لیت­وود، هریس و هاپکینز⁷، 2008) نشان داده شده است. آن­ها مدعی شدند که در میان عوامل درون مدرسه­ای، پس از معلم، مدیر دومین عامل اثرگذار بر پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان است (زین­آبادی و عبدالحسینی، 1396: 22). همچنین پژوهش­های مختلفی درباره تاثیر مدیران مدارس بر ساختار، فرهنگ و رسالت مدرسه، ایجاد و حفظ محیط یادگیری سالم و مثبت، رشد و توسعه حرفه­ای معلمان، تامین رضایت و کامیابی آن­ها انجام شده است (اشرفی و زین­آبادی، 1396: 196). یافته­های پژوهش­های ساپوویتز و همکاران⁸ (2010) نشان می­دهد که عملکرد مدیران و رهبران آموزشی سهم قابل توجهی در موفقیت تحصیلی دانش­آموزان دارد (عبداللهی، 1392: 94). پژوهش­ بربر و همکاران⁹ (2010) نشان داده است که 93 درصد دانش­آموزان با نتایج موفقیت­آمیز در مدارسی با مدیران خوب حضور داشته­اند در حالی که این رقم برای مدارس با مدیران عملکرد ضعیف تنها یک درصد بوده است (حاجی­پورعبایی و ابوالقاسمی، 1397: 63).

این در حالی است که از یک طرف، عملکرد نظام آموزشی ما بر اساس پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان در وضعیت چندان مطلوبی قرار ندارد از جمله: مطالعات بین­المللی روند­های آموزش ریاضیات و علوم¹⁰ (تیمز) از مهم­ترین و بزرگ­ترین مطالعات تطبیقی در قلمرو ارزشیابی پیشرفت تحصیلی است که تحت نظر انجمن بین­المللی ارزشیابی تحصیلی¹¹ هر چهار سال یک بار انجام می­شود. ایران از سال 1991 میلادی تاکنون در شش مطالعه تیمز شرکت کرده اما عملکرد دانش­آموزان ما در همه دوره­های تیمز همواره پایین­تر از میانگین بین­المللی بود (ضیاءنژادشیرازی و قلتاش، 1397: 128-129). همچنین در گزارش شاخص جهانی¹² (2020) در میان 167 کشور، رتبه نظام آموزشی کشور ما 71 می­باشد، این موضوع نشان می­دهد که وضعیت تحصیلی دانش­آموزان ما چندان در خور توجه نیست.

از طرف دیگر، مدیران مدارس ما نماینده آموزش و پرورش هستند و به عنوان بازو اجرایی سیاست­های وزارت آموزش و پرورش مرکز توجه است نه کارگزار اجتماع و تصمیم­گیرنده درباره مسایل مدرسه. به رغم این که بر پایه ادبیات مدیریت مدرسه محور، رهبران مدارس، کارگزاران مدارس هستند که در شکل­دهی فرهنگ و پیامدهای مدرسه اصلی­ترین نقش را بر عهده دارند، مدیران مدارس مورد مطالعه، نقش کارگزاری ندارند بلکه، ناظر و کنترل­کننده مدرسه هستند و به جای تاثیرگذاری و تصمیم­گیری درباره موضوعات مهم و حیاتی نظیر: بهبود کیفیت و کاهش نابرابری­ها، مجری تصمیم­های اداره کل آموزش و پرورش هستند. آن­ها از بخشنامه­ها تاثیر می­پذیرند و با بخشنامه­های وزارتی و منطقه­ای، مدارس را اداره می­کنند (عدلی و مطلبی­ورکانی، 1397: 30 -33) و مانند یک نگهبان از وسایل مدرسه مراقبت می­کنند. از مدیر مدرسه انتظار می­رود در پایان وقت مدرسه، مطمئن شود درب آزمایشگاه­ها و کتابخانه­ها بسته است. کپسول­های آتش­نشانی (البته در صورت موجودی) در جای خود هستند، شیرهای توالت و دستشویی­ها بسته­اند و در هیچ کلاسی لامپی روشن نیست. مدیر باید در هنگام خروج از مدرسه مطمئن باشد همه وسایل الکترونیکی خاموش­اند و همه چیز در جای خود است. همچنین مدیر مانند یک افسر پلیس رفتار می­کند. او مراقب پوشش معلمان و دانش­آموزان است. آیا لباس­هایی که معلمان و دانش­آموزان بر تن دارند بر اساس رنگ و مدل تعیین شده است؟ آیا با خود موبایل یا تبلت به همراه دارند؟ آیا به موقع وارد مدرسه شده­اند؟ البته دغدغه­های دیگری هم وجود دارد از جمله: معلم­ها در کلاس درس به جز محتوای کتاب درسی، چه می­گویند و چگونه درس می­دهند (عدلی، 1396: 11). همچنین، پژوهش­های انجام شده در زمینه ارزیابی عملکرد مدیران ضعف عملکرد آن­ها را نشان می­دهد. نداشتن علم و تخصص کافی برای اداره امور مدرسه، استفاده نکردن درست و خوب از امکانات مدرسه، اداره کردن مدرسه به شیوه­های سنتی، بی­توجهی به نظرات معلمان و دبیران، ضعف تصمیم­گیری، سازماندهی و برنامه­ریزی، بی­توجهی به فناوری­های روز، فراهم نکردن زمینه بروز و ظهور خلاقیت و نوآوری به عنوان ویژگی­های مدیران ناموفق در مدارس­ ما است (هوشیار و شیربگی، 1396: 68). بر پایه پژوهش­های انجام شده بیش از 25 درصد مدارس ما دچار سوء مدیریت یا ضعف مدیریت هستند که به نظر می­رسد شرایط مدیریت مدارس در ایران می­تواند یکی از دلایل اصلی دست نیافتن به هدف­های آموزشی و پرورشی مدارس باشد (حاجی­پورعبایی و ابوالقاسمی، 1397: 78).

نتایج پژوهش سبزیان­پور و اسلام­پناه (1398) با هدف شناسایی الگویی بر اساس تحلیل مضمون برای صلاحیت­های مدیران مدارس حاکی از آن است که صلاحیت­های مدیران مدارس در 4 تم فراگیر دانایی، تعالی معنوی، پویندگی و پایستگی خلاصه شده است. پژوهش بنی­اسد، حسین­قلی­زاده و امین­خندقی (۱۳۹۶) که هدف آن تبیین شکاف نظریه، تحقیق و عمل در برنامه تعالی مدیریت مدرسه با تکیه بر سیر تاریخی جنبش اثربخشی مدرسه از دهه ۱۹۶۰ تاکنون می­باشد، نشان داده­اند که مرور رویدادهای تاریخی معطوف به جنبش اثربخشی مدرسه حاکی از توسعه کمی و کیفی فعالیت­های انجام گرفته به شکل نظام­مند برای کاهش شکاف بین نظریه، تحقیق و عمل می­باشد. دستاورد این مطالعات، خلق پیکره دانش اثربخشی مدرسه است که با روندی تکاملی، تصویری روشن از سیمای مدرسه اثربخش در همگرایی با تعالی و بهبود ارائه نموده، هم­سویی و همراهی متخصصان، محققان آموزشی، مجریان و نیز تاکید بر اجرای برنامه­های مبتنی بر شواهد پژوهش زمینه­محور از مهم­ترین دلالت­های مطالعات مدارس اثربخش به شمار می­روند. آگاسیستی، جی­باورز و سونسین¹³ (2018) در پژوهش خود نتایج تجربی را در سه مرحله مورد مطالعه قرار دادند. هدف پژوهش شناسایی وجود انواع مختلف سبک رهبری در نمونه­ای از مدیران مدارس ایتالیایی بود. آن­ها در جستجوی پاسخ به این سوال بودند که در واقع چه اندازه از عملکردهای مختلف مدیریتی در زندگی روزانه مدیران مدارس اتخاذ شده است؟ نتایج پژوهش سه سبک رهبری توزیعی، آموزشی و تحول­گرا را برای مدیران مدرسه نشان می­دهد. ویژگی­های فردی مدیران در زمینه سن، جنسیت، نوع قرارداد و فاکتورهای زمینه­ای از جمله موقعیت جغرافیایی مورد بررسی قرار گرفته­اند. در نهایت تفاوت آماری معناداری در نمرات پایین­تر دانش­آموزان با مدارسی که از طریق رهبران آموزشی اداره می­شوند، مشاهده شد. در تنوع در نمرات آزمون تمام فاکتورهای مورد بررسی از جمله تفاوت در انواع رهبری و نواحی جغرافیایی محاسبه شد. به طوری که در شمال ایتالیا نتایج نمرات بالاتری از مدارس جنوب آن به دست آمده است که این نتایج با بررسی انواع سبک رهبری، سبک رهبران آموزشی بیشتر در نواحی جنوبی متمرکز شده­اند، همراه است. بیریستنوا، آرنوا و نورموهمتوا¹⁴ (۲۰۱۴) در پژوهشی به نقش اساسی مدیران برای توسعه همه­جانبه کشورها اشاره نموده­اند. در این پژوهش ضمن ارائه مدلی برای مدیریت آموزشی، به مسئله آموزش حرفه­ای مدیران تاکید شده و نتایج پژوهش حاکی از آن است که بین صلاحیت­های حرفه­ای مدیران و موفقیت سازمان­های آموزشی کشور قزاقستان رابطه وجود دارد. آدگبمیل اولوادار¹⁵ (۲۰۱۱) در تحقیق خویش که با هدف بررسی مهارت های مورد نیاز مدیران برای مدیریت موثر مدارس از طریق پرسشنامه انجام داد، در نتایج بدست آمده مهارت هایی همچون همکاری با معلمان در تعریف اهداف برای مدرسه، نظارت بر طرح درس، برنامه­ریزی و تصمیم­گیری، رهبری و نظارت را برای مدیران برشمرده است.

از آن جا که نظام­های آموزشی تحولات سرنوشت­ساز اجتماع را رقم می­زنند و مدرسه از نهادهای رسمی جامعه و مسئولیت خطیر اداره آن بر عهده مدیران است، جهت تحقق اهداف آموزشی که سازنده نسل­های آینده کشور است، مدیران توانمند نیاز هست. لذا در این پژوهش، با توجه به اهمیت نقش مدیران در بهبود عملکرد مدرسه و نظام آموزشی کشور، وظایف و فعالیت­های مدیران مدارس دخترانه دولتی در دوره دوم متوسطه شهر تهران بررسی و تحلیل می­شود.

سوال تحقیق

چگونه وظایف­ و فعالیت­های مدیران مدارس عملکرد نظام آموزشی از بعد پیشرفت تحصیلی     دانش­آموزان را متاثر می­کند؟ که بر مبنای این سوال، پرسش زیر بررسی می­شود:

مدیران مدارس چگونه وظایف­ و فعالیت­های مدرسه را انجام می­دهند؟

روش تحقیق

با توجه به هدف این پژوهش که در پی یافتن نقش مدیران مدارس در عملکرد نظام آموزشی از بعد پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان هست، پژوهش از نوع رویکرد کیفی است و به این دلیل که یافته­های این پژوهش می­تواند در راه بهبود عملکرد نظام آموزشی مورد استفاده قرار بگیرد، کاربردی است. از آن جا که با استفاده از مصاحبه نیمه­ساختارمند سعی بر این شد که مدل­های ذهنی مدیران، معلمان و متخصصان مدیریت آموزشی آشکار و شناسایی شود از رویکرد پدیدارنگاری استفاده شد. جامعه مورد مطالعه در این پژوهش، مدیران و معلمان مدارس دخترانه دوره دوم متوسطه شهر تهران و متخصصان مدیریت آموزشی، مشاهده فضای فیزیکی آموزشی و تعاملات مدیر مدرسه، تحلیل سند تحول بنیادین آموزش و پرورش (1390) و آیین­نامه اجرایی مدارس مصوب شورای عالی آموزش و پرورش (1379) بودند. در ادامه چگونگی استفاده از این روش­ها توضیح داده می­شود.

در مصاحبه با شرکت­کنندگان پژوهش، 20 نفر از مدیران مدرسه با تجربه مدیریت بالای ۵ سال، 26 نفر از معلمان با تجربه تدریس بالای 10 سال از مناطق1، 2، 3 و 7 نفر از متخصصان حوزه مدیریت آموزشی، دانش آموخته مدیریت آموزشی و تجربه کار بالای ۵ سال ­باشند. برای انتخاب شرکت­کنندگان در این پژوهش، از نمونه­گیری هدفمند بهره گرفته شد. علت انتخاب این افراد غنی بودن آن­ها از اطلاعاتی بود که پژوهش به دنبال آن بود، لذا ضرورت داشت که برای درک تجربه زیسته شرکت­کنندگان، دیدگاه­های ذهنی آن­ها مطالعه شود. اولین گروهی که در این پژوهش شرکت داشتند مدیران مدارس دولتی دخترانه دوره دوم متوسطه شهر تهران بودند. از آن جایی که نقش­ها در مقابل هم تعریف می­شوند با معلمان هم مصاحبه انجام شد. همچنین، با متخصصان مدیریت آموزشی به دلیل آشنایی و آگاهی آ­ن­ها از فعالیت­های مدرسه، وظایف و نقش مدیران مدرسه نیز مصاحبه شد. برای انجام دادن بهتر مصاحبه، نمونه­ای از سوالات به عنوان راهنمای مصاحبه تهیه شد. ابتدا مصاحبه آزمایشی با 2 مدیر مدرسه، 2 معلم و 1 متخصص مدیریت آموزشی انجام شد. این مصاحبه­های اولیه پیاده­سازی شد و برای گویا بودن آن بررسی شد. سپس تغییرات مورد نیاز انجام شد و پس از تایید، مصاحبه آغاز شد. مصاحبه این گونه بود که قبل از انجام مصاحبه به شکل حضوری یا تماس تلفنی در ارتباط با زمان و مکان دقیق مصاحبه با افراد هماهنگی­های لازم انجام شد، مصاحبه­ها بنا به زمانی که مصاحبه­شوندگان در اختیار قرار داده بودند، حدود 50 دقیقه بود و مصاحبه­ها تا اشباع نظری ادامه داشت.

افزون بر مصاحبه، برای درک بهتر نقش مدیران در مدرسه و افزایش کیفیت پژوهش، فضای فیزیکی- آموزشی مدارس و تعاملات مدیر نیز 7 مدرسه مشاهده شد. مشاهده شامل فضای فیزیکی- آموزشی مدرسه و تعاملات مدیر با کارکنان و دانش­آموزان است. از آن جایی که در رابطه با ویژگی مدیران مدرسه و این که آن­ها چگونه در رابطه با فعالیت­ها، نقش­ها و مهارت­ها صحبت می­کردند، مهم بود که فضا و بافت، از نظر امکانات و حرکات رفتاری هم مطالعه و بررسی شود. برای مشاهده یک راهنما وجود داشت، این راهنما شامل وسایل فیزیکی در محل و چگونگی تعامل بود. واحد تحلیل رفتار بود و نه تنها به گفتگو توجه شد که چرا این مباحث مطرح می­شود بلکه چگونه گفتن هم در راس توجه قرار گرفت. به عبارت دیگر نه تنها چرایی رفتار بلکه چگونگی بیان کلمات هم مشاهده شد.

جدول 1. نمونه­ای از مشاهدات پژوهش

ردیف	تعاملات مشاهده شده	زبان بدن	استنباط
وظایف	کد 5) بیان تجربیات مدیر در رابطه با انتخاب رشته نادرست برخی دانش­آموزان و عواقب آن، معرفی و ارجاع دانش­آموز به مدرسه دیگر کد 12) منگنه زدن برگه­های امتحانی	در دست گرفتن دستان دانش­آموز، چهره خندان، لحن مادرانه یا دوستانه تکان دادن سر به نشانه تاسف	قانونی   عرفی/ خدماتی
نقش	کد 8) احترام و تکریم اولیا و تقدیم هدایا تکریم ارباب­رجوع کد 15) ابلاغ و اطلاع­رسانی بخشنامه و اطلاعاتی از اداره به معلمان	استفاده از حرکات دست حرکت و پایین آوردن سر ----------	میزبان   اطلاع­رسان
مهارت	کد 12) تعامل و ارتباط با همکاران	اشاره دست و تکان دادن سر	ارتباط

از آن جا که شرح فعالیت­ها و وظایف مدیران مدارس در آیین­نامه­ها و اسناد مربوطه نوشته شده است، این اسناد مطالعه و بررسی شدند. تحلیل اسناد شامل فصل 4، فصل 5، فصل 6 و فصل 7 سند تحول بنیادین آموزش و پرورش (1390) و ماده­های مربوطه (ماده 5، 6، 7، 8، 9، 10، 14، 15، 18، 20، 31، 32، 44، 45، 56، 65، 80، 94، 95 و 107) در آیین­نامه اجرایی مدارس مصوب شورای عالی آموزش و پرورش (1379) بود. 

بر این اساس، با توجه به چگونگی گردآوری داده­ها، یعنی تحلیل و مطالعه اسناد مربوط، مصاحبه و مشاهده، مثلث­سازی انجام شد و این گونه کیفیت و اعتبار پژوهش افزایش یافت. جهت اطمینان از روایی پژوهش و افزایش اعتبار این پژوهش، از روش بررسی توسط مشارکت­کنندگان استفاده شد. در بررسی توسط مشارکت­کنندگان، نتایج به 3 نفر از شرکت­کنندگان متخصص بازگردانده شد تا فرایند تحلیل و مقوله­های به دست آمده را بازبینی کرده و نظر خود را ابراز کنند تا داده­ها از زاویه­های مختلف دیده شوند و اعتبار آن­ها تایید شود.

یافته‌ها

در ابتدا درباره این پرسش که مدیران مدارس چگونه وظایف­ و فعالیت­های مدرسه را انجام می­دهند؟ باید دانست که مدیر مدرسه کیست؟

تعریف مدیر مدرسه: تعریف مدیر مدرسه از منظر مدیران مدارس: با توجه به تحلیل مصاحبه­ها، شرکت­کنندگان مدیر در واقعیت مدیر مدرسه را این گونه تعریف می­کنند:

«در وضعیت کنونی مدیر مدرسه مدیر خدمات، تدارکات و مدیر آموزشی است که کار هدایت فعالیت­های آموزشی، تربیتی و پرورش همه جانبه استعدادهای دانش­آموزان را برعهده دارد»

تعریف مدیر مدرسه از منظر متخصصان مدیریت آموزشی: مدیر مدرسه کسی است که مجموعه فعالیت­های هدف­دار و منظم را در راستای مباحث روزمره سازمانی، هدف­های کوتاه مدت و بلند مدت سازمان تصمیم­گیری کند و هدفش توسعه، رشد و حمایت از معلمان و دانش­آموزان برای بهبود فرایند تحصیلی باشد. تفاوت مدیریت در سیستم­های آموزشی با غیرآموزشی را در مهارت ارتباطی می­دانند. یکپارچه­سازی را شامل تمام ارکان یعنی از نیروی انسانی گرفته تا تجهیزات که این یکپارچه­سازی در حال حاضر عملا در مدرسه نیست.

تعریف مدیر مدرسه از منظر اسناد: در واژه­نامه تخصصی آموزش و پرورش (1393: 577) مدیر مدرسه، فرد واجد شرایط و دارای صلاحیت­های رهبری حرفه­ای مدارس ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان است که بر اساس مقررات، معیارها و ملاک­های مشخص با تاکید و توجه خاص به نظم و انضباط، رسیدگی به امور فیزیکی و روانی مدرسه، طی حکمی از جانب مدیر اداره آموزش و پرورش منطقه یا مرجع ذی­صلاح دیگری انتخاب و منصوب می­شود. در آیین­نامه اجرایی مدارس (1379: 3) مدیر مدرسه به عنوان نماینده آموزش و پرورش منطقه می­باشد و در کلیه امور مدرسه مسئولیت دارد و موظف است بر اساس مقررات با برنامه­ریزی­های مناسب و استفاده از مشارکت کارکنان، دانش­آموزان و اولیای آن­ها و با بهره­گیری از امکانات و ظرفیت­های داخل و خارج از مدرسه، جهت تحقق اهداف مصوب دوره تحصیلی تلاش کند، به گونه­ای که ارزیابی عملکرد سال تحصیلی بیانگر ارتقا، رشد کیفی و مطلوب دانش­آموزان در ابعاد مختلف باشد.

فعالیت­های اداری و آموزشی: وظایف مدیران مدارس بر اساس مصاحبه­ها، مشاهده و بررسی اسناد تحت 3 مقوله اصلی وظایف قانونی، عرفی و حرفه­ای طبقه­بندی شدند. وظایف قانونی، وظایف تعریف شده در آیین­نامه اجرایی مدارس و انتظارات آموزش و پرورش از مدیران مدارس است. وظایف عرفی شامل فعالیت­هایی خارج از وظایف مدیریتی است که مدیر به طور روزمره در زندگی سازمانی برای اداره امور مدرسه انجام می­دهد. وظایف حرفه­ای مدیریتی، از منظر مدیران مدارس و متخصصان مدیریت آموزشی وظایفی است که مدیران در وضعیت مطلوب انجام می­دهند.

مدیران مدارس در انجام وظایف و فعالیت­های مدرسه نقش­هایی را ایفا می­کنند که در چگونگی انجام آن­ها تاثیرگذار است. در ادبیات نظری نقش را به عنوان رفتار متقابل تعریف می­کنند. نقش مجموعه رفتارهای وابسته به یک کار خاص در سازمان است. مینتزبرگ¹⁶ (1973) نقش را ترکیبی از مجموعه­های سازمان­یافته­ای از رفتارهای مدیریتی می­داند (علاقه­بند، 1396: 10). بر اساس یافته­های پژوهش مدیران مدارس نقش­های مختلفی را دارند. شکل (1)، نقش مدیران مدارس در وضعیت کنونی را نمایش می­دهد.

 

شکل 1. نقش­های مدیران مدارس

مدیران برای انجام وظایف و فعالیت­ها در مدرسه باید مهارت­هایی را داشته باشند. مهارت­های مدیریتی به مهارت­هایی گفته می­شود که به وسیله آن، شخص در وجود خود امکان به حرکت درآوردن اجزای یک مجموعه را برای حرکت متناسب همه اجزا به سوی هدف­های تعیین شده فراهم می­آورد. مهارت به توانایی­های قابل پرورش شخص در عملکرد و ایفای وظایف اشاره دارد و منظور از آن، توانایی به کار بردن موثر دانش و تجربه شخصی است (علاقه­بند، 1396: 122). یافته­های پژوهش نشان می­دهد مدیران مدارس مورد مطالعه دارای مهارت­های ارتباط، نظرخواهی و مدیریت زمان هستند. شکل (2)، مهارت­های مدیران مدارس را نمایش می­دهد.

 

شکل 2. مهارت­های مدیران مدارس

ویژگی­های مدیر مدرسه نیز در چگونگی انجام وظایف و فعالیت­های مدرسه موثر است. ویژگی­های مدیر، خصوصیاتی است که سبب پذیرفته شدن او در یک گروه یا سازمان می­شود. آن دسته از خصوصیاتی که لازمه مدیریت است و مدیر به واسطه داشتن برخی از آن­ها می­تواند در افراد نفوذ و برای پیشبرد نظام آموزشی تلاش کند. در ادبیات نظری، ویژگی­های بسیاری از جمله: قدرت تصمیم­گیری، تفکر انتقادی و منطقی، حضور بیشتر در کنار کارکنان، وقت­شناسی، بینش مبتنی بر جامعیت، مدیریت موثر، اعتماد به نفس، ارزش قائل شدن برای اندیشه دیگران، آینده­نگری، روحیه نوآوری و مشارکت برای مدیران مدارس هست. افزون بر این ویژگی­ها، شرکت­کنندگان این پژوهش مدیران، معلمان و متخصصان مدیریت آموزشی نیز ویژگی­هایی برای مدیران برشمرده­اند. این ویژگی­ها عبارتند از:

1- صبر و صبوری 2- متانت 3- سعه صدر 4- شنونده خوب 5- انعطاف­پذیری 6- ایثارگری 7- آرامش 8- جذب و نفوذ (کاریزماتیک) 9- توجه و اهمیت دادن به ارزش­های جامعه 10- تغییر 11- مهربانی 12- کاردان 13- خلاق 14- به روز بودن 15- ظاهر مناسب 16- کنترل هیجانات و عصبانیت 17- نظم و انضباط 18- ارزش و احترام قائل شدن. 

مدیر مدرسه می­تواند با داشتن انبوهی از ویژگی­های مدیریت، ایده­های متعالی را در حوزه­های آموزشی هدایت کند. در این پژوهش ویژگی­های مدیران مدارس بر اساس مصاحبه­ها، مشاهده و بررسی اسناد به 2 دسته ویژگی­های عمومی و رفتاری طبقه­بندی شده­اند. قابل ذکر است، از میان ویژگی­های بیان شده توسط شرکت­کنندگان، ویژگی­هایی که دارای بیشترین تکرار بودند در طبقه­بندی ویژگی­های مدیران مدارس کدگذاری شده است. شکل (3)، ویژگی­های مدیران مدارس را نمایش می­دهد.

 

شکل 3. ویژگی­های مدیران مدارس

افزون بر نقش­ها، مهارت­ها و ویژگی­هایی که در راستای انجام وظایف و فعالیت­های مدیران بیان شد، مدیر مدرسه از طریق تاثیرگذاری بر دانش­آموزان، معلمان، اولیا و اداره آموزش و پرورش نقش کلیدی در ایجاد محیط­های یادگیری خواهد داشت و با تاثیرگذاری­هایی که دارد مسیر چگونگی انجام فعالیت­های مدرسه و موفقیت نظام آموزشی را تعیین می­کند. البته لازم به ذکر است مدیران مدارس از اداره آموزش و پرورش بیشتر تاثیر می­پذیرند و کمتر تاثیر می­گذارند.

اقدامات تاثیرگذار مدیر بر دانش­آموزان از منظر شرکت­کنندگان مدیر: 1- تدریس مجدد درس توسط مدیر به دانش­آموز ضعیف 2- فراهم­آوری شرایط آموزشی 3- برنامه­ریزی آموزشی و برنامه­های مدیر 4- توجه به تفاوت­های فردی 5- مشاوره تحصیلی و مشاوره­ فردی 6- پیگیری و حل مشکلات دانش­آموزان، رسیدگی به اعتراض دانش­آموزان، حل مشکلات و آسیب­های اجتماعی 7- طرز برخورد، رفتار و نگاه (الگوی رفتاری) 8- جذب همکاران قوی 9- فعالیت­های خیرخواهانه 10- آموزش مهارت­های زندگی.

عناصر نشان­دهنده تاثیرگذاری مدیر بر دانش­آموزان: 1- موفقیت دانش­آموزان در زمینه علمی، پژوهشی و اخلاقی 2- رضایت خانواده­ها و دانش­آموزان از مدیر و مدرسه. 

اقدامات تاثیرگذار مدیر بر دانش­آموزان از منظر شرکت­کنندگان معلم: 1- سبک مدیریت 2- برنامه­هایی در بعد علمی، آموزشی و پرورشی مانند برگزاری آزمون­های هفتگی 3- سیاست­های مدیر 4- چندجانبه­نگری 5- کلاس­های فوق­برنامه 6- تشویق به پژوهش 7- ارتباط 8- مشاوره 9- موجه­سازی (روشنگری) 10-برخورد از موضع قدرت 11- جذبه داشتن مدیر 12- شنونده فعال 13- برنامه­ریزی­های اردوها و جشن­ها 14- تهیه امکانات آموزشی مناسب 15- رعایت اخلاق و انضباط 16- راهنمایی دانش­آموزان.

عناصر نشان­دهنده تاثیرگذاری مدیر بر دانش­آموزان: 1- پیشرفت علمی دانش­آموزان و موفقیت­های آن­ها در آینده 2- اخلاق­مداری.

شرکت­کنندگان مدیر و معلم در عناصر نشان­دهنده تاثیرگذاری مدیر بر دانش­آموزان در زمینه اخلاقی، پیشرفت علمی و موفقیت دانش­آموزان هم عقیده هستند. به عبارت دیگر، اگر دانش­آموزان پیشرفت علمی و اخلاقی داشته باشند این موضوع می­تواند نشان از تاثیرگذار بودن مدیر بر دانش­آموزان باشد.

اقدامات تاثیرگذار مدیر بر معلمان از منظر مدیران مدارس: 1- درک کردن 2- آرامش 3- همدلی 4- معرفی کتاب 5- برگزاری سمینار و کارگاه 6- آموزش روش­ها و فنون تدریس 8- ارتباط قوی 9- رفتار مناسب 10- برنامه­ریزی 11- نظرخواهی 12- راهنمایی معلمان 13- بحث­های روان­شناسی و مشاوره­ 14- فرهنگ­سازی 15- وقت­شناسی 16- تقدیر و تشکر زبانی 17- حمایت از معلمان. 

عناصر نشان­دهنده تاثیرگذاری مدیر بر معلمان از دیدگاه مدیران: 1- بهبود انگیزه معلمان 2- بهبود شرایط روحی و روانی 3- برخورد محترمانه 4- عملکرد مثبت و منفی معلمان. 

اقدامات تاثیرگذار مدیر بر معلمان از منظر معلمان: 1- سعه­صدر 2- صبوری­ 3- طرز برخورد 4- نحوه بیان 5-برگزاری دوره­های آموزشی 6- ارتباط قوی و موثر 7- تقدیر از معلمان 8- تهیه امکانات 9- هم­فکری 10- وقت­شناسی 11- ایجاد فضای صمیمی 12- راهنمایی معلمان 13- برنامه­ریزی 14- ایجاد آرامش و استرس 15- همراه بودن یا نبودن با معلم 16- میزان پیگیری مسائل مدرسه و معلمان 17- تفرقه­اندازی یا ایجاد صمیمیت.

عناصر نشان­دهنده تاثیرگذاری مدیر بر معلمان از دیدگاه معلمان: 1- ایجاد انگیزه 2- بهبود و تاثیر مثبت در عملکرد 3- بالابردن سطح علمی معلمان 4- رفتار مناسب معلم با دانش­آموزان 5- همکاری و صمیمیت معلمان با مدیر 6- اخلاق و رفتار 7- تاثیر مثبت و منفی در روحیه معلم. 

مدیران و معلمان مدارس در زمینه اقدامات تاثیرگذار مدیر بر معلمان در موارد زیر عقیده مشترک دارند: درک و همدلی، ایجاد آرامش، برگزاری کارگاه­ها و دوره­های آموزشی، ارتباط موثر، طرز برخورد و رفتار، برنامه­ریزی و راهنمایی معلمان، وقت­شناسی، تقدیر و تشکر مدیر از معلمان. 

مدیران و معلمان مدارس در زمینه عناصر نشان­دهنده تاثیرگذاری مدیر بر معلمان در موارد زیر نیز هم عقیده هستند: رفتار و برخورد محترمانه، ایجاد و بهبود انگیزه معلمان، تاثیر مثبت و منفی در روحیه و عملکرد معلمان. 

شرکت­کنندگان مدیر و معلم در اشاره به تاثیر مدیر بر اولیا، خود را چنین توصیف می­کنند: ما متولیان فرهنگ هستیم، آثار کار ما سال­های سال بجا می­ماند و مدیر پل ارتباطی بین مدرسه و والدین است. فرهنگ خانواده­ها، وضعیت مالی، سطح تحصیلات اولیا، روابط متقابل اولیا با مدیر عناصر مهمی در تاثیرپذیری اولیا محسوب می­شود و مدیر با طرز برخورد، رفتار، روابط انسانی و اخلاق­مداری بر اولیا تاثیر می­گذارد. بازتاب تاثیر مدیر بر اولیا در تصمیم­های تحصیلی که برای فرزندان خود می­گیرند مشهود است. از آن جا که بهترین مبلغان مدرسه اولیا هستند، عملکرد موفق مدیران یکی دیگر از عوامل تاثیر مدیر در اولیا هست که در ارزیابی عملکرد مدرسه از طریق اولیا برای انتخاب مدرسه آن­ها مشخص می­شود. در تایید این موضوع مینایا و آگاسیستی (2019: 2)، بیان می­کنند که با ارزیابی کیفیت مدرسه و انتشار نتایج آن، به والدین اطلاعات بیشتری در مورد مدارس برای انتخاب­های آگاهانه­تر به آن­ها داده می­شود.

مدیر در تغییر ویژگی­های شخصیتی اولیا و روش­های تربیتی فرزندان آن­ها نیز می­تواند تاثیرگذار باشد. اما این تاثیرات به معنای تاثیر صد در صدی مدیر بر اولیا نیست. زیرا بخشی از اولیا دیدگاه سنتی نسبت به تربیت فرزندان­شان دارند که با روش­های کاری فعلی همخوانی ندارد و بخش دیگری از خانواده­ها متجدد هستند و می­خواهند به­روز باشند که آن­ها هم مشکلات خاص خودشان را دارند و با توجه به روحیات متفاوت خانواده­ها، این تاثیرگذاری مدیر در اولیا نسبی است.

مدیران تاثیرگذاری عملکرد خود بر اداره آموزش و پرورش را در این می­دانند که عملکرد خوب آن­ها باعث می­شود اداره آموزش و پرورش منطقه اجرای برخی از برنامه­های آموزشی را بر عهده مدرسه آن­ها بگذارد و بازخورد اجرای دقیق برنامه­ها، فعالیت­ها و عملکرد مثبت مدرسه در شهرت اداره آموزش و پرورش تاثیرگذار است. در واقع، مدیران مورد مطالعه معتقدند تاثیری بر اداره آموزش و پرورش و فعالیت­های آن­ها ندارند و اداره آموزش و پرورش هم از طرح­ها و برنامه­های مدیران حمایت نمی­کند. به نظر می­رسد سیستم متمرکز نظام آموزشی و وجود سلسله مراتب از بالا به پایین مانع تاثیرگذاری مدیر بر اداره آموزش­وپرورش می­شود.

ضرورت سطوح مدیریت: در بررسی این که مدیر مدرسه چگونه وظایف و فعالیت­های مدرسه را انجام می­دهد، ضرورت داشت تا حضور فیزیکی مدیر در مدرسه برای انجام فعالیت­ها نیز بررسی شود. در جدول (2) عوامل ضرورت حضور داشتن مدیر و عوامل به وجود آمده از حضور نداشتن مدیر از منظر مدیران و معلمان آمده است و جدول (3) دلایل حضور و عدم حضور مدیر مدرسه از منظر متخصصان مدیریت آموزشی را نشان می­دهد.

 

 

 

 

 

جدول 2. عوامل حضور و عدم حضور مدیر از منظر مدیران و معلمان

عوامل ضرورت حضور مدیر

عوامل به وجود آمده از عدم حضور مدیر

برنامه­ریزی، هماهنگی، تقسیم کار، رهبری، سازماندهی کارکنان مدرسه، پاسخگویی به بخشنامه­ها، نظاره­گر، کنترل­کننده، هدایت­کننده، تامین­کننده منابع مالی و امکانات آموزشی، درک همکاران، ارتباط، مشاوره، هم­فکری، مشکل­گشایی، ایجاد انگیزه، حامی معلمان، نظم و انضباط، کلی­نگری، تبعات روحی و روانی، بهبود عملکرد و عملکرد بهتر مدیر، تایید انجام کارها و فعالیت­های آموزشی، همکاری، همراهی، همدلی، تخصص، تعامل، دقت بالا در انجام فعالیت­ها

هرج­ومرج و از هم گسیختگی بلا تکلیفی و وضعیت نامشخص اختلاف نظر میان همکاران تناقض میان معلم با همکاران، دانش­آموزان و اولیا

 

جدول 3. دلایل حضور و عدم حضور مدیر مدرسه از منظر متخصصان مدیریت آموزشی

دلایل حضور مدیر

دلایل عدم حضور مدیر

از فعالیت­های نیروهای ستادی و صف حمایت می­کنند. مدیری موفق است که بتواند در شرایط حاضر، مدیریت موفقی داشته باشد و اکنون مدیریت معنا پیدا می­کند (موفقیت مدیر در گرو مدیریت او). هم عقیده با فالت: مدیریت یعنی کار کردن با افراد و به وسیله افراد برای تحقق اهداف. مدیر تصمیم­گیرنده مسائل مدرسه هست و حضور او به عنوان یک عنصر تاثیرگذار در مدرسه الزامی است. یکپارچه­سازی فرهنگ، جو، شخصیت­ها را بر عهده دارد تا به یادگیری برسند.

آسیبی به فعالیت­های مدرسه وارد نمی­کند. مدیریت به معنای واقعی تحقق پیدا نمی­کند. قدرت و مهارت تصمیم­گیری ندارند. مدیران کنونی مدارس مجری تصمیمات، ناظم و اجراکننده هستند. تخصص و مهارت­های مدیریتی ندارند. بسیاری از مدیران از تئوری مدیریت اطلاعی ندارند. مدیران میان مدیریت مدرن و مدیریت سنتی قرار گرفته­اند و اصرار برای سنتی بودن دارند.

 

در بررسی ضرورت وجود و حضور مدیر در مدرسه به فرصت یا تهدید بودن مدیر اشاره شده است. دلایل حضور مدیر به عنوان فرصت یا تهدید در شکل (4) آمده است.

 

شکل 4. دلایل حضور مدیر به عنوان فرصت یا تهدید

از ضرورت­های دیگر حضور مدیر در مدرسه به همکاری­های او برای انجام وظایف و فعالیت­های مدرسه اشاره شده است.

جدول 4. عناصر شکل­دهنده همکاری مدیر

عناصر شکل­دهنده همکاری مدیر

هماهنگی- برنامه­ریزی مناسب- همراهی- همدلی- فراهم­آوری شرایط فیزیکی مدرسه- تدریس- آموزش نحوه برخورد و رفتار با دانش­آموزان- حل مشکلات معلمان و دانش­آموزان- زمان­بندی مناسب دروس- برگزاری کلاس­های جبرانی یا فوق­برنامه جهت تسهیل تدریس- راهنمایی معلمان- تهیه امکانات- هم­­فکری- ارتقا توانایی معلمان- ایجاد انگیزه- کمک به پیشبرد اهداف- همکاری با معلمان دارای رشته­های غیرمرتبط- حامی معلمان و حل مشکلات شخصی آن­ها.

مدیر تسهیل­گر فعالیت­های آموزشی است و یکی دیگر از دلایل حضور او در مدرسه، تامین منابع مالی و امکانات آموزشی بیان شده است که در مدارس دولتی به دلیل کمبود بودجه یا سرانه مدرسه و تامین منابع مالی از طریق مشارکت­های مردمی، عواملی در تهیه امکانات آموزشی دخیل هستند از جمله:

1- مقرون به صرفه بودن امکانات 2- مقدور در حد بودجه و وضعیت مالی مدرسه 3- پیشنهاد اکثریت معلمان و بر اساس نیاز واقعی .

بر اساس یافته­های پژوهش، همه مسائل مدرسه به مدیر ختم می­شود و او با طرز فکر، سبک مدیریتی، دیدگاه، تدابیر و برنامه­هایی که دارد می­تواند مسائل و مشکلات آموزشی را مشکل­گشایی ­کند که مشکل­گشایی مدیر در مدرسه نیز از ضرورت­های حضور او بیان شده است.

ضرورت دیگر حضور مدیر در مدرسه ثبت حضور و غیاب؛ تاخیر و غیبت معلمان است که در این زمینه مدیران مدارس دو دسته­اند: مدیران مقرراتی و مدیران منعطف.

 مدیران مقرراتی برای ساعت ورود و خروج اهمیت زیادی قائل­اند و در صورت تاخیر بلافاصله تذکر می­دهند، ثبت می­کنند و به اداره آموزش و پرورش گزارش می­شود که معلمان تبعات روحی و روانی آن را اضطراب، استرس، تاثیر منفی در روحیه و عملکرد کاری می­دانند. برخی با صدای بلند زمان تاخیر را اعلام می­کنند و برخی با چشم غره­ و نگاه کردن به ساعت اعتراض خود را بیان می­کنند.

مدیران منعطف، با معلمانی که تخطی نداشته و منظم هستند در تاخیر برای بار اول برخوردی نمی­کنند اما چنان چه تکرار شود به دلیل جلوگیری از تبعات روحی که برای معلم دارد از طریق یکی از معاونان تذکر غیر مستقیم می­دهند و سپس در صورت رعایت نشدن، مدیر محترمانه و محرمانه تذکر می­دهد و در صورتی که موارد تاخیر بیشتر شود در دفتر ثبت می­گردد و به اداره آموزش و پرورش گزارش می­شود.

مدیران مدارس، غیبت را مهم دانسته و در هر صورتی در دفتر حضور و غیاب با تاکید بر موجه یا غیرموجه بودن ثبت می­کنند و در ثبت از عناوین دیگری همچون غیبت بااطلاع یا بی­اطلاع هم استفاده می­کنند که این عناوین برای زمانی که غیبت معلم هماهنگ شده یا نشده باشد به کار می­رود. این دفتر ثبت حضور و غیاب به اداره آموزش و پرورش ارسال می­شود. در صورت طولانی بودن غیبت­ها، معلمان باید به اداره آموزش و پرورش پاسخگو باشند.

جهت افزایش کیفیت پژوهش، در بررسی چگونگی انجام وظایف و فعالیت­های مدرسه و ضرورت سطوح مدیریت، رضایت شغلی مدیران نیز مورد توجه قرار گرفت تا دیدگاه و مدل ذهنی مدیران در این زمینه بررسی و تحلیل شود. مدیران بر این باورند که به مدیریت باید عشق داشت و نباید با عقیده یک پست کاری به آن نگاه کرد. افراد جهت ورود به حرفه مدیریت مدرسه باید علم، مهارت­های حرفه­ای و مهارت­های زندگی را داشته باشند زیرا این پست تمرکز و دقت زیادی می­طلبد. با توجه به این که اغلب مدیران مدرسه بنا به عواملی که در جدول (5) بیان شده است از مدیریت خود خرسند هستند اما عوامل ناخرسندی بیشتر است. بنابراین رضایت امری نسبی است و با توجه به شرایط و موقعیت مدرسه، سیاست­ها و تغییر قوانین احساس رضایت نیز تغییر می­کند.

جدول 5. عناصر خرسندی و ناخرسندی مدیر از مدیریت خود

عناصر خرسندی مدیر از مدیریت خود	عناصر ناخرسندی مدیر از مدیریت خود
1- پیشرفت مدرسه از نظر آموزشی و پرورشی 2- تهیه فناوری و تجهیزات آموزشی 3- همدلی 4- تلاشگری 5- ارتباط با همکاران 6- علاقمندی به شغل معلمی و مدیریت 7- به وجود آوردن آرامش برای همکاران و دانش­آموزان.	1- انتظارات بالا از خود 2- اختیارات محدود 3- عملکرد اجباری 4- اولیا، دانش­آموزان، دبیران، اداره آموزش و پرورش 5- روحیه خود 6- کم­تجربگی 7- کمبود امکانات 8- مسائل مالی 9- همسو نبودن همکاران 10- دیده نشدن از سوی مدیران ارشد.

تاثیر عملکرد مدیر بر موفقیت نظام آموزشی از بعد پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان: بر پایه یافته­های پژوهش در پاسخ به سوال: چگونه وظایف و فعالیت­های مدیران مدارس عملکرد نظام آموزشی از بعد پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان را متاثر می­کند؟ که مبنای اصلی این پژوهش بود:

مدیران نیروی مهم برای بهبود مدارس و پیشرفت تحصیلی هستند و تاثیر آن­ها بیشتر به صورت غیرمستقیم و میانجی از طریق شرایط مدرسه و کادر آموزشی است. بنابراین مدیران به وسیله کار با معلمان از طریق افزایش توانایی آموزشی آن­ها و تدوین فرهنگ مدرسه که موفقیت تحصیلی را تقویت می­نماید، اثربخشی مدرسه را بهبود می­بخشند (هوی و میسکل، 1395: 444) و عملکرد نظام آموزشی را متاثر می­کنند. نقش مدیر در مدرسه بسیار مهم است زیرا مدیر آغازگر فرآیندهای مختلف و در حالت ایده­آل، رهبر مدرسه است که فرآیندهای مختلف را در مدرسه پیش می­برد و موفقیت­های بالای دانش­آموزان را تسهیل می­کند. نتایج پژوهش­ها حاکی از آن است که مدیر نقش بسزایی در تسهیل پیشرفت دانش‌آموزان به طور غیرمستقیم دارد. مدیر به معلمان در فعالیت حرفه­ای آن­ها کمک می­کند و محیطی را در مدرسه ایجاد می­کند که پیشرفت را در بین دانش­آموزان تسهیل می­کند. مطالعات تحقیقاتی انجام شده در کشورهای مختلف نشان می­دهد، تجربه مدیر به طور غیرمستقیم با عملکرد معلمان و دانش­آموزان مرتبط است. بنابراین، مدیر مسئول اطمینان از فرآیند یادگیری و حمایت متمرکز در فرآیند تدریس است. فعالیت­های معلمان را با ایجاد یک سیستم حمایتی یا ایجاد شرایطی که پیشرفت دانش­آموزان را بهبود می­بخشد، بر عهده دارد. مدیر می­بایست نیازهای یادگیری دانش­آموزان را مشخص کند و رشد هر دانش­آموز را با توجه به مهارت­ها و نیازهای فردی او تحت نظر داشته باشد. ضروری است که مدیریت مدرسه از دانش­آموزان انتظار موفقیت بالایی داشته باشد زیرا این امر باعث تسهیل و بهبود پیشرفت دانش­آموزان می­شود. هر چه انتظارات مدیر و معلمان بیشتر باشد، دانش­آموزان برای برآورده کردن آن­ها بیشتر تلاش می­کنند. بنابراین مدیران مدارس باید محیط و فرهنگ را در مدارس خود بسازند که همه (مدیریت، معلمان و اولیا) توقع بالایی از پیشرفت دانش­آموزان داشته باشند (مالره و اوزولا¹⁷، 2019: 92-93). 

هر چند برخی پژوهش­ها نقش مدیر بر پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان به صورت غیرمستقیم نشان می­دهد اما اخیرا به تاثیر نقش مستقیم مدیر بر یادگیری و پیشرفت دانش­آموزان اشاره شده است. چنان که مدیر مدرسه به عنوان فردی موفق دیده شود، مدرسه او نیز به عنوان مدرسه موفق شناخته می­شود (زین­آبادی و عبدالحسینی، 1396: 38). بنابراین، مدیران به عنوان عنصر کلیدی مدارس به صورت مستقیم و غیرمستقیم عملکرد نظام آموزشی از جمله پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان را متاثر می­کنند و سهم بسیاری بر موفقیت آن دارند که این تاثیرگذاری موفق مدیران تا حد زیادی به قابلیت­ها و تخصص­های مدیریتی آن­ها بستگی دارد.

بر این اساس در جهت کسب موفقیت، تصمیم­گیری مسئولیت اصلی همه مدیران است، اما تا زمانی که همه تصمیمات به عمل تبدیل شوند، تصمیمات خوبی هستند. تصمیم­گیری یک شرط لازم مدیریت آموزشی است زیرا مدرسه مانند همه سازمان­های رسمی در اصل یک ساختار تصمیم­گیری است (هوی و میسکل، 1395: 486) و همه اهداف و آمالی که به وسیله آموزش و پرورش برای کشور مطلوب شناخته شده است تنها از طریق مدیریت مدرسه محقق خواهند شد (شمس، 1389: 13). 

مدیران مدارس با دارا بودن تخصص مدیریت آموزشی، انبوهی از خصیصه­ها و مهارت­ها، انجام وظایف مدیریتی با توجه به موقعیت، شرایط و بافت مدرسه می­توانند به صورت مستقیم و غیرمستقیم در عملکرد نظام آموزشی تحول آفرین باشند. مدیران مدرسه با انجام وظایفی مانند تفویض اختیار، خلق فضای کاری آرام، بهسازی معلمان و داشتن مهارت­های ارتباطی، مدیریت زمان و نقش­هایی همچون اطلاع­رسانی، هماهنگ­کننده امور مدرسه و ویژگی­های عمومی و رفتاری مدیریت با جذب و نفوذ در افراد می­توانند ایده­های متعالی را در حوزه­های آموزشی هدایت کنند.

با توجه به اظهارات شرکت­کنندگان، مدیران با ایجاد ارتباطات و هماهنگی در فضای داخلی و فضای خارجی مدرسه و نظارت به صورت محسوس و غیرمحسوس بر کار معلمان و کادر اجرایی در پیشرفت و یادگیری دانش­آموزان، بالا بردن کیفیت فعالیت­های آموزشی و حسن اجرای برنامه­های مدرسه تاثیرگذار هستند. مدیریت خوب مالی، برنامه­ریزی آموزشی مدرسه و توجه مدیر به برخی آیتم­ها از جمله تنظیم برنامه­ها با وقت معلمان، شناسایی مشکلات آموزشی دانش­آموزان، بررسی علل افت تحصیلی آن­ها و انجام اقداماتی در این زمینه از عوامل تاثیرگذاری مدیران بر موفقیت عملکرد نظام آموزشی است. همچنین، مدیران با ارتقا و توانمندسازی معلمان می­توانند در عملکرد نظام آموزشی از جمله پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان تاثیر مثبت داشته باشند اما در حال حاضر، مدیران در ارزیابی معلمان عملکرد ضعیفی دارند و به دلیل بحث حقوقی که برای معلمان پیش می­آید این وظیفه را به درستی انجام نمی­دهند. در حالی که معلمان یکی از عوامل مهم در پیشرفت نظام آموزشی و کیفیت فعالیت­های آموزشی هستند. مدیران می­توانند با راهنمایی و ارتقا علمی معلمان به رشد و پیشرفت آن­ها، اصلاح فرایند آموزش و بهبود عملکرد نظام آموزشی بپردازند و در وضعیت کنونی این توانمندسازی و بهسازی معلمان با برگزاری دوره­های ضمن­خدمت اداره آموزش و پرورش است که آن هم بر اساس نیاز معلمان نیست و معلمان صرفا جهت دریافت امتیاز در این دوره­ها شرکت می­کنند.

مدیران مدارس بیان می­کنند که در عملکرد نظام آموزشی از جمله پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان نقش و سهم بسیاری دارند. از آن جا که آن­ها با نبود یا کمبود بودجه در مدرسه مواجه هستند و آزادانه نمی­توانند از اولیا مشارکت بگیرند تا امور مدرسه را بهبود دهند، فعالیت­ها و تلاش­هایی را در حد امکان انجام می­دهند، آن گونه که خود می­گویند: بهترین معلمان، بهترین امکانات، برنامه­های آموزشی، محیط و جو آرام بخصوص برای دانش­آموزان کنکوری ایجاد می­کنند اما هر کس با توجه به توانایی خود پیشرفت می­کند. به عبارت دیگر، برای ارتقا و رشد دانش­آموزان بسترسازی می­کنند. مدیران وضعیت تحصیلی دانش­آموزان را بررسی می­کنند، ضعف­ها و قوت­ها را شناسایی کرده و برای بهبود و تقویت تلاش می­کنند اما عامل موفقیت هر دانش­آموز تکاپو و جدیت خود اوست. مدیران بر این باورند که متاسفانه انگیزه درس خواندن در جامعه پایین آمده است. آن­ها برای ایجاد انگیره به معلمان توصیه می­کنند قبل از تدریس درباره کاربرد درس به دانش­آموزان توضیح دهند زیرا کلاس درس فقط دادن اطلاعات نیست و ایجاد انگیزه مهم­تر است. همچنین از نظر مدیران و معلمان، نرخ پیشرفت تحصیلی بستگی به دانش­آموزان ورودی و دبیران همان سال تحصیلی دارد. معلمان با توانایی بالا پیشرفت مدرسه را ارتقا می­دهند و معلمان ناکارآمد کیفیت تحصیل را پایین می­آورند. چنان که ورودی یک سال تحصیلی دانش­آموزان توانمندی باشند، پیشرفت تحصیلی عالی خواهد بود و اگر دانش­آموزان ضعیفی باشند، افت تحصیلی را به همراه خواهد داشت.

در این جا سوالی که ذهن را به خود مشغول کرده این که: مدیران و معلمان به عنوان عوامل تاثیرگذار در پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان و بهبود عملکرد نظام آموزشی چگونه دانش­آموزان را به تحصیل علاقه­مند می­کنند؟

طبق گفته شرکت­کنندگان، مدیران با برنامه­های آموزشی که در مدرسه اجرا می­کنند و با پیگیری پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان، کیفیت تدریس معلمان و روش تدریس آن­ها، تلاش می­کنند پیشرفت دانش­آموزان را به سطح بالایی برسانند. مدیران روش تدریس معلم را بسیار مهم و در پیشرفت دانش­آموزان اثرگذار دانسته­اند.

نتایج پژوهش­های بسیاری در حوزه عملکرد مدیران مدارس نشان می­دهد که مدیریت مدرسه عنصر کلیدی و تاثیرگذار در موفقیت و پیشرفت دانش­آموزان در سال­های گوناگون است (سرچهانی و همکاران، 1397: 2). بر اساس نتایج به دست آمده از پژوهش مرد و همکاران (1396: 117) مدیران و رهبران آموزشی موفق کسانی هستند که توجه ویژه­ای به موفقیت دانش­آموزان داشته و به طور مستمر پیشرفت دانش­آموزان را مورد پیگیری قرار می­دهند. آن­ها با بررسی وضعیت تدریس معلمان بر کیفیت آموزش در مدرسه نظارت نموده و به ارزیابی برنامه درسی و برنامه آموزشی می­پردازند.

بر اساس ادبیات نظری، مدیر عامل مهم در اثرگذاری بر پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان و عملکرد نظام آموزشی است و مجموع فعالیت­های مدیران مدرسه در جهت بهبود کیفیت عملکرد مدارس است. در حالی که بر اساس یافته­های پژوهش، در حال حاضر مدیران مدارس متوسطه دولتی نیروی خدماتی و اجرایی هستند و بیشتر وقت خود را صرف امور اجرایی و روزانه می­کنند تا برنامه­ریزی و تصمیم­گیری­های علمی و آموزشی. اغلب وظایف آن­ها از پیش تعیین شده، حدود اختیارات محدود و طبق قوانین ایفای نقش می­کنند. لذا لازم است تعاملی سازنده میان تمام عوامل سهیم در آموزش شکل گیرد و وضعیت فعلی مدیریت به وضعی مطلوب برسد که در آن مدیران شایسته استقلال حرفه­ای در اداره امور مدرسه را داشته باشند.

سازوکارهای بهبود و توسعه عملکرد مدیران مدارس: در نهایت، مدیران مدارس، معلمان و متخصصان مدیریت آموزشی راهکارهای زیر را در بهبود و توسعه مدیریت مدرسه پیشنهاد داده­اند.

جدول 6. سازوکارهای بهبود و توسعه عملکرد مدیران مدارس

سازوکارهای بهبود و توسعه عملکرد مدیران مدارس
تجربه معلمی و معاونت	تعامل مدیر با ذینفعان مدرسه	نظرسنجی و مشور­ت با معلمان	تحصیلات مدیریت آموزشی	استقلال و آزادی عمل مدیران
ارتباط	افزایش بودجه آموزشی	برنامه­ریزی اصولی	آزمون سلامت روان	آموزش و تربیت مدیران
افزایش معاونان مدرسه	تمرکززدایی	حرفه­گرایی	حقوق مناسب	جانشین­پروری
توجه به سند تحول بنیادین آموزش و پرورش	فراهم­آوری امکانات آموزشی	توجه به تجربیات موفق کشورها و مدرسه محوری	انتخاب مدیران شایسته	استخدام نیروی تاسیساتی در مدرسه

 

بحث و نتیجه­گیری

این پژوهش با هدف تحلیل سهم مدیران مدارس بر موفقیت عملکرد نظام آموزشی از بعد پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان بود که در این راستا وظایف، نقش­ها، مهارت­ها، ویژگی­های مدیران مدارس، تاثیرگذاری مدیر و تاثیر مدیر بر عملکرد نظام آموزشی بررسی شد و با دقت در یافته­های حاصل از مصاحبه، مشاهده و اسناد تحلیل انجام شد. آن چه از یافته­های پژوهش بدست آمده، در وضعیت کنونی مدیر مدرسه مدیر خدمات، تدارکات و مدیر آموزشی است. به عبارت دیگر، کسی که به اجرای دستورالعمل­ها و بخشنامه­ها می­پردازد و وظایف مدیریتی را بر طبق قوانین و مقررات انجام می­دهد. همچنین مدیر مدرسه به انجام فعالیت­هایی می­پردازد که کمتر بر اساس هدف­ها تعریف شده و بیشتر بر اساس روزمره­گی سازمان (مدرسه) است.

بر مبنای ادبیات نظری وظایف مدیران مدارس در 3 دسته وظایف اصلی، وظایف روزانه و وظایف عمومی بیان شده­اند و بر اساس یافته­های پژوهش، وظایف مدیران به 3 دسته وظایف قانونی (18 وظیفه بیان شده در نمودار 1)، وظایف عرفی (تعمیراتی، پشتیبانی، خدماتی) و وظایف حرفه­ای (استقلال علمی، رهبری، انتخاب نیروی انسانی) طبقه­بندی شده است. در ارتباط با چگونگی انجام وظایف و فعالیت­های مدرسه، نقش­ها، مهارت­ها و ویژگی­های مدیر مدرسه بررسی شد. همچنین، تاثیرگذاری­هایی که مدیر بر دانش­آموزان، معلمان، اولیا و اداره آموزش و پرورش دارد برای چگونگی انجام وظایف و فعالیت­های مدرسه نیز بررسی شد.

در زمینه نقش­های مدیران مدرسه، لطیفی (1387: 132) در پژوهش خود دو نقش گیرنده اطلاعات و توزیع­کننده اطلاعات در سطح سازمانی اشاره می­کند. در نقش گیرنده اطلاعات نقش مدیر دریافت اطلاعات از منابع داخلی و خارجی به صورت کتبی یا شفاهی است و در نقش توزیع­کننده اطلاعات انتقال و توزیع اطلاعات دریافتی به افراد مربوطه در سازمان می­باشد. پژوهش اکبری (1393: 63) نشان می­دهد فعالیت عمده مدیران مدارس ایفای نقش­هایی است که جنبه اداری و تشریفاتی دارد. اسماعیلی (1395: 126) نیز در پژوهش خود به نقش میزبان به عنوان یکی از نقش­های مدیر اشاره دارد. نتایج پژوهش­های انجام شده در زمینه نقش­های مدیران با یافته­های پژوهش مطابقت دارد. نقش­های مدیران در این پژوهش هماهنگ­کننده، اطلاع­رسان، مجری آموزشی، ناظم و میزبان است.

مهارت روابط انسانی همواره به عنوان عاملی مهم در ایجاد محیطی سالم شناخته شده است زیرا محیط­های کسل­آور، معلمان و دانش­آموزان را از مدارس بیزار می­کند و جوی را می­سازد که در آن، ارتباط بین معلمان، رابطه بین معلمان و دانش­آموزان محدود می­شود (وایلز، 1382: 19). مهارت­های مدیریتی در این پژوهش ارتباط، نظرخواهی و مدیریت زمان است.

ویژگی­های مدیران مدارس نیز به 2 دسته ویژگی­های عمومی و رفتاری دسته­بندی شده است. میرکمالی (1393: 141-155) ویژگی­هایی که سبب پذیرفته شدن فرد در میان گروه می­شود را بیان کرده است. برخی از این ویژگی­ها عبارت است از: نفوذ شخصی، صبر و بردباری، تغییر و انعطاف، وقت­شناسی، قوه ابتکار و خلاقیت، پشتکار و جدیت، نظم و سازماندهی که به ویژگی­های عمومی مدیران در این پژوهش نزدیک­تر است. پاهنگ و همکاران (1396: 181) در شناسایی عوامل موثر بر کیفیت مدارس به ویژگی­های شخصیتی و انسانی مدیر از جمله کمک، هدایت، راهنمایی و کنترل معلمان را از عوامل موثر بر کیفیت مدارس، شناسایی کرده­اند. استینر و هاسل¹⁸(2011) ویژگی­های رفتاری مدیران موفق را به عنوان راهی برای بهتر فهمیدن رهبران و مدیران می­دانند (سبزیان­پور و اسلام­پناه، 1398: 4).

پیشرفت علمی دانش­آموزان و موفقیت­های آن­ها در زمینه علمی، پژوهشی و اخلاقی، رضایت خانواده­ها و دانش­آموزان از مدیر و مدرسه از نتایج اقدامات تاثیرگذار مدیر بر دانش­آموزان است. همچنین، بهبود انگیزه معلمان و شرایط روحی و روانی آن­ها، برخورد محترمانه، عملکرد مثبت و منفی معلمان و بالا رفتن سطح علمی آن­ها از نتایج اقدامات تاثیرگذار مدیر بر معلمان می­باشد.

شرکت­کنندگان پژوهش حضور فیزیکی مدیر در مدرسه را از جهت ایجاد نظم، یکپارچه­سازی و هماهنگی امور ضروری می­دانند و نبود مدیر را باعث هرج و مرج و از هم گسیختگی در مدرسه بیان کرده­اند. مدیر با راهنمایی معلمان، برنامه­ریزی­های آموزشی، پیگیری وضعیت تحصیلی دانش­آموزان و فراهم­آوری شرایط آموزشی بر پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان تاثیر می­گذارد. علی و عبدالله (2017: 326) معتقدند مدیر مدرسه با تامین منابع مالی، به عنوان عوامل پشتیبانی باعث می­شود آموزش به خوبی برگزار شود. فرامرزنسب و همکاران (1396: 165) در پژوهش خود به توجه مدیر به مشکلات و شکایات معلمان و دبیران اشاره دارند. مدیر باید با روش و منشی بزرگوارانه و به دور از تنش مشکلات را بررسی و حل نماید تا فرایند آموزش بهتر صورت گیرد. بر اساس نتایج پژوهش انتصارفومنی (1394: 182) بهره­وری مدیران در زمینه­های مختلف از جمله پذیرش همکاران، کمک به حل مشکلات آنان در زمینه­های گوناگون سبب علاقمندی معلمان به شغل، محیط شغلی و انگیزش شغلی آنان می­شود. پس، همه سازمان­های رسمی برای تداوم فعالیت به مدیریت نیاز دارند. فقدان مدیریت موجب انحراف از هدف، ناهماهنگی، اتلاف وقت و نیرو می­شود و سازمان­ها را به نابسامانی و از هم پاشیدگی می­کشاند. سازمان و مدیریت لازم و ملزوم یکدیگرند. فعالیت مدیر در سازمان اتفاق می­افتد و سازمانی نیست که نیازی به مدیر نداشته باشد (علاقه­بند، 1396: 4).

ادبیات مربوط به مدیریت مدارس نشان می­دهد که مدیران مدرسه نقش مهمی در موفقیت مدرسه و عملکرد سیستم دارند. مکانیسم­های داخلی مدرسه (چشم­انداز و ماموریت­های مدرسه) به ارتقاء عملکرد و بهبود کیفیت آموزش کمک می­کند. مدیران باید استراتژی، چشم­انداز و رهبری قوی را برای مدرسه فراهم کنند. گذشته از این، مدارس باید سیستمی برای سنجش نتایج یادگیری دانش­آموزان خود و ارزیابی نتایج آن به عنوان ابزاری برای ارزیابی عملکرد مدرسه در ارائه آموزش و یادگیری موثر داشته باشند (چو و ماوشه، 2015: 8). مدرسه به عنوان کانون تعلیم و تربیت رسمی عمومی و محل کسب تجربه­های تربیتی است (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، 1390: 11) و مدیران نیروی مهم برای بهبود مدارس و پیشرفت تحصیلی هستند (هوی و میسکل، 1395: 444). مدیران مدارس باید محیط و فرهنگ را در مدارس خود بسازند و نیازهای یادگیری دانش­آموزان را محقق سازند (مالره و اوزولا، 2019: 93). در نتیجه مدیران به عنوان عنصر کلیدی مدارس به صورت مستقیم و غیرمستقیم عملکرد نظام آموزشی از جمله پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان را متاثر می­کنند و سهم بسیاری بر موفقیت آن دارند که این تاثیرگذاری موفق مدیران تا حد زیادی به قابلیت­ها و تخصص­های مدیریتی آن­ها بستگی دارد اما در حال حاضر به دلیل این که فضای مدیریتی برای مدیران محیا نیست و از تخصص­های لازم برخوردار نیستند این تاثیرگذاری چندان موفق نیست. در حالی که ادبیات نظری در جهان نشان می­دهد مدیران نقش بسیار موثری در خلق عملکرد مثبت و اثربخش در راستای هدف­های هر کشوری دارند، در نظام آموزشی ما به دلیل این که مدیران درگیر فعالیت­هایی هستند که کمتر بر اساس هدف­ها تعریف شده و بیشتر بر اساس روزمره­گی سازمان است، در حقیقت فعالیت­های روزمره و معمولی انجام می­دهند و آن چه که مدیران ما انجام می­دهند با ادبیات مدیریت جهانی بسیار شکاف و فاصله دارد. مدیران مدارس ما تصمیم­­گیرنده نیستند، آن­ها یک مجموعه از قوانین و مقررات را انجام می­دهند، مجری و پاسخگوی بخشنامه­ها هستند که از نظر شرکت­کنندگان پژوهش این بخشنامه­ها مانع خلاقیت مدیران می­شوند.

عدلی و مطلبی­ورکانی، (1397: 33) در پژوهش خود به این موضوع اشاره کرده­اند که مدیران مجری بخشنامه­ها هستند و اغلب به کارهای روتین و اداری می­پردازند. در واقع برای هر آن چه که در مدرسه باید انجام شود از پیش قوانین و رویه­هایی پیش­بینی شده و اگر موردی در سطح مدرسه رخ دهد که قانون در این مورد ساکت باشد، مدیران مدرسه هیچ تصمیمی اتخاذ نمی­کنند و فقط آن را به اداره گزارش می­دهند. نقش مدیریتی در مدارس ما بخصوص مدارس دولتی آن گونه که در ادبیات نظری وجود دارد قابل اجرا نیست. نتایج پژوهش اکبری (1393: 69-70) در رابطه با نقش­های مدیران مدارس نشان می­دهد درصد بالایی از مدیران در نقش تشریفات هستند و مدیران در ایفای نقش تصمیم­گیری ضعیف بودند که این نشان دهنده تمرکز بالا در سازمان است. البته باید یادآور شد این موضوع در واقع در بافت قرار دارد و ایران بافت متمرکز دارد و بیشتر قوانین و مقررات را از بالا به پایین داریم. در میان این دو دسته اطلاعات نیاز به مدیرانی هست که مناسب این بافت باشند. از یک طرف در میان تمرکز نقش مدیریتی داشته باشند و از طرف دیگر به وظایف مدیریتی که در ادبیات نظری وجود دارد اذعان و آگاهی داشته باشند.

عملا مدارس ما و مدیریت مدارس ما بر اساس بخشنامه­ها و ابلاغیه­ها عمل می­کنند. لازمه بهبود عملکرد آموزشی مدارس، برنامه­ریزی از پایین به بالاست. همه مدارس و همه مناطق با یک زاویه دید در نظر گرفته می­شوند. مدیر باید طبق شرایط منطقه­ای (توزیع جغرافیایی) که مدرسه در آن قرار دارد، در برنامه خود ویژگی و توانایی دانش­آموزان و معلمان، شرایط روحی و جسمی آن­ها، شرایط فرهنگی و اقتصادی را در نظر داشته و برنامه­ها را اجرا کند. به عبارت دیگر مدیر مدرسه با توجه به بافت مدرسه خود تصمیم­گیری و تصمیم­سازی کند که این موضوع عملا اتفاق نمی­افتد و در نظام آموزشی ما کوشش مدیران مدارس در مسیر بهبود فرایندهای مدیریتی صرفا به مستندسازی اقدامات اجرایی و گردآوری اسناد ناظر به آن تقلیل یافته است (بنی­اسد و همکاران، 1396: 141).

مدیران مدارس ما به قدری به کارهای اجرایی و روزمره می­پردازند که غافل از دیدن تصویر کل شده­اند و نمی­توانند وظایف مدیریتی خود را به درستی انجام دهند. از آن جا که نظام آموزشی کشور ما متمرکز است اغلب وظایف مدیران مدارس از پیش تعیین شده، حدود اختیارات محدود و طبق قوانین ایفای نقش می­کنند. بنابراین مدیران مدارس نقش عاملیت ندارند، آن­ها کنترل کننده مدرسه و مجری تصمیمات اداره آموزش و پرورش هستند. پایین بودن سطح تخصصی و حرفه­ای در مدیران مدارس نیز این تامل را ایجاب می­کند که آیا واقعا آن­ها در کالبد مدیریت مدرسه و مدیر آموزشی ایفای نقش می­کنند؟! لزوم برخورداری از نظام آموزشی باکیفیت ایجاب می­کند مدیران مدرسه از مسئولیت اجرایی خود خارج شوند و به مهم­ترین عامل تحول آفرین عملکرد نظام آموزشی و موفقیت تحصیلی دانش­آموزان مبدل گردند که در این زمینه شرکت­کنندگان پژوهش راهکارهایی را برای بهبود مدیریت مدرسه برشمرده­اند از جمله مهم­ترین آن­ها، داشتن تحصیلات مدیریت آموزشی، تجربه معلمی و معاونت، آموزش و تربیت مدیران، دادن استقلال و آزادی عمل، افزایش معاونان مدرسه، تمرکززدایی، برنامه­ریزی اصولی، افزایش بودجه آموزشی را از سازوکارهای بهبود و توسعه عملکرد مدیران مدارس بیان کرده­اند.

 

تقدیر و تشکر

این مقاله حاصل بخشی از پایان­نامه با عنوان «تحلیل سهم مدیران مدارس بر عملکرد نظام آموزشی در مدارس دخترانه متوسطه دوم شهر تهران» در مقطع کارشناسی ارشد در سال 1398 است که با حمایت دلسوزانه خانم دکتر فریبا عدلی اجرا شده است.

منابع

اسماعیلی، سعیده. (1395). شناسایی الگوی رؤسای دانشکده­های دولتی شهر تهران، پایان­نامه چاپ نشده کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی، دانشگاه الزهرا (س)، تهران.

اشرفی، سکینه. زین­آبادی، حسن­رضا. (1396). وظایف مدیران مدارس در جهت تقویت و توسعه کامیابی شغلی معلمان: پژوهش ترکیبی، دوفصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، 5(1): 195-215.

اکبری، لیلا. (1393). شناسایی سبک مدیریت ایرانی در مدیران ابتدایی، پایان­نامه چاپ نشده کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی، دانشگاه الزهرا (س)، تهران.

انتصارفومنی، غلامحسین. (1394). رابطه انگیزش شغلی، دلبستگی شغلی و تعهد سازمانی معلمان با بهره­وری مدیران در سازمان آموزش و پرورش استان زنجان، مدیریت بهره­وری، 8(32): 171-190.

بنی­اسد، شهین. حسین­قلی­زاده، رضوان. امین­خندقی، مسعود. (1396). از اثربخشی تا تعالی: گسست نظریه، تحقیق و عمل در برنامه تعالی مدیریت مدرسه، پژوهش­نامه مبانی تعلیم و تربیت، 7(2): 124-128.

پاهنگ، نظام­الدین. مهدیون، روح­اله. یاریقلی، بهبود. (1396). بررسی کیفیت مدارس و شناسایی عوامل موثر بر آن: پژوهش ترکیبی، دوفصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، 5(1): 173-193.

حاجی­پورعبایی، نجمه. ابوالقاسمی، محمود. (1397). بررسی و مقایسه مدیریت مدارس متوسطه کرمان بر اساس الگوهای مدیریتی تونی­بوش، دوفصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، 6(1): 62-81.

دبیرخانه شورای عالی آموزش و پرورش. (1379). آیین­نامه اجرایی مدارس. انتشارات مدرسه.

زین­آبادی، حسن­رضا. عبدالحسینی، بیتا. (1396). مدرسه موفق، مدیر موفق؛ مطالعه تطبیقی یافته­های پروژه بین­المللی مدیر مدرسه موفق (ISSPP)، فصلنامه نوآوری­های آموزشی، 16(61): 21-42.

سبزیان­پور، زهره. اسلام­پناه، مریم. (1398). بازگشت به مدیریت: طراحی و تبیین الگوی نوین صلاحیت­های مدیران آموزشی با روش تحلیل مضمون، فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، 7(1): 1-23.

سرچهانی، زهرا. زارع، رحیم. قنبری، سیروس. قلتاش، عباس. (1397). آسیب­شناسی نظام ارزیابی عملکرد مدیران مدارس: یافته­های یک پژوهش کیفی، دوفصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، 6(2): 264-284.

سند تحول بنیادین آموزش و پرورش. ( آذرماه، 1390). شورای عالی انقلاب فرهنگی.

ضیاءنژادشیرازی، آسیه. قلتاش، عباس. (1397). بررسی نقش تغییرات محتوایی برنامه درسی بر عملکرد دانش­آموزان کلاس چهارم ابتدایی در آزمون­های بین­المللی تیمز، فصلنامه علمی پژوهشی رهیافتی نو در مدیریت آموزشی، 9(4): 127-146.

عبداللهی، حسین. (1392). ویژگی­های عمومی و حرفه­ای مدیران مدارس متوسطه ایران، فصلنامه علمی- پژوهشی تعلیم و تربیت، 30(118): 115-93.

عدلی، فریبا. (1396). مطالعه فرایند انتخاب و انتصاب مدیران مدارس در کشورهای منتخب؛ محور کنفرانس: مدیریت و برنامه­ریزی آموزشی، اولین کنفرانس بین­المللی آموزش و پرورش تطبیقی، 1-13.

عدلی، فریبا. مطلبی­ورکانی، ابوطالب. (1397). درک مدیران مدارس از ماهیت و کارکرد تخصصی و حرفه­ای خود، دو فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، 6(2): 1-20.

فرامرزنسب، رضا. احمدی، زهرا. رحیمی، کاظم. احمدی، مهناز. (1396). ويژگي­هاي مديران آموزشي مدارس جهت ارتقاء و كارآمدي سطح آموزش، فصلنامه پژوهش­های جدید در مدیریت و حسابداری، 4(1): 157-171.

لطیفی، فریبا. (1387). مدل نقش­های دوازده­گانه مدیریت در ایران، مجله علمی پژوهشی شریف، 24(43): 125-135.

مرد، سیدمحمد. زین­آبادی، حسن­رضا. آراسته، حیدررضا. (1396). نشانگرهای یک رهبر آموزشی موفق؛ یافته­های یک مطالعه پدیدارشناسانه، دوفصلنامه علمی پژوهشی مدیریت مدرسه، 5(2): 109-128.

میرکمالی، سیدمحمد. (1393). رهبری و مدیریت آموزشی، تهران: یسطرون.

وایلز، کیمبل. (1382). مدیریت و رهبری آموزشی، مترجم: محمدعلی طوسی، تهران: موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه­ریزی. چاپ دوازدهم.

هوشیار، فاطمه. شیربگی، ناصر. (1396). ارزیابی عملکرد مدیران مدرسه­ها از دیدگاه معلمان بر اساس رویکرد کارت امتیازی متوازن (BSC) مطالعه موردی (مدرسه­های شهر مریوان)، فصلنامه علمی نوآوری­های مدیریت آموزشی، 12(2): 67-86.

هوی، وین­کی. میسکل، سیسل­جی. (1395). مدیریت آموزشی؛ تئوری، تحقیق و عمل، مترجمان: حسین عباسیان و مریم ساسانیان، تهران: آراد کتاب.

Agasisti, T., Bowers, J, A., & Soncin, M. (2018). School principals’ leadership styles and students’ achievement: Empirical results from a three-step latent class analysis. Educational Management Administration & Leadership, 6(47): 1-27.

Ali, A, I., & Abdalla, S, M. (2017). Educational management, educational administration and educational: Leadership: Definitions and general concepts. SAS Journal of Medicine (SASJM), 3(12): 326-329.

Amanchukwu, N, R., Stanley, J, G., & Ololube, P, N. (2015). A review of leadership theories, principles and styles and their relevance to educational management. Management, 5(1): 6-14.

Bayarystanova, E., Arenova, A., & Nurmuhametova, R. (2014). Education system management and professional competence of managers. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 140(2014): 427– 431.

Chua, L, C., Mosha, J, H. (2015). Managing school internal mechanisms for performance improvement in secondary education: Case of six secondary schools in eastern zone in Tanzania. SAGE Open October-December, 5(4): 1–9.

Cotton, K. (2003). Principals and student achievement: What the research says. Alexandria, VA: Association for supervision and curriculum development.

Cruickshank, V. (2017). The Influence of School Leadership on Student
Outcomes. Open Journal of Social Sciences, 5(9): 115-123.

Leithwood, K., Harris, A., & Hopkins, D. (2008). Seven strong claims
about successful school leadership. School Leadership and Management,
28(1): 27-42.

Malera, A., & Ozola, A. (2019). Role of school perincipals in high achievement of students. Rural Environment Education Personality, 3(12): 86-93.

Minaya, V., & Agasisti, T. (2019). Evaluating the stability of school performance
estimates over time. Fiscal Studies, 3(40): 401–425.

Oluwadare, A. (2011). Principals competency needs for effective schools administration in Nigeria. Journal of Education and Practice, 2(4): 15-24.

 

 

---

[1] - دانشجوی دکتری مدیریت آموزشی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران (نویسنده مسئول).  [e-mail]        

[2] - استادیار گروه مدیریت آموزشی، دانشکده علوم­تربیتی و روانشناسی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران. [e-mail]        

[3] - Coombz

[4]  -Amanchukwu, Stanley & Ololube

[5]  -Cruickshank

[6]  -Cotton

[7]  -Barber & et al

[8] - Supovitz et al

[9] - Barber & et al

[10] - Trends in International Mathematics and Science Study

[11] - International Association for the Evaluation of Educational Achievement

[12] - The Legatum Prosperity Index

[13]  -Agasisti, J. Bowers & Soncin

[14] - Bayarystanova, Arenova & Nurmuhametova

[15]  -Adegbemaile Oluwadare

[16] - Mintzberg

[17] - Malere & Ozola

[18] - Steiner & Hassel

Analysis of the contribution of school principals in the performance of the educational system from the perspective of students' academic progress

 

Zahra sanatii¹, Faba adli²        

 

Abstract:

Purpose: The principal of the school, as the representative of education, is responsible for the good implementation of educational, educational and administrative activities of the school and plays an important role in the school's success. Considering this issue, this research was conducted with the aim of investigating and analyzing the contribution of school principals on the performance of the educational system from the perspective of the academic progress of the students of second secondary girls public schools in Tehran.

Method: In order to understand the lived experience of school principals, this research was conducted with a qualitative approach and phenomenological method. Data were collected by triangulation method and semi-structured interview, observation and document analysis.

Findings: The findings of the research were categorized into 3 themes: "Definition of school principal", "Administrative and educational activities", "The necessity of management levels". And the effect of the manager's performance on the success of the educational system (students' academic progress) was analyzed and investigated. Finally, "mechanisms for improving and developing the performance of school principals" were suggested.

Conclusion: The findings of the research show that the principals of our schools are not agents and decision makers, and they pay with the daily activities of the school. Therefore, it is suggested that "education and training of school principals", "redefinition of duties of principals", "revision of education programs" and "disambiguation of the role of school principals" should be given attention and "choice of school principals based on meritocracy" should be done.

 

Keywords: Educational system performance, School principals, Students' academic progress.

---

[1]  - Ph.D. Student in Educational Management, Faculty of Literature and Humanities, Urmia University, Urmia, Iran; (Corresponding Author), [e-mail]

[2]  - Assistant Professor in Department of Educational Management, Faculty of Educational Sciences and Psychology, Al-Zahra University, Tehran, Iran; [e-mail]