نقد و بررسی کتاب «اسباب النزول» نوشته دکتر سیدمحمدباقرحجتی

محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات قرآنی

فاطمه حاجی اکبری ¹ , سیدمجید نبوی ² , زینب رضوی کیا ³

1 - استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه کوثر بجنورد(نویسنده مسئول)
2 - دبیرگروه قرآن و حدیث سازمان سمت
3 - دانش آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث.دانشگاه آزاد

تاریخ دریافت : 1401/08/04 تاریخ پذیرش : 1402/01/27 تاریخ انتشار : 1403/12/19

کلید واژه: علوم قرآنی, سیدمحمدباقر حجتی, نقد کتاب, سبب نزول,

چکیده مقاله :

یکی از مهم‌ترین و نخستین کتابی که در دوره معاصر شیعه در حوزه اسباب‌النزول نگاشته شده است کتاب اسباب‌النزول دکتر سیدمحمدباقر حجتی است. این کتاب به‌عنوان یک مرجع و منبع دست‌اول و معتبر برای بسیاری از محققان و قرآن‌پژوهان در حوزه اسباب نزول به شمار می‌رود و بر اساس سرفصل‌های جدید وزارت علوم (مصوب 1395) یکی از منابع اصلی درس علوم قرآنی 3 برای دانشجویان رشتة الهیات (علوم قرآن و حدیث) است. باتوجه‌به اهمیت کتاب اسباب نزول به‌عنوان منبع آموزشی و چاپ متعدد آن، این پژوهش بر آن است که به‌نقد و بررسی و بررسی آن بپردازد و پیشنهاداتی برای ارتقاء و کارایی بهتر کتاب ارائه دهد. با بررسی ساختار و محتوای اثر مذکور این نتیجه به دست آمد که این کتاب در طرح جلد، فصل‌بندی ظاهری و صفحه‌آرایی دارای اشکالاتی است همچنین بهتر است مقدمه کتاب جامع‌تر و منسجم‌تر نگاشته شود کتاب دکتر حجتی ترجمه و بسط بخش اسباب النزول کتاب الاتقان سیوطی است نویسنده در مواردی از موضوع اصلی بحث خارج شده است و اطاله بی‌دلیل ایشان در مواردی سبب خسته شدن مخاطب می‌شود ایشان منابع جدیدی که در این حوزه نگاشته شده است را در کتاب خود انعکاس نداده و همین سبب شده که کتابشان روزآمد نباشد همچنین این کتاب دارای اشکالات ویراستاری است که باید یک ویراستار حرفه‌ای آن را رفع نماید. از دیگر مشکلات این کتاب می‌توان به پراکندگی مطالب، عدم تحلیل و جمع‌بندی مطالب، عدم رعایت برخی از اصول فنی نگارش، نداشتن ساختار کتب درسی اشاره کرد که نیازمند اصلاح و بازبینی مجدد است.

چکیده انگلیسی:

One of the most important and first book written in the contemporary Shiite era in the field of toy is Dr. Seyyed Mohammad Bagher Hojati. This book is considered as a valid and authentic source for many scholars and Quranic scholars in the field of descending toys and based on the new headings of the Ministry of Science (approved 1395) one of the main sources of Quranic science lesson 3 for students of theology (Quranic sciences and Quranic sciences Hadith). Given the importance of the book of descent as its educational source and its numerous printing, this research seeks to examine it and make suggestions for better promotion and efficiency of the book. By examining the structure and content of this work, it was concluded that this book has some drawbacks in the cover design, apparent chapter and layout, and it is better to write a more comprehensive and coherent book. In some cases, the main topic has been excluded, and in some cases, he has tired the audience. That is to fix a professional editor. Other problems in this book include dispersal, lack of analysis and conclusion, failure to comply with some technical principles of writing, lack of textbook structure that require re -revision.

متن کامل:



نقد و بررسی کتاب «اسباب النزول» نوشته دکتر سید محمد‌باقر حجتی

چکیده

یکی از مهم‌ترین و نخستین کتابی که در دوره معاصر شیعه در حوزه اسباب النزول نگاشته شده است کتاب اسباب ‌النزول دکتر سید محمدباقر حجتی است. این کتاب به‌عنوان یک مرجع و منبع دست‌اول و معتبر برای بسیاری از محققان و قرآن‌پژوهان در حوزه اسباب نزول به شمار می‌رود و بر اساس سرفصل‌های جدید وزارت علوم (مصوب 1395) یکی از منابع اصلی درس علوم قرآنی 3 برای دانشجویان رشتة الهیات (علوم قرآن و حدیث) است. باتوجه‌به اهمیت کتاب اسباب نزول به‌عنوان منبع آموزشی و چاپ متعدد آن، این پژوهش بر آن است که به‌نقد و بررسی و بررسی آن بپردازد و پیشنهاداتی برای ارتقاء و کارایی بهتر کتاب ارائه دهد. جمع‌آوری مطالب در این پژوهش به‌صورت کتابخانه‌ای بوده و پردازش آن‌ها به‌صورت توصیفی تحلیلی است. با بررسی ساختار و محتوای اثر مذکور این نتیجه به دست آمد که این کتاب در طرح جلد، فصل‌بندی ظاهری و صفحه‌آرایی دارای اشکالاتی است همچنین بهتر است مقدمه کتاب جامع‌تر و منسجم‌تر نگاشته شود کتاب دکتر حجتی ترجمه و بسط بخش اسباب النزول کتاب الاتقان سیوطی است نویسنده در مواردی از موضوع اصلی بحث خارج شده است و اطاله بی‌دلیل ایشان در مواردی سبب خسته شدن مخاطب می‌شود ایشان منابع جدیدی که در این حوزه نگاشته شده است را در کتاب خود انعکاس نداده و همین سبب شده که کتابشان روزآمد نباشد همچنین این کتاب دارای اشکالات ویراستاری است که باید یک ویراستار حرفه‌ای آن را رفع نماید. از دیگر مشکلات این کتاب می‌توان به پراکندگی مطالب، عدم تحلیل و جمع‌بندی مطالب، عدم رعایت برخی از اصول فنی نگارش، نداشتن ساختار کتب درسی اشاره کرد که نیازمند اصلاح و بازبینی مجدد است.

واژه‌های کلیدی: سبب نزول، نقد کتاب، علوم قرآنی، سید محمدباقر حجتی.

 

1- مقدمه

یکی از بخش‌های مهم مباحث علوم قرآن و حدیث، بحث دانش اسباب نزول است این دانش اهمیت خاصی میان پژوهشگران و علاقه‌مندان قرآن و حدیث دارد و آثار زیادی در این حوزه نگاشته شده است. درباره چیستی اسباب النزول باید گفت که برخی از آیات قرآن در پی حادثه یا جریان خاصی و در زمان‌ یا مکان خاصی بر پیامبر (ص) نازل می‌شد که به آن اسباب النزول می‌گفتند. این‌گونه آیات هنگام نزول برای کسانی که حاضروناظر بر جریان نزول بودند قابل‌فهم و روشن بود؛ اما باگذشت زمان برای کسانی که اطلاعی از شرایط نزول این دسته از آیات نداشتند؛ مشکل بود. (پیروزفر و همکاران، 1388، 15) ازاین‌روی اطلاع از حوادث یا جریاناتی که آیه یا آیات در پی آن نازل می‌شدند؛ امری ضروری است و شناخت اسباب صدور و آگاهی از شرایط و مقتضیات زمانی و مکانی (موقعیت زمانی و مکانی) صدور آیات، همانند قرائن حالیه هستند که مخاطب را در فهم درست آیات و دستیابی به مراد شارع یاری می‌دهند. شناخت اسباب نزول آيات، فوايد زيادي دارد و نقش مهمي در تفـسير و فـهم آيـات الـهي ايفا مي‌كند، زيرا اسباب نزول قرینه‌هایی را ارائه مي‌كند كه علت تشريع حكم و اهـداف و اسـرار آن را نشـان مي‌دهد و به فهم قرآن كمك مي‌كند. (وهبه زحيلي،1418، ص18ـ 19)

باتوجه‌به اهمیت این موضوع یعنی نقش اسباب نزول در فهم آیات قرآن، مفسران و قرآن‌پژوهان همواره در تفسیر آیات و مباحث مربوط به علوم قرآنی به موضوع اسباب نزول، اهمیت و نقش آن در فهم آیات الهی پرداخته‌اند و این‌كه آگاهى از اسباب نزول تا چه اندازه مى‌تواند در فهم و تفسیر قرآن یا فهم بهتر و كامل‌تر آیات نقش داشته باشد یکی از مباحث مهم قرآنی است. چنانچه حجم فراوانی از تفسیر صحابه و تابعان را بیان اسباب نزول تشکیل داده است، و آگاهی از سبب نزول آیات در میان صحابه ارزش و افتخار به شمار می‌آمد و معیار برتری صحابه بر همدیگر بوده است. (مدخل اسباب نزول، دانشنامه اسلامی). ذهبی، امام علی (ع) را عالم‌ترین صحابه‏ به اسباب‏ نزول‏ و تفسير قرآن معرفی می‌کند. (ذهبى،بی‌تا، ج1، ص89)

آگاهی از سبب نزول آیات از زمان نزول قرآن تاکنون موردتوجه مفسران و قرآن‌پژوهان بوده است.

در همین راستا آثار مختلفی پیرامون اسباب النزول نوشته شده است که برخی از آن‌ها یک بخش یا یک فصل از کتاب‌های علوم قرآنی هستند و برخی از آن‌ها به طور مستقل در حوزه اسباب النزول نوشته شده اند. معروف است که نخستین اثر در این زمینه از على ‌بن مدینى (م.۲۳۴‌ ق) شیخ بخارى بوده است (زرکشی، ج1، ص115) اما ابن ‌ندیم در فهرست خود از دو کتاب دیگر پیش از این دو خبر داده که درباره نزول قرآن تألیف شده است: یکى کتاب نزول ‌القرآن ابن‌عباس به روایت عکرمه بربرى (م.۱۰۴‌ ق) و دیگرى نزول القرآن حسن ‌بن ‌ابى ‌الحسن یسار بصرى (م.‌۱۱۰‌ ق)

قدیمی‌ترین کتابی که به‌صورت مستقل در این حوزه نگاشته شده است اسباب النزول؛ علی مدینی (234ق) از علمای اهل‌سنت است. مشهورترین کتابی که موجود است از على ‌بن احمد واحدى نیشابورى (م.‌۴۶۸ ق) است، (زرکشی، ج1، ص115) از میان علمای شیعه نیز از کتاب اسباب النزول قطب‌الدین راوندی (573ق) و اسباب النزول علی مذهب آل الرسول اثر ابن شهرآشوب (588ق) نام‌برده‌شده است (حسن حیدر 1427، ص67) که متأسفانه موجود نمی‌باشند. 

یکی از آثار مستقلی که در دوران معاصر در این زمینه به رشته تحریر درآمده کتاب اسباب نزول تألیف قرآن‌پژوه معاصر محمدباقر حجتی است. انتشار گسترده کتاب یعنی 19 بار تجدید چاپ تا سال 1398، احاطه علمی و تخصص مؤلف ارجاع و استناد به منابع دست‌اول و معتبر، ارائه اطلاعات تاریخی مفید، از یک سو و همچنین نظر به اینکه کتاب فوق جزو منبع اصلی درس علوم قرآنی 3 در مقطع کارشناسی معرفی شده (و مؤلف هم اشاره به درسی بودن آن در مقدمه کتاب دارد) این کتاب جای نقد و بررسی دارد تا خطاها و نقص‌های احتمالی آن بیان شده و نکات مثبت آن تقویت شوند.

لازم به ذکر است که نویسنده کتاب از ادب و اخلاق علمی و تواضع وافری برخوردار است ایشان در مقدمه کتاب می‌نویسد: از همه محققان و دانش‌پژوهان و دست‌اندرکاران علوم قرآن می‌خواهم، بر سبیل لطف، نقائص و نواقص این نوشته را یادآور شوند و با دید انصاف و تقوای علمی درباره این کتاب و نقدِ مطالب آن قضاء و داوری کنند؛ لذا باتوجه‌به این شرایط می‌خواهم اگر احیاناً به لغزش‌هایی در آن واقف می‌شوند یادآور گردند تا هفوات موجود در آن رو به کاهش نهاده و از کمال نسبی برخوردار شود؛ چراکه هیچ کتابی جز کتاب خدا نمی‌تواند به طور مطلق، کامل باشد. (حجتی، 1377، ص14) در این پژوهش در پی‌ پاسخ به این پرسش‌ها هستیم ۱ ـ باتوجه‌به سرفصل‌های تعیین شده وزارت علوم کتاب اسباب النزول دکتر حجتی تا چه اندازه توانسته مطابق سرفصل به‌عنوان یک درس‌نامه این موضوع را طرح و تبیین کند؟ ۲ ـ نویسنده تا چه اندازه معیارهای لازم در حوزه ساختار و محتوا را رعایت نموده است؟3- چه اشکالات و نقدهایی بر کتاب اسباب النزول حجتی وارد است؟

 

2- پیشینه

درباره اسباب النزول کتاب‌هایی چون «اسباب نزول» واحدی نیشابوری، «لباب النقول» سیوطی، اسباب النزول القرآنى، تاريخ و حقايق تألیف حسن محسن حیدر، أسباب النزول القرآني اثر غازى عناية و غیره نگاشته شده است اما تاکنون در نقد کتاب اسباب النزول دکترحجتی، کتابی نوشته نشده است..

پایان‌نامه‌هایی نیز در حوزه اسباب النزول نوشته شده برای مثال پایان‌نامه کارشناسی ارشد «نقد و بررسی کتاب اسباب النزول واحدی نیشابوری» اما هیچ پایان‌نامه‌ای به‌نقد کتاب اسباب النزول دکتر حجتی نپرداخته است.

درباره اسباب النزول مقالات متعددی نوشته شده است که مرتبط‌ترین مقاله عبارت است از:

بهرامی, محمد, سجادی, سید ابراهیم. (1374). نقد و بررسی کتاب‌های اسباب نزول. پژوهش های قرآنی, 1(2), 125-156.) مولفان این مقاله، از صفحه 18 تا 22 به کتاب دکتر حجتی پرداخته‌اند که در صفحه 22 ابتدا به تعریف و تمجید از این کتاب پرداخته می شود؛ یعنی عملا 3 الی 4 صفحه نقد ارائه شده است. این نقدها هم به صورت غیرآکادمیک و یک متن پیوسته نوشته است برای مثال مولفان می نویسند: 1- در صفحه 36 نوشته....، سپس به نقد گفته های دکتر حجتی می پردازد. بدون تیتر بندی دقیق و بررسی جامع که امروزه کتاب‌های علمی براساس آن نقد و بررسی می شوند.

بنابراین مقاله پیش رو با جامعیت خود و بر اساس روش‌های آکادمیک و به طور مستقل به نقد و بررسی کتاب اسباب النزول دکتر حجتی می پردازد است از این حیث جدید است که به ارزیابی یکی از کتبی که به صورت مستقل به بحث اسباب نزول پرداخته است می‌پردازد. 

به گونه ای که تاکنون نمونه ای نداشته است و کسی به مانند آن به نقد این کتاب نپرداخته است.

 

3- مفهوم شناسی واژگان 

 

3-1- نقد

نقد در لغت به معنای جداسازی خوب از بد و آشکارسازی عیوب و نقاط ضعف اشیاء معیوب است. (زبیدی، 1414 ق، ج 9، ص 230) کلمه نقد در فارسی اسم مصدر و به معنای جدا کردن خوب و سره از بد و ناسره (معین، فرهنگ معین، سایت واژه یاب،https://www.vajehyab.com) و ظاهر ساختن عیوب یا محاسن کلام است.(عمید، فرهنگ عمید، سایت واژه یاب،https://www.vajehyab.com) دهخدا هم نقد را به‌گزینی، سیم‌گزینی، سره‌کردن درم و دینار، جدا کردن درم‌های سره از ناسره می‌داند.(دهخدا، واژه یاب، همان) در نهایت باید گفت که به ارزیابی و بیان مشکلات و ضعف‌ها و تمییز خوب و بد یک چیز، نقد آن چیز می‌گویند. معادل انگلیسی کلمه نقد، criticism, critique, down , ready, spot است.

درباره نقد ادبی هم باید گفت که نقد ادبی به توصیف، طبقه‌بندی، شرح و ارزیابی آثار ادبی گفته می‌شود. برخی هم آن را فن یا علمی می‌دانند که به مقایسه، تجزیه و تحلیل، شرح و تفسیر و سنجش آثار ادبی می‌پردازد (شایگان‌فر، ۱۳۸۰، 15)

بنابراین، نقد یا نقد ادبی می‌تواند در حوزه یک کتاب یا اثر علمی اتفاق انجام شود و نقد کتاب یا Book review اصطلاحی علمی است که به بیان نقاط قوت و ضعف یک اثر اطلاق می‌شود.برخی در تعریف آن گفته‌اند که Book review شاخه ای از نقد ادبی است که در آن یک کتاب توصیف می‌شود و یا خلاصه آن ارائه می‌شود و یا تحلیلی از متن یا سبک و یا قوت و ضعف اثر ارائه می‌شود.( ,3 2011 Princeton,)برخی هم معتقدند که Book review عبارت است از بررسی منابع، ارائه نظر، بررسی و ارائه نظر به طور خلاصه یا بررسی علمی می‌باشد.( Virginia Polytechnic Institute and State University ،, 7، 2011.) البته در نقد کتاب صرفا کتاب نقد نمی‌شود بلکه مقالات، پایان‌نامه‌ها و وب سایت‌ها و هر اثر نوشتاری قابلیت نقد و بررسی را دارد.

بنابراین، منظور از نقد کتاب بررسی علمی یک اثر و توصیف و تحلیل آن از جنبه‌های مختلف است تا از این طریق نقاط قوت و ضعف آن مشخص شده و نویسنده در ویراست‌های بعدی ضعف‌ها را از بین ببرد و نقاط قوت را بیشتر کرده و در نهایت اثر را تقویت نموده و ارتقاء ببخشد. درباره تفاوت نقد ادبی با نقد کتاب باید گفت که در نقد ادبی به مسائل ادبی و متنی پرداخته می شود اما در نقد کتاب به نقد تمامی مسائل یک کتاب پرداخته می شود و به نوعی نقد کتاب عام‌تر از نقد ادبی است.

 

3-2- اسباب النزول

برخی از آیات به حادثه و واقعه‌ یا سؤالی که هم‌زمان با نزول وحی باشد مربوط نیستند (صبحی صالح، 1372، ص132) اما گروهی از آیات در پی حادثه یا واقعه خاصی یا به دنبال سؤالی نازل شده است که به آن حادثه‌ها و اتفاق‌ها اسباب النزول گفته می‌شود. (حجتی، 1377، ص19) به‌عبارت‌دیگر منظور از اسباب نزول امورى است كه يك و يا چند آيه و يا سوره‏اى در پى آنها و به‌خاطر آنها نازل شده است، و اين امور در زمان نبوت رسول اكرم (ص) روى داده است. (همان، 20) ناصحیان درباره اسباب النزول می‌نویسد: «منظور از اسباب نزول، پرسش‌ها، رفتارهای نیک و بد و همچنین حوادثی است که در زمان رسالت پیامبر (ص) اتفاق افتاد و در پی آنها برخی از آیات یا سوره‌های قرآن نازل شده است» (ناصحیان، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۴-۱۵۵).

البته لازم به ذکر است که برخی از قرآن‌پژوهان معاصر بین سبب نزول و شأن نزول تفاوت قائل‌اند و شأن نزول را اعم از سبب نزول می‌دانند. آیت‌الله معرفت در این باره می‌نویسد: هرگاه مناسبت جریانی درباره شخص یا حادثه‌ای چه درگذشته، حال و آینده و یا درباره فرض احکام، آیه یا آیاتی نازل شود همه این موارد "شأن نزول" می‌گویند. سبب نزول، حادثه یا پیشامدی است که متعاقب آن آیه یا آیاتی نازل شده باشد به بیانی دیگر این اتفاق موجب نزول شود، پس شأن اعم از سبب است. (معرفت، 1415، ج1، ص254)

 

4- معرفی دکتر حجتی و کتاب اسباب النزول

 

4-1- معرفی دکتر سید محمدباقر حجتی

سید محمدباقر حجتی (متولد ۲۵ بهمن ۱۳۱۱ بابل) یکی از روحانیون شیعی است که در حوزه مطالعات دینی خصوصاً قرآن و حدیث آثار ارزنده‌ای دارد. ایشان در ابتدا وارد حوزه علمیه بابل می‌شود سپس برای تکمیل دروس حوزوی به حوزه مروی در تهران می‌رود. در ادامه وارد دانشگاه تهران شده و مدرک دکتری خود را از دانشگاه تهران گرفت ایشان پس از اخذ دكترا در سال 1346 به‌عنوان استاديار به استخدام دانشگاه تهران در آمد. وى برخلاف رشته تحصيلى‌اش (رشته فلسفه)، به دليل علاقه وافر به علوم قرآنى، به تدريس در رشته زبان و ادبيات عرب و ترجمه و قرائت و تفسير قرآن پرداخت و به‌تدريج پايه‌گذار رشته علوم قرآن و حديث در دانشگاه تهران بعد از انقلاب اسلامى شد و در دانشكده الهيات و معارف اسلامى، گروه علوم قرآن و حديث به فعالیت مشغول شد و پس از سال‌ها خدمت بازنشسته شد.

برخی از آثار ایشان عبارت‌اند از: 1. آداب تعلیم‌وتعلم در اسلام، 2. ابلیس في القرآن و الحديث؛ 3. ابن عباس و مكانته في التفسير و المعارف الأخرى (ترجمه)؛ 4. أسباب النزول؛ 5. اسلام در كنار مصيبت‌ديدگان و افسرده‌دلان (ترجمه «مسكن الفؤاد عند فقد الأحبة و الأولاد» از شهيد ثانى)؛ 6. پژوهشى در تاريخ قرآن كريم؛ 7. تاريخ شيعه (ترجمه)؛ 8. تاريخ اديان (ترجمه)؛ 9. تفسير كاشف (اين كتاب با همكارى عبدالكريم بى‌آزار شيرازى ترجمه شده است)؛ و...

4-2- معرفی کتاب اسباب النزول

نگارش کتاب اسباب النزول در سال 1363 به پایان رسید و تا سال 1372 به چاپ سوم رسید این کتاب را دفتر نشر فرهنگ اسلامی در 292 صفحه منتشر کرده است. این کتاب تاکنون بارها به چاپ رسیده است و مورد استقبال مخاطبان بوده است.

كتاب داراى يك مقدمه و شش فصل است كه فهرست موضوعات آن به قرار زير است:

 مقدمه: معناى لغوى و اصطلاحى اسباب النزول

 فصل اول: انواع آيات و سوره‏هاى قرآنى دررابطه‌با اسباب النزول

 فصل دوم: کتاب‌هایی كه درباره «اسباب النزول» تدوين شده

 فصل سوم: مرورى بر سه نوع اسباب النزول

 فصل چهارم: حوادث و رويدادهاى مهم شامل: حوادث جالب و سازنده / حوادث زشت و ويرانگر

 فصل پنجم: پرسش‌های مردم از رسول اكرم ( ص) شامل: انواع پرسش‌های مردم و پاسخ‌های قرآنى پيرامون: مشيت الهى / مطالب روز / مطالب مربوط به آينده

 فصل ششم: مشخص‌کردن موضع مسلمين در مسائل حساس و مهم شامل

این فصل از کتاب بخش اساسی این کتاب است؛ چراکه از 292 صفحه کتاب، تا قبل از این فصل، 67 صفحه بوده و مابقی تا آخر کتاب همین فصل است؛ بنابراین بخش اعظم این کتاب همین فصل ششم است که به چند بخش یا مساله تقسیم می‌شود که در ادامه معرفی می‌شوند:

 مساله اول: فوائد معرفت و شناخت اسباب النزول

 مساله دوم: آيا ملاك عموم لفظ است يا خصوص سبب

 مساله سوم: وجود شبيه به سبب نزول خاص در آيات عامى كه فاقد سبب نزول خاص هستند

 مساله چهارم: مصادر اسباب النزول

 مساله پنجم: در صورت ذكر اسباب متعدد در مورد يك آيه به كدام يك از آنها بايد اعتماد كرد.

 دو نكته:

 نكته اول: ايجاد دگرگونى در تعبير مربوط به «اسباب النزول از سوى راويان»

 نكته دوم: وحدت سبب و تعدد نزول

 

5- نقد و بررسی کتاب اسباب النزول

 

 5-1- طرح جلد کتاب

جلد کتاب بسیار ساده طراحی شده است و ارتباط خاص و ویژه‌ای با اسباب نزول ندارد. جلد این کتاب آبی‌رنگ است و هیچ‌گونه تصویری که اسباب النزول را تداعی کند را ندارد و تنها به نام کتاب و نویسنده و انتشارات بسنده شده است. معمولاً در کتاب‌ها از تصاویری استفاده می‌شود که نشان‌دهنده محتوای کتاب است به نظر می‌رسد برای طراحی جلد این کتاب، می‌شد از تصاویری استفاده کرد که نشان‌دهنده نزول قرآن بود یا از تصاویری که اشاره به یک واقعه خاص مثل نزول آیه اکمال، آیه تطهیر، آیه افک و دیگر آیات که سبب نزول یا شأن نزول دارند، استفاده نمود تا مخاطب با دیدن جلد کتاب به کلیت محتوای کتاب پی می‌برد نه اینکه جلد کتاب فاقد هرگونه تصویر باشد.

بنابراین، کتاب اسباب النزول به لحاظ طرح جلد، ضعف دارد و بهتر است در چاپ‌های بعدی این مشکل رفع گردد.

 

5-2- فصل‌بندی‌ها و ساختار کتاب

تمام کتاب‌ها خصوصاً کتاب‌های دانشگاهی و علمی، از نظر شکل‌بندی فصل‌ها و تعداد آنها پیرو قاعده واحدی هستند و معمولاً سعی می‌شود که تعداد صفحات فصل‌ها با یکدیگر تناسب داشته باشد؛ اما همان‌طور که پیش‌ازاین اشاره شد از صفحه 1 تا 67 به 5 فصل اختصاص‌داده‌شده است و از صفحه 67 تا 297 فصل ششم هست که کاملا نشان دهنده توازن نداشتن این کتاب بین فصل‌ها است.

نکته قابل نقد دیگر این است که برخی از تیترهای این کتاب جمله کامل به همراه فعل هستند درحالی‌که تیتر با جمله فرق دارد و نویسندگان کتاب‌ها معمولاً تیترهای خود را به‌گونه‌ای انتخاب می‌کنند که جامع و ناظر به تمام محتوای زیر تیتر باشد و در نوشته‌های علمی، تیترها به‌صورت جمله نمی‌آیند. در ضمن برخی از تیترها هم بسیار ضعیف انتخاب شده است برای مثال در چند مورد آمده است «یادآوری یک نکته» سپس یک جمله آمده است یا در صفحه 231 کتاب می‌نویسد: «ابوالفتوح رازی و دیگران چه می‌گویند»: به‌جای این‌گونه تیترهای جمله وار می‌توان نوشت «نظر ابوالفتوح رازی و دیگر مفسران» به نظر می‌رسد تیترها در این کتاب ضعف دارد و نیازمند بازنگی و ویرایش جدید است.

همچنین اگر نویسنده این کتاب را برای درسی با این عنوان تهیه نموده است (که خود مؤلف در صفحه 11 و 12 به همین مسئله اذعان دارد) بهتر است که فصل‌بندی کتاب در 16 درس باشد و از استانداردهای کتاب درسی مانند آوردن اهداف درس، مقدمه در ابتدای فصل، جمع‌بندی و نتیجه‌گیری، خودآزمایی، منابع برای مطالعه بیشتر و تصویر، جدول، نمودار، نقشه غیره استفاده شود. چیزی که معمولاً در کتاب‌های درسی معمول است؛ اما در کتاب مذکور دیده نمی‌شود. به عبارت دیگر وقتی این کتاب را باز می‌کنیم تا مطالعه کنیم هیچ مشخصه ای از درسی بودن این کتاب نمی بینیم این کتاب بر اساس 16 درس تنظیم نشده(اصلا بر اساس درس درس تنظیم نشده است) نه اهداف درس و نه جمع‌بندی و نتیجه‌گیری و نه خودآزمایی و غیره در این کتاب دیده نمی‌شود برای فهم بیشتر این مطلب، می‌توان کتاب اسباب النزول را با یکی از کتاب‌های سازمان سمت که به صورت درسنامه است مقایسه کرد و تفاوت‌های گفته شده کاملا مشهود می‌شود.

 

5-3- شکل ظاهری کتاب

 

شکل ظاهری کتاب و فونت کلمات کتاب جای بازنگری اساسی دارد، شکیل‌تر شدن کتاب و زیباتر کردن آن و استفاده از صفحه‌آرایی مناسب امروزی، نقش بسزایی در میزان علاقه‌مندی مخاطبان کتاب در خوانش آن را دارد. آیات قرآن و اشعار عربی همگی از فونت و سایز یکسانی برخوردارند که موجب خستگی زودتر خواننده کتاب می‌شود. پررنگ نمودن برخی عبارات و استفاده از عبارات تأکیدی توجه بیشتر مخاطب را برخواهد انگیخت. البته این نقد بیشتر بر انتشارات وارد است تا نویسنده، چراکه نویسنده کتاب را می‌نویسد و به انتشارات می‌سپارد و انتشارات می‌تواند با صفحه‌آرایی زیبا و رعایت برخی قوانین صفحه‌آرایی و زیباسازی کتاب، بر زیبایی کتاب بیفزاید.

5-4- مقدمه کتاب

نخستین بخش یک اثر علمی که نویسنده می‌کوشد اطلاعات لازم درباره اثر را ارائه دهد؛ مقدمه است و معمولاً اهداف و مقاصد نویسنده، ذکر دامنه موضوعی اثر، دیدگاه‌های اساسی مؤلف، بررسی اجمالی پیشینه موضوع، وجوه تشابه و تمایز اثر تألیف شده با آثار دیگر، چگونگی تدوین در مقدمه ذکر می‌شود. (ملکی، 1384، ص17_12) امکان این وجود داشت که مقدمه‌ای منسجم‌تر، جامع‌تر و اثربخش‌تر نوشت. این مقدمه در سال‌های بسیار گذشته نوشته شده است و ضرورت دارد که امروزه بازنویسی شود. مقدمه با معنای لغوی و اصطلاحی اسباب نزول شروع شده است نویسنده برای معنای لغوی سبب نزول به بررسی آیاتی که در آنها لفظ سبب و مشتقات آن به‌کاررفته پرداخته است و از سیر تاریخی کتب اسباب نزول غافل مانده به ذکر کتب اسباب نزول از کتاب سیوطی اکتفا نموده است. شایسته بود که مؤلف در مقدمه یا پیشگفتار(در فصل ششم، مساله اول: فوائد معرفت و شناخت اسباب النزول) مواضع قرآن‌پژوهان و مفسران اسلامی خصوصاً معاصران را راجع به اسباب نزول ذکر می‌کرد و دیدگاه خود را هم در این موضع بیان می‌نمود. به صورت کلی مفسران و محدثان در تعامل با روایت اسباب نزول دارای سه رویکرد هستند. پذیرش مطلق: بسیاری از مفسران متقدم معتقد به پذیرش مطلق روایات اسباب نزول هستند افرادی همچون واحدی نیشابوری شناخت و فهم تفسیر را منوط به فهم و دانستن سبب نزول دانسته است.(واحدی نیشابوری، 1411ق، ص5) طبری، زرقانی و صبحی صالح نیز بر این عقیده‌اند.(نریمانی1393ش، ص190) طرفداران این رویکرد را بیشتر متقدمان اهل سنت تشکیل می‌دهند به دلیل نقل بسیاری از روایات اسباب نزول از جانب صحابه و تابعین. عدم پذیرش: در مقابل گروهی که اعتقاد بر پذیرش مطلق روایات اسباب نزول دارند گروهی همچون محمد شحرور قرار دارند که علاوه بر اینکه برای روایات اسباب نزول هیچگونه اعتباری قائل نیستند بر این عقیده‌اند که هیچ یک از آیات قرآن دارای سبب نزول خاصی نیستند.(شحرور،1990م، ص93) 

دیدگاه اعتدالی: بیشتر مفسران و قرآن‌پژوهان نسبت به روایات اسباب نزول رویکرد میانه‌ای را اتخاذ نموده‌اند. بادقت در عملکرد دکتر حجتی نسبت به روایات سبب نزول این نکته فهمیده می‌شود که از نظر ایشان سبب نزول موجب محدودیت مفهوم آیات در همان سبب خاص نمی‌شود که آیات قرآن فراتر از سبب نزول آیه است و عمومیت دارند. حجتی نسبت به اسباب نزول و نقل آن توجه خاصی داشته؛ اما نگاه ایشان به روایات سبب نزول نگاه حدیثی نبوده؛ بلکه با نگاهی کاملاً تاریخی به این موضوع پرداخته است بدین معنا که هنگام نقل روایات سبب نزول؛ گزارشگران حادثه، خود باواسطه یا بی‌واسطه شاهد ماجرایی بودند که در پی آن نزول آیات صورت‌گرفته است بنا به همین نگاه تاریخی، دیگر در ذکر روایات اسباب نزول نیازی به احتساب آن به معصوم نیست از همین روست که مشاهده می‌کنیم که بسیاری از اسباب نزول‌ها را از صحابه نقل نموده‌ و گزارش‌های صحابه و تابعین را به‌عنوان قولی که می‌تواند یاریگر فهم مفسر در تفسیر صحیح آیات باشد به‌حساب آورده ‌است.

 

5-5- کتبی که درباره «اسباب النزول» تدوین شده است

مؤلف تیتری با عنوان بالا در صفحه 20 کتاب نوشته و به معرفی کتاب‌های اسباب النزول بر اساس الاتقان سیوطی می‌پردازد و در پاورقی می‌گوید این کتاب‌ها بر اساس کتاب سیوطی معرفی شده وگرنه تعداد کتاب‌ها بیشتر از این است. اولاً تیتری که انتخاب شده جمله است نه تیتر، ثانیاً باید تیتری با عنوان منبع‌شناسی انتخاب می‌شد و به کتاب‌ها و مقاله‌ها و پایان‌نامه‌ها به فارسی و عربی و انگلیسی اشاره می‌شد؛ چراکه نگاشته‌های پیرامون اسباب النزول فقط کتاب نیستند؛ بلکه پایان‌نامه‌ها و مقاله‌هایی هم در این راستا نوشته شده است برای مثال در نورمگز بیش از 100 مقاله پیرامون اسباب النزول وجود دارد. برای مثال «اسباب النزول از ساحت نقل تا آوردگاه رای» نوشته محمدجواد ازادی و محسن قاسم‌ پور، که در سال 1400 منتشر شده است یا «اسباب نزول در نظریه تفسیری طباطبایی» نوشته سید هدایت جلیلی و «کارکرد روایات اسباب نزول و معیارهای نقد آن در تفسیر التبیان» نوشته زهره نریمانی و ربابه عبادی کیا، که در 1400 چاپ شده است و موارد زیادی که ذکر همه آن ها باعث اطاله کلام می شود. 

همچنین نوشته‌هایی به زبان انگلیسی و فارسی و عربی وجود دارد که برخی از آن‌ها قبل از اتمام کتاب دکتر حجتی به چاپ رسیده‌اند و برخی از آن‌ها بعد از کتاب ایشان به چاپ رسیده‌اند برای مثال با یک جست‌وجوی ساده asbab al-nuzul در گوگل اسکالر منابع زیادی را می‌توان پیرامون اسباب النزول به زبان انگلیسی دید. مثلا «أسباب النزول و أثرها فی تفسیر القرآن الکریم» الوهیبی، عبدالله بن إبراهیم در 1414 چاپ شده یا Asbab Al-Nuzul and The Rules of Interpretation ‏ نوشته Abur Hamdi Usman , Ahmad Levi Fachrul Avivy , Mohd Farid Ravi Bin Abdullah که در 2021 چاپ شده است یا The Rules of Interpretation: Review on Asbab Al-Nuzul in Tafsir Al-Mishbah‏ نوشته Najib Abdul Kadir, Mohd Akil Muhamed Ali, Mohd Farhan Md Ariffin,

Abur Hamdi Usman که در 2022 چاپ شده است موارد بسیار زیاد است که به دلیل اختصار از ذکر همه آن‌ها صرفنظر می‌شود.

به هرحال ضرورت دارد که منابع جدیدی که در این حوزه نگاشته شده است؛ معرفی شود و اطلاعات کتاب به‌روزرسانی شود نگارش این کتاب در سال 1363 به اتمام رسیده است و از آن زمان تا به حال اطلاعات بسیاری در حوزه اسباب النزول به رشته تحریر درآمده است و باید مؤلف کتاب خود را به‌روزرسانی نموده و با ویراست جدید به چاپ برساند.

5-6- خروج از موضوع

یکی از اشکالاتی که در برخی از نوشته‌ها دیده می‌شود خروج موضوعی است، منظور از خروج موضوعی، نگارش متن در موضوعی خارج از تیتر مربوطه است. به‌عبارت‌دیگر گاهی نویسنده مطالبی را ذکر می‌کند؛ اما در ادامه از موضوع اصلی خارج شده و در یک موضوع دیگر به نگارش ادامه می‌دهد در این‌گونه مواقع، گفته می‌شود که نویسنده اصلی خروج موضوعی داشته است.

در صفحه 17 و در تعریف اسباب النزول نویسنده برای معنای لغوی سبب معانی: رسن، ریسمان، پیوند، خویشاوندی، حیات، ناحیه، و راه، باعث و موجب، دستاویز، افزار، آلت و وسیله را بر می‌شمارد سپس به بررسی کلمه سبب و اسباب در آیات (حج:15؛ کهف:83؛ ص:10؛ غافر:36؛ می‌پردازد بدون اینکه هیچ به اشاره‌ای به معنای سبب در کتب لغت کند بحث لغوی سبب را به پایان می‌رساند. 

مؤلف در صفحه 42 تیتری با این عنوان می‌آورد: «اشعاری از شعرای فریقین درباره نزول سوره هل اتی راجع به اهل‌بیت (علیهم‌السلام)» در این بخش مؤلف از صفحه 42 تا صفحه 46 به نقل شعر از افراد مختلف درباره فضائل اهل‌بیت (ع) به عربی پرداخته است باید دقت داشت که سبب نزول یک چیز است و اشعار پیرامون سبب نزول یک چیز دیگر، علاوه بر این متن تمام اشعار هم به عربی است دانشجوها خصوصاً دانشجوی کارشناسی چگونه متوجه مفهوم این اشعار شود؟ ضمن اینکه اگر هم متوجه بشود بازهم مشکل اصلی که خروج موضوعی 5 صفحه‌ای باقی می‌ماند برای رفع این مشکل می‌شد اسامی شاعران را آورد و در پاورقی آدرس داد و در دو سه خط گفت که این شاعران در راستای جریان هل اتی شعری را درباره اهل‌بیت (ع) سروده‌اند.

مؤلف در صفحه 36 پس از بحث درباره سبب نزول سوره هل اتی درصدد اثبات سبب نزول هل اتی برای اهل‌بیت (ع) است و از صفحه 36 تا 41 مطالبی را در تأیید اینکه این سوره درباره اهل‌بیت (ع) است می‌آورد و به 34 منبع اشاره می‌کند به نظر می‌رسد اثبات اینکه آیه درباره اهل‌بیت است آن هم 6 صفحه ضروری نیست ضمن اینکه تمام این 6 صفحه از الغدیر علامه امینی است و در کتاب‌های علمی 6 صفحه مطلب پشت‌سرهم از یک کتاب آورده نمی‌شود.

مؤلف پس از بیان سبب نزول‌ها پیرامون روح، در صفحه 194 تیتری می‌آورد با عنوان «مروری بر سخنان مرحوم علامه طباطبایی در المیزان راجع به مفهوم روح» و از 194 تا صفحه 204 مطالب مربوط به روح را از المیزان می‌آورد که بسیاری از این مطالب بی‌ارتباط به بحث اسباب النزول هستند نکته قابل‌تأمل این است که اگر کسی امروزه در پایان‌نامه یا کتاب، 10 صفحه مطلب عیناً و پشت سرم هم از یک منبع بیاورد قطعاً به او اشکال می‌گیرند و امروزه استفاده از مطالب طولانی جایز نیست.

در صفحه 30 کتاب نیز باز به یک شعری از حسان بن ثابت درباره آیه «انما ولیکم الله» آورده است که به نظر می‌رسد ذکر آن ضروری نیست چرا که شعر ارتباط کمی با سبب نزول دارد و برای اثبات سبب نزول باید احادیث استناد کرد و نهایتا به بررسی سندی و متنی احادیث پرداخت. البته لازم به ذکر است که می‌توان یک اشاره‌ای به شعر و شاعر کرد و گفت فلان شاعران هم شعری در این راستا سروده‌اند و هرکه می‌خواهد به فلان کتاب رجوع کند اما ذکر شعرهای طولانی حالت و ساختار کتاب را تضعیف کرده و از جنبه علمی و درسی کاسته است.

5-7- اطاله کلام بی‌دلیل و خسته‌کننده

اطاله بی‌دلیل کلام باعث خستگی مخاطب می‌شود در کتاب‌های علمی باید بر حجم نوشتار دقت ویژه‌ای داشت و می‌توان به‌جای‌آوردن مطالب طولانی از کتاب‌های مختلف، خلاصه‌ای از آن مطلب ارائه داد سپس به مطلب موردنظر ارجاع داد. در کتاب دکتر حجتی مواردی وجود دارد که برای خواننده ملال‌آور و خسته‌کننده است علاوه بر برخی موارد که در بالا به‌عنوان خروج موضوعی گفته شد؛ دکتر حجتی در سبب نزول آیه 55_56 سوره مائده به نقل از مجمع‌البیان طبرسی داستانی طولانی را آورده در ادامه به منابعی دیگری همچون ثعلبی، ابوبکر رازی، رمانی و طبری که سبب نزول آيه مذكور را این‌گونه كه بيان شد روايت كرده‏اند؛ اشاره می‌کند در پایان نیز اشعاری از حسان بن ثابت که مرتبط با موضوع است را آورده است. (حجتی، 1377،ص30) به‌طورکلی در کتاب دکتر حجتی مواردی یافت می‌شود که ارجاعات طولانی و گاه چند صفحه‌ای است درحالی‌که در نگارش‌های امروزی بر این تأکید می‌شود که نویسندگان حتی‌المقدور دایره المعارف وار بنویسند و با تعداد کلمات کم (برای مثال بین 50 تا 100 کلمه) منظور و مفهوم خود را برسانند سپس به منبع دیگری ارجاع دهند نه اینکه چندین صفحه پشت‌سرهم از یک منبع، مطلب بیاورند.

 

5-8- ترجمه و بسط بخش اسباب النزول از الاتقان سیوطی

کتاب دکتر حجتی ترجمه و بسط بخش اسباب النزول از الاتقان سیوطی است. سیوطی در کتاب الاتقان خود بخشی را می‌آورد با عنوان: «النوع التاسع معرفة سبب النزول» (سیوطی، ۱۴۲۱ق، ج 1، ص 120) این بخش دارای چند زیرمجموعه به این شرح است:1- المسألة الأولى: [فوائد معرفة أسباب النزول]، 2- المسألة الثانية: اختلف أهل الأصول: هل العبرة بعموم اللفظ أو بخصوص السّبب‌؟، 3- المسألة الثالثة:[شبيه السبب الخاص مع اللفظ العام] 4- المسألة الرابعة:[طريق معرفة سبب النزول] 5- المسألة الخامسة: [تعدد أسباب النزول]

با یک بررسی تطبیقی بین این بخش از کتاب الاتقان و کتاب اسباب النزول دکتر حجتی متوجه می‌شویم که اسباب النزول دکتر حجتی ترجمه و بسط این بخش از اسباب النزول سیوطی است به‌عبارت‌دیگر دکتر حجتی این بخش از کتاب سیوطی را مبنای کار خود قرار داده و حتی تیترهای کتاب خود را همین تیترهای الاتقان سیوطی قرار داده و در ادامه از تفاسیر شیعه و سنی برای بسط کار خود استفاده نموده و سعی کرده است که دیدگاه های شیعی را در کتاب بیاورد. بنابراین کتاب دکتر حجتی ترجمه و بسط الاتقان سیوطی است.

5-9- جامعیت و روز آمدی محتوای اثر

امروزه علوم نسبت به قبل گسترش پیدا کرده و شاخه‌شاخه شده است و تخصص در هر بخشی اهمیت بیشتری پیدا کرده است. (فدائی، 1392، ص1) مؤلف باید تخصص جامعی بر موضوع داشته باشد (فانید پور و همکاران، 1399، ص267) و مطالب او از جهت مباحث و منابع جامعیت داشته باشد. (منصوریان، 1392، ص8) همچنین باید اطلاعات مؤلف روزآمد باشد. منظور از روزآمد بودن این است که اطلاعات علمی مربوط به موضوع را در برداشته باشد و مطالب آن هرچند یک‌بار مورد تجدیدنظر قرار گیرد و به‌روز باشد. (رضی، 1388، ص22)توجه نویسنده به پیشرفت‌های علمی جدید یک‌رشته و انعکاس آن در نگارش از نشانه‌های روزآمدی است. 

هرچند که کتاب اسباب نزول دکتر حجتی از منابع متقدم اولیه سنی و شیعه استفاده نموده است، اما با این که حدود 40 سال از این کتاب می‌گذرد و نگارش‌های به روزی در این حوزه به چاپ رسیده است، مؤلف کتاب خود را به لحاظ منابع و محتوا به‌روزرسانی نکرده است. منابع فارسی و عربی و انگلیسی زیادی در این ۴۰ساله نوشته شده است که برای جامعیت و به‌روز بودن کتاب، ضروری بود که مؤلف از آن‌ها استفاده کند برخی از مستشرقان مانند ریپین هم در حوزه اسباب النزول نگارشی دارند (GAL: GAL,S,Rippin, A., The E xegetical Genre Asbab al Nuzul, Bulletin of the School Of Oriental A frican A Studies, 1985, vol.XLVIII )که مؤلف به دلیل اینکه کتابش را به‌روزرسانی نکرده از نگارش‌های بعد از خود، استفاده نکرده است و ضرورت دارد که کتاب به لحاظ منابع و محتوا و ساختار و سرفصل‌ها بازنویسی شده و از نظرات قرآن‌پژوهان پیرامون اسباب النزول هم استفاده شود. 

5-10- بررسی منابع 

یکی از شاخص‌ها و معیارهای ارزیابی محتوایی یک اثر پژوهشی و درسی میزان استفاده از منابع معتبر و دست‌اول در آن موضوع مورد پژوهش و تألیف است. (آرمند،1384، ص709) باید در ارزیابی منابع مورداستفاده دقت شود که منابعی که نویسنده استفاده کرده است چقدر معتبرند؟ نویسنده در استفاده از منابع امانتدار بوده است؟ نویسنده چه اندازه به نظرات موافق و مخالف دیگاه خود اشاره کرده آیا نقد و تحلیلی بر دیدگاه‌های موافق و مخالف خود داشته است؟ (منصوریان، 1392، ص7) 

مؤلف از منابع دست‌اول استفاده نموده و امانت‌دار است؛ اما تعداد منابعی که استفاده نموده 55 منبع است و وقتی که در منابع ایشان دقت می‌شود بیشتر این منابع تفاسیر هستند و برخی از آن‌ها هم ربطی به اسباب النزول ندارند همچنین وقتی به منابع پاورقی در انتهای هر صفحه نگاه می‌اندازیم بسیاری از صفحات هیچ منبعی ندارد برخی صفحات یک منبع برخی هم دو منبع و مقدار اندکی هم تعداد منابعشان بیشتر از این تعداد است به نظر می‌رسد برای یک کتاب پژوهشی باید منابع بیشتری دیده می‌شد خصوصاً باتوجه‌به ضرورت به‌روزرسانی این کتاب، باید تعداد منابع به چندین برابر کنونی برسد تا کتاب به سطح قابل قبولی به لحاظ منابع برسد.

 

5-11- پاکیزگی و نگارش ادبی

از مهم‌ترین موارد ارزیابی کتاب‌های درسی، بررسی میزان رعایت زبان علمی در آن‌هاست پرهیز از به‌کارگیری واژگان مهجور و ساخت‌های نحو زبان فارسی کهن و پرهیز از سره‌نویسی، میزان رعایت قواعد نگارشی و کیفیت ساختار دستوری متن از جمله موارد مهم در ارزیابی زیانی یک اثر است (رضی، 1388، 26 ـ 25) مؤلف در نگارش متن و زبان این اثر بسیار زیاد از کلمات عربی استفاده نموده در حدی که می‌توان گفت در این مورد به‌افراط نمونه است. به‌عنوان نمونه: «بسيارى از آيات و سور قرآن كريم - ابتداء و بدون اينكه مسبوق به‌موجب و انگيزه خاصى باشند - نازل شده‏اند.» (حجتی، ص19)، «اثر مذكور يك كتاب پرحجم و ممتع و پربارى است.» (همان، ص37)، و انگشت «خنصر خرد يا ميانه» (همان، ص28) در مورد سوره «عبس» دو گونه روايت- به‌عنوان سبب نزول- در طى روايات جلب نظر مى‏كند: (همان، ص: 46)استفاده از این استعمالات و معادلات عربی فهم مخاطبان را تحت شعاع قرار می‌دهد بهتر بود مؤلف از واژگان و استعمالات رایج زبان فارسی به عبارتی از همان زبان معیار علمی استفاده می‌نمود.

علاوه بر این نوشتن یک مسئله است و ویراستاری یک مسئله‌ای دیگر، امروزه ویراستارانی وجود دارند که مسلط به مسائل و زبان و ادبیات فارسی هستند و کتاب‌ها و مجله‌ها را پس از اتمام نگارش، ویراستاری می‌کنند به نظر می‌رسد بهتر است این کتاب به یک ویراستار حرفه‌ای سپرده شود تا اشکالات ویراستاری آن رفع شود. لازم به ذکر است که تمامی مجلات علمی و پژوهشی پس از اتمام نگارش و پیش از چاپ ویراستاری می‌شوند و اشکالات زبانی و محتوایی و غیره همه‌وهمه رفع می‌شود. 

 

 

6- جدول

 

نقد و بررسی کتاب اسباب النزول دکتر حجتی
1- طرح جلد کتاب	بدون هیچ تصویری، معمولاً تصویر جلد کتاب‌ها بیان‌کننده محتوای کتاب است.
2- فصل‌بندی‌ها و ساختار کتاب	کتاب دارای ساختار و فصل‌های نامتوازن است و دارای تیترهای ضعیفی است
3- شکل ظاهری کتاب	فونت یکسان و خسته‌کننده و یکسانی فونت آیات و متن کتاب، صفحه‌آرایی ساده
4- مقدمه کتاب	ضرورت نگارش مقدمه منسجم‌تر و جامع‌تر و کامل‌تر
5- کتبی که درباره «اسباب النزول» تدوین شده است	وجود منابع بسیار زیاد فارسی و عربی و انگلیسی و معرفی‌نشدن آن‌ها توسط مؤلف
6- خروج از موضوع	گاهی مؤلف 5 الی 6 صفحه شعر در تأیید اهل‌بیت می‌آورد و گاهی 10 صفحه مطلب درباره روح که اصلاً به سبب نزول ارتباطی ندارد
7- اطاله کلام بی‌دلیل و خسته‌کننده	طولانی کردن مباحث بدون ضرورت در این کتاب به چشم می‌خورد
8- ترجمه و بسط بخش اسباب النزول از الاتقان سیوطی	کتاب اسباب النزول دکتر حجتی، ترجمه و بسط الاتقان سیوطی است و در مواردی از کتاب‌های تفسیری و شیعی استفاده شده است.
9- جامعیت و روز آمدی محتوای اثر	باتوجه‌به اینکه حدود 40 سال از نگارش این کتاب گذشته مؤلف باید مطالب کتاب را جامع‌تر و روزآمد تر کند
10- بررسی منابع	تعداد منابع انتهایی 55 مورد است و در انتهای هر صفحه تعداد منابع بسیار کمی دیده می‌شود درحالی‌که از یک کتاب پژوهشی انتظار بیشتری می‌رود.
11- پاکیزگی و نگارش ادبی	باتوجه‌به استفاده از کلمات عربی و وجود اشکالات ویراستاری، ضرورت دارد که یک ویراستار حرفه‌ای، این کتاب را ویراستاری کند.

 

 

نتیجه‌

پس از بررسی کتاب اسباب نزول دکتر سیدمحمد باقر حجتی نتایج زیر حاصل شد:

1 ـ طرح جلد کتاب با محتوای کتاب همخوانی ندارد 

2 ـ فصل‌بندی و ساختار ظاهری کتاب دارای اشکالاتی است.

3 ـ مقدمه موجود، مطلوب و اثرگذار و جامع نیست.

4 ـ منابعی که درباره اسباب النزول نوشته شده است بسیار زیاد است؛ اما دکتر حجتی حتی در و ویراست‌های بعدی از آن‌ها استفاده نکرده است.

5 ـ در مواردی در این کتاب خروج موضوعی دیده می‌شود به‌طوری‌که مباحث کم ارتباط آورده شده و خواننده را از مطالعه آن خسته می‌کند و در مواردی هم اطاله کلام‌های بی‌دلیل وجود دارد که ضرورت دارد که حذف شوند.

6 ـ این کتاب، ترجمه و بسط بخش اسباب النزول سیوطی است و مؤلف کتاب سیوطی را مبنای کار خود قرار داده است به همین خاطر این کتاب، ساختار کتاب‌های آکادمیک را ندارد.

7 ـ به نظر می‌رسد که این کتاب نیازمند جامعیت و به‌روزرسانی است همچنین جای آراء و نظرات، قرآن‌پژوهان معاصر فریقین دررابطه‌با اسباب نزول خالی است و نارسایی در نظم منطقی مطالب وجود دارد.

8 ـ باتوجه‌به اینکه کتاب اسباب النزول حجتی به گفته خود ایشان کتاب درسی است و وزارت علوم نیز آن را جزء منابع درسی کارشناسی قرار داده است شایسته است، چیدمان کتاب فوق بر اساس کتب درسی (جمع‌بندی در آخر هر فصل و پرسش‌های مربوط به آن و همچنین پیشنهادها و تمارینی برای پژوهش در فصل مربوطه) تغییر پیدا کند و به تعداد جلسات آموزشی کارشناسی یعنی 16 جلسه تدوین شود.

9 ـ این کتاب دارای اشکالات ویراستاری است و استفاده زیاد از واژگان و استعمالات عربی باعث شده که خواننده در فهم متن با مشکل مواجهه شود. همچنین فونت کتاب دارای اشکال است انتخاب فونت مناسب و شکیل شدن آن نقش بسزایی در مطالعه و فهم مطالب دارد فونت کتاب تماماً یکنواخت است و برای نمونه آیات قرآنی و یا اشعار عربی فونت متمایزی با متن دارد. 

 

 

منابع

آرمنده، م. (1384). «کتاب درسی دانشگاهی»، دایرة المعارف آموزش، عالی، تهران، بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی، 1384.

پیروزفر، س، مهدوی‌راد، م.ع، (1388)، روایات اسباب نزول و مسأله جاودانگی، مطالعات اسلامی، علوم قرآن و حدیث، سال چهل و یکم، شماره پیاپی 3/82، بهار و تابستان.

حجتى، س.م، (1377 ش)، اسباب النزول حجتى، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، چاپ: ششم و هیجدهم

رضی، ا. (1388). شاخص‌های ارزیابی و نقد کتاب‌های درسی دانشگاهی، سخن سمت، شماره 21.

زحيلى، وه، (1418 ق)، التفسير المنير فى العقيدة و الشريعة و المنهج چاپ: دوم، دارالفکر المعاصر، بيروت 

صالح، صبحى‏، (1372)، مباحث في علوم القرآن، چاپ: پنجم، ‏قم‏‏، منشورات الرضى.

فانید پور، ح؛ نیلی احمدآبادی، م؛ کارآمد، ح، (1399)، مؤلفه‌های مؤثر در تألیف محتوای کتاب درسی در حوزه علمیه خواهران: مطالعه کیفی، پژوهش، نگارش کتب دانشگاهی، سال بیست و چهارم، شماره 46، بهار و تابستان

فدائی، غ. (1392). تخصص‌گرایی و تولید انبوه،تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی دوره ۱۹ پاییز ۱۳۹۲ شماره ۳ (پیاپی ۷۴)

معرفت، م.ه. (1415ق). التمهيد في علوم القرآن‏، چاپ: دوم، قم‏‏، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامى.

ملکی، ح، (1384)، شیوه طراحی و تألیف کتاب درسی، بخش مقدمات کتاب، سخن سمت، بهار، شماره 14.

منصوریان، ی. (1392). صد ویژگی کتاب‌های دانشگاهی کارآمد و اثربخش، پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، شماره 29.

نریمانی، ز، (1393)، «جایگاه حدیث در تفسیر الفرقان، و نقد دیدگاه‌های خاص مفسر»، دانشگاه قم.

واحدى نیشابوری، ع، (1411 ق)، اسباب نزول القرآن (واحدى)، تحقيق: كمال بسيونى زغلول، چاپ: اول، بيروت، ناشر: دارالکتب العلمية.

سجادی، ر، (1400) نقد و بررسی کتاب درایه الحدیث نوشته شادی نفیسی، پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، شماره 49

 سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌‌بکر، و زمرلی، فواز احمد. ۱۴۲۱–۲۰۰۰. الإتقان في علوم القرآن. ۲ جلدی، بیروت - لبنان: دارالکتاب العربي.

شایگان‌فر، حمیدرضا (۱۳۸۰). نقد ادبی، تهران: دستان.

الجمل، ب، (1389)، پژوهشی نو در باب اسباب نزول قرآن، مترجم: سید حسین سیدی، تهران: سخن.

ناصحیان، علی‌اصغر (۱۳۸۹ش)، علوم قرآنی در مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام، مشهد، دانشگاه علوم رضوی.

حسن محسن حیدر،، 1427، اسباب النزول القرآنی تاریخ و حقائق (حسن حیدر)، چاپ اول، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه.

ذهبی، محمدحسین، بی‌تا، التفسير و المفسرون (للذهبي)، بی‌نا، بيروت‏، ناشر: دار احياء التراث العربى‏.

Princeton (2011). "Book reviews". Scholarly definition document. Princeton. Retrieved September 22, 2011.

Virginia Polytechnic Institute and State University (2011). "Book reviews". Scholarly definition document. Virginia Polytechnic Institute and State University. Archived from the original on September 10, 2011. Retrieved September 22, 2011.

 

 GAL: GAL,S,Rippin, A., The E xegetical Genre Asbab al Nuzul, Bulletin of the School Of Oriental A frican A Studies, 1985, vol.XLVIII

 

 

 

---