چالش چندهمسری در گفتمان فکری مدرن؛ بررسی خوانش‏ های عصری از آیه نساء/3 با تأکید بر المنار، المیزان و مِن وحی القرآن

محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات قرآنی

سید محمود طیب حسینی ¹ ( دانشیار گروه قرآن ‏پژوهی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران )
محمدحسن شیرزاد ² ( دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران )
محمدحسین شیرزاد ³ ( دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران )

تاریخ دریافت : 1400/08/07 تاریخ پذیرش : 1401/10/29 تاریخ انتشار : 1401/10/01

کلید واژه: تعدد زوجات, علامه فضل&rlm, علامه طباطبایی, شیخ محمد عبده, تفسیر تطبیقی, الله,

چکیده مقاله :

یکی از مهمترین آیات قرآن کریم که در انتقال به دوره مدرن، نوعی از نابرابری جنسیتی میان مردان و زنان را به اذهان متبادر ساخته، آیه شریفه نساء/3 است که بر مبنای آن، مردان اجازه یافته اند که مشروط به رعایت عدالت، تا چهار زن را به همسری بگیرند. در حالی که مفسرانِ سده های متقدم و میانه ی هجری به یادکرد از حکم شرع مبنی بر جواز چندهمسری بسنده کرده و همتشان را مصروفِ پاره ای از مباحث زبانی- ادبی در پیرامونِ آیه شریفه ساخته اند، با گذار به دوره معاصر و پیداییِ مجموعه ای از پرسش ها و شبهات نوظهور عصری، نسلی جدید از مفسران را شاهدیم که با فاصله گرفتن از سنت های تفسیری، به ارائه خوانش هایی توجیه پذیر متناسب با شرایط و اقتضائاتِ زمانه روی آورده اند. در این پژوهش تلاش می شود با تمرکز بر تفاسیر المنار، المیزان و مِن وحی القرآن، تغییرِ رویه یِ مفسران در مواجهه با آیه شریفه نساء/3 در انتقال به دوره معاصر تحلیل شود. این مطالعه نشان می دهد در حالی که عبده، طباطبایی و فضل الله از اصلِ تشریعِ تعدد زوجات در دین مبین اسلام جانب داری می کنند، شیخ محمد عبده با اثرپذیری از تفکرات نواعتزالی، از تداومِ عمل به آن در مصرِ معاصر نهی می نماید تا تفسیری سازوارتر با انتظارات و علایق مخاطبانِ دوره مدرن ارائه کرده باشد.

چکیده انگلیسی:

One of the most important verses of the Holy Qur'an, which brings gender inequality to mind in the modern era, is Q 4:3. According to this verse, those men who are capable of observing justice among wives are allowed to marry up to four women. Mentioning the legislation of polygamy in Islamic ruling, the early and medieval Muslim exegetes devoted their efforts to some linguistic-literary discussions about the Q 4:3. However, a new generation of Muslim exegetes, paying attention to the emerging questions and doubts in the contemporary period, have disregarded the traditional interpretations and provided justifiable interpretations which are appropriate to the modern socio-cultural conditions. In this research, the authors are going to study the change of attitudes of Muslim exegetes towards the interpretation of the holy verse Q 4:3 by focusing on Al-Manār, Al-Mīzān and Min Waḥy Al-Qur'ān. This study shows that while Abduh, Tabātabāei, and Fadlallāh advocated the legislation of polygamy in Islam, Sheikh Muhammad Abduh who was influenced by the doctrine of Neo-Mo'tazelah, forbade the practice of polygamy in Egypt in order to provide a more appropriate interpretation to the expectation and interest of the audiences in contemporary period.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم. 1415ق، ترجمه محمدمهدی فولادوند، قم: دار القرآن الکریم.

آل سعدی، عبدالرحمان بن ناصر. 1408ق، تیسیر الکریم الرحمان فی تفسیر کلام المنان، بیروت: مکتبة النهضة العربیة.

ابن عجیبه، احمد بن محمد. 1419ق، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، قاهره: حسن عباس زکی.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. 1419ق، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیة.

ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف. 1420ق، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دار الفکر.

ابولیث سمرقندی، نصر بن محمد. 1416ق، بحر العلوم، بیروت: دار الفکر.

امین، قاسم. 2012م، تحریر المرأة، قاهره: مؤسسة هنداوی للتعلیم و الثقافة.

بانو امین اصفهانی، سیده نصرت. 1361ش، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران: نهضت زنان مسلمان.

بغوی، حسین بن مسعود. 1420ق، معالم التنزیل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

بلاغی، محمدجواد. 1420ق، آلاء الرحمان فی تفسیر القرآن، قم: بنیاد بعثت.

بیضاوی، عبدالله بن عمر. 1418ق، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

پاکتچی، احمد. 1391ش، روش تحقیق با تکیه بر حوزه علوم قرآن و حدیث، تهران: دانشگاه امام صادق^(ع).

پاکتچی، احمد. 1395ش، تاریخ تفسیر قرآن کریم، تهران: دانشگاه امام صادق^(ع).

پانی‏پَتی، ثناءالله. 1412ق، التفسیر المظهری، کویتة: مکتبة رشدیة.

توانا، اکرم. 1392ش، بررسی آیات حقوق زن در تفاسیر مفاتیح الغیب و المنار، پایان‏نامه کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه خوارزمی.

جعفری، یعقوب. 1376ش، تفسیر کوثر، قم: هجرت.

جلیلی، سید هدایت و عسگری، انسیه. 1393ش، «تفسیر مقارن/ تطبیقی؛ فرازبانی لغزان و لرزان»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شمـ4، صص67-84.

جوادی آملی، عبدالله. 1389ش، تسنیم، قم: مرکز نشر اسراء.

حجازی، محمد محمود. 1413ق، التفسیر الواضح، بیروت: دار الجیل الجدید.

حسینی‏تبار، سید جواد. 1392ش، بررسی تطبیقی دفاع المیزان و المنار از احکام متفاوت اجتماعی مرد و زن در اسلام، رساله دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه قرآن و حدیث.

حسینی شیرازی، سید محمد. 1424ق، تقریب القرآن إلی الأذهان، بیروت: دار العلوم.

حسینی همدانی، سید محمد. 1404ق، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تهران: کتابفروشی لطفی.

حویزی، عبدعلی بن جمعه. 1415ق، تفسیر نور الثقلین، قم: انتشارات اسماعیلیان.

خالدی، صلاح عبدالفتاح. 1433ق، التفسیر الموضوعی بین النظریة و التطبیق، اردن: دار النفائس.

خطیب، عبدالکریم. 1424ق، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت: دار الفکر العربی.

دروزه، محمد عزت. 1383ق، التفسیر الحدیث، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.

رضا، محمد رشید. 1404ق، حقوق النساء فی الإسلام و حظهنّ من الإصلاح المحمدی العام، بیروت/ دمشق: المکتب الإسلامی.

رضا، محمد رشید. 1990م، المنار، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.

رومی، فهد بن عبدالرحمان. 1403ق، منهج المدرسة العقلیة الحدیثة فی التفسیر، ریاض: مؤسسة الرسالة.

رومی، فهد بن عبدالرحمان. 1419ق، بحوث فی أصول التفسیر و مناهجه، ریاض: مکتبة التوبة.

ریویر، کلود. 1390ش، درآمدی بر انسان‏شناسی، ترجمه ناصر فکوهی، تهران: نشر نی.

زحیلی، وهبة بن مصطفی. 1418ق، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت/ دمشق: دار الفکر/ دار الفکر المعاصر.

زمخشری، محمود بن عمر. 1407ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.

سبزواری، محمد بن حبیب‏الله. 1406ق، الجدید فی تفسیر القرآن المجید، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.

سورآبادی، عتیق بن محمد. 1380ش، تفسیر سورآبادی، تهران: فرهنگ نشر نو.

سید بن قطب. 1412ق، فی ظلال القرآن، بیروت: دار الشروق.

شبر، سید عبدالله. 1407ق، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت: مکتبة الألفین.

شوکانی، محمد بن علی. 1414ق، فتح القدیر، دمشق/ بیروت: دار ابن کثیر/ دار الکلم الطیب.

شیبانی، محمد بن حسن. 1413ق، نهج البیان عن کشف معانی القرآن، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.

صادقی تهرانی، محمد. 1365ش، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی.

طباطبایی، سید محمدحسین. 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

طبرسی، احمد بن علی. 1403ق، الاحتجاج علی أهل اللجاج، مشهد: نشر مرتضی.

طبری، محمد بن جریر. 1412ق، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.

طوسی، محمد بن حسن. بی‏تا، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

طیب، سید عبدالحسین. 1378ش، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام.

طیب‏حسینی، سید محمود. 1389ش، «تفسیر تطبیقی»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج8، قم: بوستان کتاب.

عسکری خانقاه، اصغر و کمالی، محمدشریف. 1378ش، انسان‏شناسی عمومی، تهران: سمت.

عفیفی، عبدالله. 1352ق، المرأة العربیة فی جاهلیتها و إسلامها، المدینة: مکتبة الثقافة.

فاضل جواد، جواد بن سعید کاظمی. 1365ش، مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام، تهران: کتابفروشی مرتضوی.

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله. 1419ق، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.

فخر رازی، محمد بن عمر. 1420ق، مفاتیح الغیب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

فضل‏الله، سید محمدحسین. 1417ق، قراءة جدیدة لفقه المرأة الحقوقی، بیروت: دار الثقلین.

فضل‏الله، سید محمدحسین. 1418ق، دنیا المرأة، بیروت: دار الملاک.

فضل‏الله، سید محمدحسین. 1419ق، مِن وحی القرآن، بیروت: دار الملاک.

فضل‏الله، سید محمدحسین. 1425ق، تأملات إسلامیة حول المرأة، بیروت: دار الملاک.

فیض کاشانی، محمد بن مرتضی. 1415ق، تفسیر الصافی، تهران: مکتبة الصدر.

قاسمی، جمال الدین. 1418ق، محاسن التأویل، بیروت: دار الکتب العلمیة.

قرشی، سید علی اکبر. 1371ش، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت.

قرطبی، محمد بن احمد. 1364ش، الجامع لأحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو.

قطب راوندی، سعید بن هبةالله. 1405ق، فقه القرآن، قم: کتابخانه آیت‏الله مرعشی نجفی.

کاشانی، محمد بن مرتضی. 1410ق، تفسیر المعین، قم: کتابخانه آیت‏الله مرعشی نجفی.

کرمی، محمد. 1402ق، التفسیر لکتاب الله المنیر، قم: چاپخانه علمیه.

کومی، احمد سید. 1402ق، التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم، قاهره: دار الهدی.

گازر، حسین بن حسن. 1377ش، جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، تهران: دانشگاه تهران.

گلی، جواد و یوسفیان، حسن. 1389ش، «جریان‏شناسی نومعتزله»، معرفت کلامی، سـ1، شمـ3، صص115-142.

گنابادی، محمد. 1408ق، بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

محتسب، عبدالمجید عبدالسلام. 1402ق، اتجاهات التفسیر فی العصر الراهن، عمان: منشورات مکتبة النهضة الإسلامیة.

مراغی، احمد مصطفی. 1985م، تفسیر المراغی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

مسلم، مصطفی. 1426ق، مباحث فی التفسیر الموضوعی، دمشق: دار القلم.

مطهری، مرتضی. 1385ش، نظام حقوق زن در اسلام، تهران: انتشارات صدرا.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد. 1386ق، زبدة البیان فی أحکام القرآن، تهران: کتابفروشی مرتضوی.

مکارم شیرازی، ناصر و دیگران. 1374ش، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

ملا حویش آل غازی، عبدالقادر. 1382ق، بیان المعانی علی حسب ترتیب النزول، دمشق: مطبعة الترقی.

ملایوسفی، مجید و رضایی مستقیم، رضا. 1393ش، «نگاهی به نظریه اصلاح نژاد فرانسیس گالتُن»، پژوهش‏های علم و دین، سـ5، شمـ9، صص91-114.

منوچهریان، مهرانگیز. 1342ش، انتقاد قوانین اساسی و مدنی و کیفری ایران از نظر حقوق زن، تهران: سازمان داوطلبان حمایت خانواده.

موسوی سبزواری، سید عبدالأعلی. 1409ق، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة أهل البیت^(ع).

میراحمدی، عبدالله. 1397ش، «بازخوانی اندیشه‏های نواعتزالی محمد عبده»، عقل و دین، سـ10، شمـ19، صص25-50.

میرزا خسروانی، علی‏رضا. 1390ق، تفسیر خسروی، تهران: انتشارات اسلامیه.

نجارزادگان، فتح الله. 1383ش، تفسیر تطبیقی، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.

نجفی، محمدجواد. 1398ق، تفسیر آسان، تهران: انتشارات اسلامیه.

نصیری، کبری. 1393ش، مقایسه تطبیقی نظر مفسران المیزان و احسن الحدیث درباره حقوق و نقش‏های اجتماعی زنان، پایان‏نامه کارشناسی ارشد مطالعات زنان، دانشگاه شهید باهنر کرمان.

نظام اعرج، حسن بن محمد. 1416ق، غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت: دار الکتب العلمیة.

نووی، محمد بن عمر. 1417ق، مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید، بیروت: دار الکتب العلمیة.

ویسی، محمود. 1391ش، «روش شیخ محمد عبده در تفسیر مسائل اجتماعی و فقهی قرآن»، فروغ وحدت، سـ8، شمـ29، صص47-51.

Morgan, Lewis Henry. 1877, Ancient Society: Researches in the Lines of Human Progress from Savagery through Barbarism to Civilization, New York: World Publishing.

Wadud, Amina. 1999, Qur'an and Woman: Rereading the Sacred Text from a Woman's Perspective, Oxford: Oxford University Press.

The Noble Qur'an.

'Āl Sa'dī, 'Bdul-Raḥmān bin Nāṣir (1408), Taysīr al-Karīm al-Raḥmān fī Tafsīr Kalām al-Mannān. Beirut: Maktabat al-Nahḍa al-Arabiyyah.

Abū Ḥayyān Andilusī, Muhammad bin Yūsuf (1420). al-Baḥr al-Muḥīṭ fī al-Tafsīr. Beirut: Dār al-Fikr.

Abū layth Samarqandī, Naṣr bin Muhammad (1416). Baḥr al-'Ulūm. Beirut: Dār al-Fikr.

'Afīfī, Abdullāh (1352), al-Mar'ah al-Arabiyyah fī Jāhiliyyati-hā wa Islāmi-ha. Medina: Maktabat al-Thaqāfah.

Amin, Qāsim (2012), Taḥrīr al-Mar'ah. Cairo: Hindāwī Press.

Askarī Khānqāh, Asqhar & Kamālī, Muhammad Sharīf (1378), Anthropology (in Persian), Tihran: Samt Press.

Baghawī, Hussein bin Mas'ūd (1420), Ma'ālim al-Tanzīl. Beirut: Dār Iḥyā al-Turāth al-Arabī.

Balāghī, Muhammad Javād (1420), 'Ālā' al-Raḥmān fī Tafsīr al-Qur'an. Qum: Bi'that Press.

Bānū Amīn Isfahānī, Sayyidah Nuṣrat (1361), Makhzan al-'Irfān dar Tafsīr-e Qur'an, Tehran: Nihḍat-e Zanān-e Musalmān.

Bayḍāwī, Abdullāh bin Umar (1418). Anwār al-Tanzīl wa Asrār al-Ta'wīl. Beirut: Dār Iḥyā al-Turāth al-Arabī.

Darwazah, Muhammad 'Izzat (1383). al-Tafsīr al-Ḥadīth. Cairo: Dār Iḥyā al-Kutub al-Arabīyyah.

Fāḍil Jawād, Jawād bin Sa'īd Kāẓimī (1365), Masālik al-'Afhām ilā Āyāt al-'Ahkām. Tehran: Murtaẓawī Bookstore.

Fāḍil Miqdād, Miqdād bin Abdullāh (1419). Kanz al-Irfān fī Fiqh al-Qur'an. Qum: Majma'-e Jahānī-ye Taqrīb-e Madhāb-e Islāmī.

Faḍlullāh, Sayyid Muhammad Hussein (1417). Qirā'at Jadīdah li Fiqh al-Mar'at al-Ḥuqūqī. Beirut: Dār al-Thiqlayn.

Faḍlullāh, Sayyid Muhammad Hussein (1418). Dunyā al-Mar'at. Beirut: Dār al-Milāk.

Faḍlullāh, Sayyid Muhammad Hussein (1419). Min Waḥy al-Qur'an. Beirut: Dār al-Milāk.

Faḍlullāh, Sayyid Muhammad Hussein (1425). Ta'ammulāt Islāmīyyah ḥawl al-Mar'at. Beirut: Dār al-Milāk.

Fakhr Rāzī, Muhammad bin Umar (1420). Mafātīḥ al-Ghayb. Beirut: Dār Iḥyā al-Turāth al-Arabī.

Feyḍ Kāshānī, Muhammad bin Murtaḍā (1415). Tafsīr al-Ṣāfī. Tehran: Maktabat al-Ṣadr.

Gāzur, Hussein bin Hassan (1377), Jilā' al-Adhhān wa Jalā' al-Aḥzān. Tehran: Tehran University Press.

Gulī, Jawād & Yūsufīyān, Hassan (1389). ''Jarayānshenāsī-ye Mu'tazilih'', Ma'rifat-e Kalāmī, vol. 1, no. 3, pp. 115-142.

Gunābādī, Muhammad (1408), Bayān al-Sa'ādah fī Maqāmāt al-'Ibādah. Beirut: al-'A'lamī Press.

Ḥijāzī, Muhammad Maḥmūd (1413). al-Tafsīr al-Wāḍiḥ. Beirut: Dār al-Jīl al-Jadīd.

Ḥusseinī Hamadānī, Sayyid Muhammad (1404). Anwār-e Dirakhshān dar Tafsīr-e Quran. Tehran: Luṭfī Bookstore.

Ḥusseinī Shīrāzī, Sayyid Muhammad (1424). Taqrīb al-Qur'an ilā al-Adhhān. Beirut: Dār al-Ulūm.

Ḥusseinī Tabār, Sayyed Javād (1392), A Study on the Methods of al-Mīzān and al-Manār in Defending the Different Social Rulings of Males and Females in Islam (in Persian), Ph. D. Thesis, Qur'an and Hadith University.

Ḥuwayzī, 'Abd Ali bin Jum'a (1415), Nūr al-Thaqalayn. Qum: Ismā'īlīān Press.

Ibn Ajībah, Aḥmad bin Muhammad (1419). al-Baḥr al-Madīd fī Tafsīr al-Qur'an al-Majīd. Cairo: Hassan Abbās Zakī.

Ibn Kathīr, Ismā'īl bin Umar (1419). Tafsīr al-Qur'an al-'Aẓīm. Beirut: Dār al-Kutub al-Elmīyyah.

Ja'farī, Ya'qūb (1376). Tafsīr-e Kawthar. Hijrat Press.

Jalīlī, Sayyid Hidāyat & Askarī, Insīyye (1393). "Tafsīr-e Muqāran/Taṭbīqī: Farāzabānī Laghzān wa Larzān'', Pajūhishnāme-ye Tafsīr wa Zabān-e Qur'an, vol. 2, no. 2, pp. 67-84.

Jawādī Āmulī, Abdullāh (1389). Tasnīm. Qum: Nashr Isrā Center.

Karamī, Muhammad (1402). al-Tafsīr li Kitāb-i Allāh al-Munīr. Qum: Ilmīyyah Press.

Kāshānī, Muhammad bin Murtaḍā (1410), al-Mu'īn. Qum: Ayatullāh Mar'ashī Najafī Library

Khālidī, Ṣalāḥ Abdulfattāḥ (1433). al-Tafsīr al-Mawḍū'ī bayn al-Naẓariyyah wa al-Taṭbīq. Jordan: Dār al-Nafā'is.

Khaṭīb, Abdulkarīm (1424). al-Tafsīr al-Qur'anī li al-Qur'an. Beirut: Dār al-Fikr.

Kūmī, Aḥmad Sayyid (1402). al-Tafsīr al-Mawḍū'ī li al-Qur'an al-Karīm. Cairo: Dār al-Hudā.

Makārim Shīrāzī, Nāṣir (1374). Tafsīr-e Nemūnih. Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmīyyah.

Manūchihrīyān, Mehrangīz (1342). Intiqād-e Qawānīn-e Asāsī wa Madanī wa keyfarī-e Irān az naẓar-e Ḥuqūq-e Zan. Tehran: Ḥemāyat-e Khānewādeh Institute.

Marāghī, Aḥmad Muṣṭafā (1985), Tafsīr al-Marāghī. Beirut: Dār Iḥyā al-Turāth al-Arabī.

Mīraḥmadī, Abdullāh (1397). "Review of Neo-I'tizālī Thoughts of Muhammad Abduh'' (in Persian), Aql wa Dīn, vol. 10, no. 19, pp. 25-50.

Mīrzā Khusrawānī, Ali Reza (1390), Tafsīr-e Khusrawī. Tehran: Islamiyyah Press.

Morgan, Lewis Henry. (1877). Ancient Society: Researches in the Lines of Human Progress from Savagery through Barbarism to Civilization, New York, World Publishing.

Muḥtasab, Abdulmajīd Abdulsalām (1402). Ittijāhāt al-Tafsīr fī al-Aṣr al-Rāhin. Amman: Manshūrāt Maktabat al-Naḥḍah al-Islāmīyyah.

Mullā Ḥuwaysh Āl Ghāzī, Abdulqādir (1382). Bayan al-Ma'ānī 'alā Ḥasbi Tartīb al-Nuzūl. Damascus: al-Taraqqī Press.

Mullā Yūsufī, Majīd & Riḍāī Mustaqīm. Riḍā (1393), "A Review of Francis Galton's Thesis of Improvement of the Races" (in Persian), Pejūhesh-hay-e 'Ilm wa Dīn, No. 9, PP. 91-114.

Muqaddas Ardabīlī, Aḥmad bin Muhammad (1386). Zubdat al-Bayān fī Aḥkām al-Qur'an. Tehran: Kitābfurūshī-e Murtaḍawī.

Mūsawī Sabziwārī, Sayyid Abdul'aalā (1409). Mawāhib al-Raḥmān fī Tafsīr al-Qur'an. Beirut: Ahl al-Bayt Institute.

Muslim, Muṣṭafā (1426), Mabāḥith fī al-Tafsīr al-Mawḍū'ī. Damascus: Dār al-Qalam.

Muṭahharī, Murtaḍā (1385), Niẓam-e Ḥuqūq-e Zan dar Islam. Tehran: Ṣadrā Press.

Najafī, Muhammad Jawād (1398). Tafsīr-e Āsān. Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmīyyah.

Najjārzādigān, Fatḥullāh (1383). Tafsīr-e Ṭaṭbīqī. Qum: markaz-e Jahānī-ye Ulūm-e Islāmī.

Naṣīrī, Kubrā (1393), A Comparative Study of the views of al-Mizān and Aḥsan al-Ḥadīth about Social Rights and Roles of Women (in Persian), Dissertation in Qur'an and Hadith Studies, Shahīd Bāhunar University.

Nawawī, Muhammad bin Umar (1417). Marāḥ Labīd li Kashf-i Ma'anā al-Qur'an al-Majīd. Beirut: Dār al-Kutub al-Elmīyyah.

Niẓām A'raj, Hassan bin Muhammad (1416), Gharā'ib al-Qur'an wa Raghā'b al-Furqān. Beirut: Dār al-Kutub al-Elmīyyah.

Pakatch, Ahmad (1391). Research Method with Focus on the Qur’an and Hadith Studies (in Persian). Tehran: Imam Sadiq University Press.

Pakatch, Ahmad (1395). History of Interpretation of the Holy Qur'an (in Persian), Tehran: Imam Sadiq University Press.

Pānīpatī, Thanā'-Allah (1412), al-Tafsīr al-Maẓharī, Kuwait: Maktabt Rushdīyyah.

Qāsimī, Jamāluddīn (1418). Maḥāsin al-Ta'wīl. Beirut: Dār al-Kutub al-Elmīyyah.

Qurashī, Sayyed Ali Akbar (1371), Aḥsan al-Ḥadīth. Tehran: Bi'that Press.

Qurṭubī, Muhammad bin Ahmad (1364), al-Jāmi' li 'Aḥkām al-Qur'an. Tehran: Naṣir Khusru Press.

Quṭb Rāwandī, Sa'īd bin Hibatullāh (1405). Fiqh al-Qur'an. Qum: Ayatullāh Mar'ashī Najafī Library.

Riḍā, Muhammad Rashīd (1990). al-Manār. Cairo: al-Hay'at al-Miṣrīyyah al-'Āmmah li al-Kitāb.

Riḍā, Muhammad Rashīd (1404). Ḥuqūq al-Nisā' fī al-Islām. Beirut/ Damascus: al-Mktab al-Islāmī.

Riviere, Clude (1390), An Introduction to Anthropology, tra. by Naṣir Fakūhī, Tehran: Ney Press.

Rūmī, Fahd bin Abd al-Raḥmān (1403). Manhaj al-Madrasat al-'Aqlīyyat al-Ḥadīthah fī al-Tafsīr. Rīyāḍ: al-Risālat Institute.

Rūmī, Fahd bin Abd al-Raḥmān (1419). Buḥūth fī Uṣūl al-Tafsīr wa Manāhijihi. Rīyāḍ: Maktabat al-Tawbah.

Sabziwārī, Muhammad bin Ḥabībullāh (1406). al-Jadīd fī Tafsīr al-Qur'an al-Majīd. Beirut: Dār al-Ta'āruf li al-Maṭbū'āt.

Ṣādiqī Tehrānī, Muhammad (1365). al-Furqān fī Tafsīr al-Qur'an bi al-Qura'n. Qum: Farhang-e Islāmī Press.

Sayyid bin Quṭb (1412), Fī Ẓilāl al-Qur'an. Beirut: Dār al-Shurūq.

Sheybānī, Muhammad bin Hassan (1413), Nahj al-Bayān 'an Kashf Ma'ānī al-Qur'an. Tehran: Islamic Encyclopaedia.

Showkānī, Muhammad bin Ali (1414), Fatḥ al-Qadīr. Damascus: Dār Ibn Kathīr.

Shubbar, Sayyid Abdullāh (1407). al-Jawhar al-Thamīn fī Tafsīr al-Kitāb al-Mubīn. Kuwait: Maktabat al-Alfayn.

Sūrābādī, Atīq bin Muhammad (1380). Tafsīr-e Sūrābādī. Tehran: Farhang-e Nashr-e Nu.

Ṭabarī, Muhammad bin Jarīr (1412). Jāmi' al-Bayān fī Tafsīr al-Qur'an. Beirut: Dār al-Ma'rifat.

Ṭabāṭabā'ī, Sayyid Muhammad Hussein (1417). al-Mīzān fī Tafsīr al-Qur'an. Qum: Daftar-e Nashr-e Islāmī.

Ṭabresī, Ahmad bin Ali (1372). Al-Iḥtijāj 'lā Ahl al-Lijāj. Mashhad: Murtaḍā Press.

Tawānā, Akram (1392), Barresī Āyāt-e Ḥuqūq-e Zan dar Tafāsīr-e Mafātīḥ al-Ghayb wa al-Manār, Dissertation in Qur'an and Hadith Studies, Khārazmī University.

Ṭayyib, Sayyid 'Abd al-Hussein (1378). 'Aṭyab al-Bayān fī Tafsīr al-Qur'an. Tehran: Islam Press.

Ṭayyibḥusseinī, Sayyid Maḥmūd (1389). ''Tafsīr-e Ṭaṭbīqī'', Dā'iratulma'ārif-e Qur'an-e Karīm, vol. 8, Qum: Būstān-e Kitāb.

Ṭūsī, Muhammad bin Ḥassan (unknown). al-Tibyān fī Tafsīr al-Qur'an. Beirut: Dār Iḥyā al-Turāth al-Arabī.

Wadud, Amina. (1999). Qur'an and Woman: Rereading the Sacred Text from a Woman's Perspective, Oxford, Oxford University Press.

Weisī, Maḥmūd (1391), "Shaikh Abduh's Method in Interpreting Social and Judicial Issues of Holy Qur'an" (in Persian), Furūgh-e Waḥdat, No. 29, pp. 47-51.

Zamakhsharī, Maḥmūd bin 'Umar (1407), al-Kashshāf 'an Ḥaqā'iq Ghawāmiḍ al-Tanzīl, Beirut: Dār Kitāb al-'arabī.

Zuḥaylī, Wahba bin Muṣṭafā (1418). al-Tafsīr al-Munīr fī al-'Aqīdat wa al-Sharī'at wa al-Manhaj. Beirut / Damascus: Dār al-Fikr / Dār al-Fikr al-Mu'āṣir.