بررسی تحلیلی طرح احیا و تعادلبخشی آبهای زیرزمینی کشور و چالشهای پیش¬روی آن
محورهای موضوعی : آب و محیط زیست
مهدی سرائی تبریزی
1
(استادیار گروه علوم و مهندسی آب، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. *(مسوول مکاتبات))
سید مرتضی موسوی
2
(دانشجوی دکتری مهندسی منابع آب، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.)
علیرضا توکلی
3
(دانشیار پژوهش موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزي، کرج، ایران.)
محسن براهیمی
4
(مدیرعامل شرکت مهندسی مشاور آبگستران میهن و دکتری مدیریت منابع آب، تهران، ایران.)
امیرعلی فتاحی
5
( کارشناس مهندسی منابع آب و عضو گروه کار استفاده پایدار از منابع آب برای تولید محصولات کشاورزی، کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران، تهران، ایران.)
کلید واژه: آبخوان, حفاظت و پایداری منابع آب, طرح ملی.,
چکیده مقاله :
زمینه و هدف: افت قابل‌توجه مخازن آب زیرزمینی تمام دشتهای کشور و تبعات سوء آن روز به روز تشدید میشود، بنابراین هدف از این پژوهش، ارزیابی جامع روند تغییرات مطلوب و نامطلوب طرح ملی احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی کشور میباشد. در این پژوهش تلاش می¬شود، اثرات و موانع موجود در ارکان مؤثر بر طرح تعادل¬بخشی و چالش¬های پیرامون آن مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد تا در اصلاح و بهبود روند مدیریت اجرایی منابع آب استفاده شود. روش بررسی: باتوجه به هدف در این تحقیق، از تمام اسناد بالادستی موجود در علوم و مهندسی آب شامل گزارشات بیلان منابع آب محدودههای مطالعاتی کشور، خلاصه گزارشات نهایی و بازخوردهای شرکت‌های آب منطقه‌ای در تمام استانها بعد از اجرای این طرح ملی و استخراج اطلاعات از منابع کتابخانه‌ای و مذاکرات حضوری و غیرحضوری با کارشناسان خبره وزارت نیرو استفاده شد. یافته¬ها: بر اساس آخرین اطلاعات موجود (وزارت نیرو) بیش از 858000 حلقه چاه فعال در کشور وجود دارد که حدود 50 میلیارد مترمکعب از آن برای مصارف مختلف تخلیه می¬شود. در طی نیم¬¬قرن اخیر در نتیجه تخلیه منابع آب زیرزمینی بیش از تغذیه آبخوان¬ها و خشکسالی¬های متوالی، اعلام ممنوعیت بیش از 410 محدوده از 609 محدوده مطالعاتی کشور ابلاغ شده است. با هدف متعادل¬کردن میزان برداشت آب با توان طبیعی آبدهی و ترمیم ذخایر از دست¬رفته آب زیرزمینی در یک بازه زمانی 20 ساله، طرح احیا و تعادل-بخشی منابع آب زیرزمینی در سال 1393 به تصویب شورای عالی آب رسید و کنترل کسري متوسط سالانه 6/5 میلیارد مترمکعب آبخوان¬ها (منتهی به سال آبی 95-1394) در دوره 5 ساله برنامه ششم در سطح کشور تعریف و برنامه¬ریزي شده است. در این راستا وزارت نیرو اقدام به تدوین برنامه عملیاتی در سطح استان¬ها و محدوده¬هاي مطالعاتی تحت پوشش نموده است. بحث و نتیجه¬گیری: با گذشت یک دهه از اجرای این طرح ملی، در این مطالعه نتایج عملکرد میدانی در سطح استان¬های کشور استخراج و مورد مقایسه با اهداف تعیین شده سالانه قرار گرفت. با ملاحظه روند، آشکار می¬سازد که گستره حکمراني آب برای حفاظت از منابع آب زيرزميني در وضعيت نامطلوبي قرار دارد. نتایج حاصله نشان می¬دهد، عدم حمایت از این طرح، کشور را با چالش-ها و عواقب جبران¬ناپذیری در آینده نه چندان دور مواجه خواهد نمود.
Background and Objective: Significant decline of groundwater reservoirs in all plains of the country and its adverse consequences are intensifying day by day, so the purpose of this study is to comprehensively assess the trend of favorable and unfavorable changes in the national plan to rehabilitate and balance the country's groundwater resources. Material and Methodology: According to the purpose of this research, from all upstream documents in water science and engineering, including water resources balance reports of the country's study areas, summary reports and feedback of regional water companies in all provinces after the implementation of this national plan and extracting information from library resources and face-to-face talks with Experts from the Ministry of Energy were used. Findings: According to the latest available information (Ministry of Energy), there are more than 858,000 active wells in the country, of which about 50 billion cubic meters are discharged for various purposes. During the last half century, as a result of depletion of groundwater resources more than the feeding of aquifers and consecutive droughts, more than 410 out of 609 study areas of the country have been banned. With the aim of balancing water withdrawal with natural discharge capacity and repairing lost groundwater reserves over a period of 20 years, the plan to rehabilitate and balance groundwater resources in 2014 was approved by the Supreme Water Council and control the average annual deficit 5.6 billion cubic meters of aquifers (leading to the water year 2015-16) have been defined and planned in the 5-year period of the Sixth Plan in the country. In this regard, the Ministry of Energy has developed an action plan at the level of provinces and study areas covered. Discussion and Conclusion: With the passage of a decade since the implementation of this national plan, in this study, the results of the field performance at the level of the country's provinces were extracted and compared with the annual goals. Considering the trend, it becomes clear that the extent of water governance for the protection of underground water resources is in an unfavorable situation. The results show that not supporting this plan will face the country with irreparable challenges and consequences in the not too distant future.
1. Dunyaei, A., Sarraf, A. 2017. Effective solutions for the restoration and balancing of underground water resources from the view of integrated water resources management, Civil Conference, Architecture and Urban Planning of Islamic World Countries, Tabriz. (In Persian)
2. Etihad, A., Maleki Milani, A. 2015. "GROUNDWATER PROTECTION: PRINCIPLES AND PRACTICE" translation of the book GROUNDWATER PROTECTION: PRINCIPLES AND PRACTICE) with the abbreviated name GP3 of the Environment Agency of England and Wales, Bhardakht Publications. (In Persian)
3. Rostam Afshar, N. 2016. Principles of planning in water resources, Publications of University of Water and Electricity Industry (Shahid Abbaspour), page 62. (In Persian)
4. Samani, S. 2019. Presenting global models of sustainable management of underground water resources to improve restoration and balancing plan (2019), volume 16, number 2, page 271-291. (In Persian)
5. Office of Infrastructure Studies of the Research Center of the Islamic Council. 2014. Studying the position of water in the 6th Development Plan. news number: 949187. (In Persian)
6. Farzaneh, M R., Bagheri, A. and Momeni, Fa. 2018. Criticizing the effects of the ruling approach on the restoration and balancing plan of underground water resources and proposing an alternative solution for implementation in the study area of Rafsanjan, Journal of Water and Soil Protection Research, Volume 26, Number 1, (In Persian)
7. Kardan Moghadam, H., Rozbahani, A. 2017. Evaluation of DPSIR structure for the balancing of underground water resources with multi-criteria decision-making and stakeholders' participation, Abkhan and Qanat Journal, Volume 2, Number 1, Spring and Summer Page number: 29-39 (In Persian)
8. Office of Protection and Operation of Iran Water Resources Management Company. 2019. "Annual and weekly reports of the plans, performance and measures taken of the revitalization and balancing plan". (In Persian)
9. Kabiri, S., Nazari, B. 2016. "Evaluation of the effectiveness of the recovery plan and partial balance of underground water resources", the first meeting of "co-thinking with water science and environment experts of the Ministry of Energy". (In Persian)
10. Office of Protection and Operation of Iran Water Resources Management Company. 2019. Forbidden plains of the country. (In Persian)
11. The annual report of monitoring the performance and measures in the restoration and balancing plan of the country's underground water resources. 2018. (In Persian)
12. Samani, S., Rozbahani, Reza. 2019. Approaches to the evaluation of restoration and balancing plan, 8th National Conference on Water Resources Management of Iran, Mashhad. (In Persian)
13. Program and Budget Organization - Country Mapping Organization. 2019. article code: 2064. (In Persian)
14. Shameshki, A. 2016. "Irreversible phenomenon, why is it necessary to review the underground water balance?". Tomorrow's business, chapter 5, social economy, risk of subsidence. (In Persian)
15. Office of Infrastructure Studies of the Research Center of the Islamic Council. 2016. Investigation of the water crisis and its consequences in the country, subject code: 250, serial number: 15608. (In Persian)
16. Office of Infrastructural Studies of the Research Center of the Islamic Council. 2014. Review of the changes in the laws of the water sector and its effect on underground resources, subject code: 250, serial number: 14309. (In Persian)
17. Lacks, D P., Van Beek, E., and Big Haddad, O., Ashofteh, P S. Saifullahi Aghmioni, S. (Translators). 2013. "Planning and Management of Water Resources Systems", Tehran University Publications. (In Persian)
18. Iran Water Resources Management Company. 2019. consulting engineering services, "supervision and management of activities for the restoration and balancing of the country's underground water resources," governance of groundwater and agricultural irrigation. (In Persian)
19. Mirnizami, S J., Bagheri, A. 2016. Evaluation of the water governance system in the process of protecting Iran's underground water resources, Iran Water Resources Research, Year 13, Number 2. (In Persian)
20. Mazaheri, M., Abdul Manafi, N., Samani, J., Mohammad Wali, A., and Fayazi, M T. 2018. Evaluating the effectiveness of legislation on the status of underground water resources, Office of Infrastructure Studies of the Research Center of the Islamic Council, subject code: 250, serial number: 16750. (In Persian)
21. Ohab Yazdi, S A., Ahmadi, A. 2017. The challenges of implementing the set of laws and policies in the protection and restoration of underground water resources, the 7th National Conference on Water Resources Management of Iran. (In Persian)
22. Islami, R., Rahimi, A. 2018. Policy making and water crisis in Iran, strategic and macro policy quarterly. Period 7. Number 3. (In Persian)
23. Nouri Esfandiari, A., Arshadhi, M. 2016. Policies to improve the balancing plan from the point of view of governance, water and sustainable development magazine, fourth year, number 2. (In Persian)
24. Samiei, M J. 2016. Analysis of the situation and proposal of approaches related to water and jobs, Water and Sustainable Development Journal, fourth year, number 2. (In Persian)
25. Safarinejad, M., Bahmanninejad, M R. 2019.Evaluating the factors of unauthorized extraction of underground water resources and investigating suitable solutions for balancing and preserving water resources, 6th International Conference on Civil Engineering, Architecture, Urban Development with Sustainable Development Approach, Tehran. (In Persian)
26. Sarai Tabrizi, M., Mousavi, S M., Tavakoli, A R. 2021. Analytical review of the challenges of the groundwater balancing plan, analytical report of the working group on sustainable use of water resources for the production of agricultural products, National Irrigation and Drainage Committee, Ministry of Energy, Tehran, Iran. (In Persian)
بررسی تحلیلی طرح احیا و تعادلبخشی آبهای زیرزمینی کشور و چالشهای پیشروی آن
چکیده
افت قابل‌توجه مخازن آب زیرزمینی تمام دشتهای کشور و تبعات سوء آن روز به روز تشدید میشود، بنابراین هدف از این پژوهش، ارزیابی جامع روند تغییرات مطلوب و نامطلوب طرح ملی احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی کشور میباشد. بدین منظور از تمام اسناد بالادستی موجود در علوم و مهندسی آب شامل گزارشات بیلان منابع آب محدودههای مطالعاتی کشور، خلاصه گزارشات نهایی و بازخوردهای شرکت‌های آب منطقه‌ای در تمام استانها بعد از اجرای این طرح ملی و استخراج اطلاعات از منابع کتابخانه‌ای و مذاکرات حضوری و غیرحضوری با کارشناسان خبره وزارت نیرو استفاده شد. بر اساس آخرین اطلاعات موجود (وزارت نیرو) بیش از 858000 حلقه چاه فعال در کشور وجود دارد که حدود 50 میلیارد مترمکعب از آن برای مصارف مختلف تخلیه میشود. در طی نیمقرن اخیر و در نتیجه تخلیه منابع آب زیرزمینی بیش از تغذیه آبخوانها و خشکسالیهای متوالی، اعلام ممنوعیت بیش از 410 محدوده از 609 محدوده مطالعاتی کشور ابلاغ شده است. با هدف متعادل کردن میزان برداشت آب با توان طبیعی آبدهی و ترمیم ذخایر از دسترفته آب زیرزمینی در یک بازه زمانی 20 ساله، طرح احیا و تعادلبخشی منابع آب زیرزمینی در سال 1393 به تصویب شورای عالی آب رسید و کنترل کسري متوسط سالانه 6/5 میلیارد مترمکعب آبخوانها (منتهی به سال آبی 95-1394) در دوره 5 ساله برنامه ششم در سطح کشور تعریف و برنامهریزي شده است. در این راستا وزارت نیرو اقدام به تدوین برنامه عملیاتی در سطح استانها و محدودههاي مطالعاتی تحت پوشش نموده است. اینک با گذشت چند سال از اجرای این طرح ملی، در این مطالعه نتایج عملکرد میدانی در سطح استانهای کشور استخراج و مورد مقایسه با اهداف تعیین شده سالانه قرار گرفت. با ملاحظه روند، آشکار میسازد که گستره حکمراني آب برای حفاظت از منابع آب زيرزميني در وضعيت نامطلوبي قرار دارد. در این پژوهش تلاش میشود، اثرات و موانع موجود در ارکان مؤثر بر طرح تعادلبخشی و چالشهای پیرامون آن مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد تا در اصلاح و بهبود روند مدیریت اجرایی منابع آب استفاده شود. نتایج حاصله نشان میدهد، عدم حمایت از این طرح، کشور را با چالشها و عواقب جبرانناپذیری در آینده نه چندان دور مواجه خواهد نمود.
کلمات کلیدی: آبخوان، حفاظت و پایداری منابع آب، طرح ملی.
مقدمه
آب زیرزمینی یک منبع فسیلی و یک میراث زمینشناسی است که از شاخصهای ارزش یک کشور محسوب میشود. سفرههای آب زیرزمینی تجدید شونده است و اگر از این سفرهها درست حفاظت شود؛ این منابع قابلیت خودپالایی و تجدید حیات را دارند. مشکلات مربوط به مدیریت بهرهبرداری از منابع آب بهطور اعم و منابع آب زیرزمینی بهطور اخص پدیده نوظهوری در کشور ما محسوب نمیشود (1). اضافه برداشت از سفره آبهای زیرزمینی باعث افت سطح آب و ادامه این عمل زیانبار، از دست رفتن چشمهها، کاهش جریان آب رودخانهها، پایین افتادن تراز آب پهنههای آبی، خشک شدن چاهها، خسارت به آبخوانها و کیفیت آب آنان، فرونشست دشتهای کشور را بهدنبال خواهد داشت (2و 3).
سامانی (1399) طی تحقیقی با عنوان ارائه الگوهای جهانی مدیریت پایدار منابع آب زیرزمینی جهت بهبود طرح احیا و تعادل بخشی در کشور چنین نتیجه گرفته که بر اساس تجربیات سایر کشورها، بهمنظور افزایش اثربخشی طرح احیاء و تعادلبخشی، بهعنوان مؤثرترین عامل نیاز به اصلاح ساختار حکمرانی آب و مشارکت جوامع محلی است و بدون دخالت عموم مردم و یا جامعه هدف، نمیتوان دسترسی به نتیجه ملموسی در زمینه مدیریت بهینه منابع آب و احیای آبخوانها را متصور شد (4).
دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی طی گزارشی در بررسی جایگاه آب در برنامه ششم توسعه اعلام کرد (1394) : مروری کلی بر مواد برنامههای توسعه قبلی و عملکرد آنها در بخش آب نشان میدهد که با توجه به وضعیت نامطلوب کنونی بخش، این برنامههای توسعه در ارتقای بخش آب موفق نبودهاند. از مهمترین نقاط ضعف این برنامهها میتوان به غالب بودن تفکر سازهای در تدوین و عملکرد آنها، ضعف شدید در ارتقا نرمافزاری بخش (مدیریت غیرسازهای)، غیرواقعبینانه بودن و عدم تطابق با شرایط موجود کشور اشاره کرد (5).
فرزانه و همکاران (1398) در پژوهشی تحت عنوان نقد رويکرد حاکم بر طرح احيا و تعادل بخشي منابع آب زيرزميني و پيشنهاد راهکار جايگزين، به بررسی نتايج حاصل از اجرای طرح پرداخته است. مطالعات مذکور نشان از کاهش سطح درآمد سرانه در نتيجه اجراي طرح احيا و تعادلبخشي منابع آب زيرزميني در محدوده مطالعاتي بوده است. بنابراین تا زمانيکه برنامهريزي هايي براي جايگزيني معيشت بهرهبرداران پيشبيني نشود نميتوان انتظار داشت اهداف طرح مزبور در عرصه عمل به قاعده متداول تبديل گردد و اين نگراني وجود دارد که مقاومتهای اجتماعي، نهتنها مانع پيشرفت، بلکه باعث شکست آن گردد. دليل اين مدعا نيز سطح پايين پذيرش اجتماعي در قبال خشکي باغها ميباشد (6).
کاردان مقدم و روزبهانی (1397) با ارزیابی ساختار DPSIR جهت تعادلبخشی منابع آب زیرزمینی با تصمیم‌گیری چندمعیاره و مشارکت ذینفعان چنین نتیجه میگیرد که اثرات متعدد زیست محیطی بر آبخوانهای کشور لزوم ایجاد یک چارچوب و برنامه مناسب را برای احیا و تعادلبخشی منابع آب زیرزمینی حائز اهمیت کرده است. در این پژوهش ضمن پیشنهاد رویکرد یکپارچه DPSIR برای مدیریت آبخوانها، سیاست سازگاری مناسب جهت بهرهبرداری بهینه با درنظرگیری تصمیم‌گیری در 4 سطح عملیاتی تدوین و پیشنهاد شد. این رویکرد یکپارچه برای سیستم منابع آب زیرزمینی جهت تصمیم‌گیری میتواند ابزار مناسبی را با حداقل تنش برای بهرهبرداران و دولت دربرداشته باشد (7).
در راستای چارهاندیشی برای کنترل افت و کسری مخزن حادث شده در آبخوانها، وزارت نیرو با تعریف طرح تعادلبخشی، تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب در سال 1384 برنامههای خود را در زمینه بهبود وضعیت منابع آب زیرزمینی آغاز کرد، لیکن با توجه به عدم حمایت دستگاههای دیگر که همکاری آنها در این زمینه الزامی است و همچنین نبود عزم جدی میان مقامات عالی کشور در سالهای قبل و عدم تأمین اعتبار کافی، نتایجی مطلوب از طرح حاصل نشد. مجدداً با فعال شدن شورای عالی آب در دولت یازدهم، وزارت نیرو برنامههای خود را در جلسه هشتم شورای عالی آب در سال 1392 ارائه نمود و نخست مصوبه‌ای تحتعنوان برخورد قانونی با برداشت‌های غیرمجاز و نهایتاً با نام طرح احیا و تعادلبخشی منابع آب زیرزمینی کشور مشتمل بر 15 پروژه که در جلسه پانزدهم شورای عالی آب کشور در تاریخ 25 شهریور 1393 تصویب کرد (8). در کنار این طرح، تکالیفی نیز برای برای وزارتخانهها و سازمانهای مختلف تعیین شد (9). لیکن در اجرای پروژههای طرح، چالشهایی بهوجود آمد که به تحلیل آنها خواهیم پرداخت. بررسی پژوهشهای انجام شده، گزارشات متعدد، نتایج حاصل از اولین اجلاس هماندیشی با متخصصان علوم آب و محیطزیست (وزارت نیرو، اسفند ماه 1396) در خصوص آب زیرزمینی و چالشهای مربوطه، همچنین گزارش سالیانه برنامهها، عملکردواقداماتانجامشدهطرحاحیاوتعادلبخشی نشان میدهد؛ مشارکت عمومی برای همراهی با طرح بهدلیل مشکلات اجتماعی و عدم ایجاد فرصتهای شغلی جایگزین در مناطق بحرانی، اجرای نظاممند نجات آب زیرزمینی منطبق بر برنامه عملیاتی نبوده است (10). هدف این تحقیق بررسی علل و تحلیل آنها، مستندسازی صحیح یافتهها، در کانون توجه قراردادن بهویژه دانشگاهیان و متخصصین در خصوص طرح تعادلبخشی برای نجات آب زیرزمینی با گسترش و تقویت فرهنگ اجتماعی در ارتباط با منابع آب و تابآوری زیستمحیطی حوضههایآبریز کشور است.
روش تحقیق
این پژوهش بهصورت تحلیل فني، نقد و بررسي دادهها و اطلاعات دریافتی از وزارت نیرو، شرکت مدیریت منابع آب ایران در خصوص عملکرد اجرای طرح تعادلبخشی در سطح ملی است که با حضور در جلسات متعدد و بحث و تبادلنظر پیرامون آن طی پنج سال جمعبندی و با نهایت دقت و مستند حاصل شده است. مفهوم توسعه پایدار منابع آب زیرزمینی را به معنای توسعه و بهرهبرداری پایدار از این منابع در زمانی نامتناهی، بهطوریکه اثرات مخرب زیستمحیطی، اقتصادی و یا اجتماعی نداشته باشد، دانستهاند. کمیسیون جهانی محیطزیست و توسعه، مفهوم توسعه پایدار را چنین تعریف نموده است1" توسعه پایدار به معنای تأمین نیازهای نسل فعلی بشر بدون تعارض با توانائی نسلهای آینده برای تأمین نیازهایشان است" تعریف مزبور پایداری محیطزیست (یا به عبارت دیگر منابع) طبیعی را نیز مورد توجه قرار داده است.
اقداماتی که در حال حاضر بهعنوان جامعه برای تأمین نیازها انجام میشود؛ نباید فقط به اثرهای این اقدامات بر زندگی نسل فعلی وابسته باشند بلکه باید چگونگی اثرگذاری این اقدامات بر نسلهای بعدی نیز در نظر گرفته شود. توجه به اثرهای بلند مدت اقداماتی که در حال حاضر انجام میشوند؛ بر نسلهای آینده، بیانگر ماهیت توسعه پایدار است (11). سازمان ملل شاخصی را برای تعیین وضعیت منابع آب کشورها براساس درصد میزان برداشت آب به کل منابع آب تجدیدشونده ارائه کرده است. دستهبندی این شاخص بر اساس جدول (1) میباشد.
جدول (1)- شاخص سازمان ملل در تعیین وضعیت منابع آب هر کشور
نسبت میزان برداشت آب به کل منابع آب تجدیدشونده | نتایج حاصله بر وضعیت آن کشور |
بیشتر از 40 درصد | بحران شدید |
بین 20 تا 40 درصد | متوسط |
بین 10 تا 20 درصد | متعادل |
کمتر از 10 درصد | بدون بحران |
در ارزیابی پیشرفت طرح احیا و تعادلبخشی در راستای اطمینان از اجرای مدیریت پایدار آب زیرزمینی، استفاده از شاخصهای هیدرولوژی کمی و کیفی، محیطزیستی، اجتماعی، اقتصادی و سیاستی نیز پیشنهاد شده است (12).
وضعيت منابع آب زیرزمینی كشور
آخرين اطلاعات از خلاصه وضعيت مربوط به محدودههاي مطالعاتي ممنوعه و ممنوعه بحراني کشور تا پايان اسفند سال 1399 در شکل (1) ملاحظه میشود تعداد كل محدودههاي ممنوعه کشور 410 محدوده میباشد. سرعت بهرهبرداری و تخریب منابع آب زیرزمینی با افزایش چاههای مجاز و غیرمجاز و روند کاهش حجم استاتیک آبخوانهای کشور در شکلهای 1 تا 6 قابل رویت ميباشد.
شکل(1): روند افزایش تعداد محدودههای مطالعاتی ممنوعه از سال 1345 تا 1399
فقط در استانهای گيلان و كهگيلويه و بوير احمد تا پايان سال 1399 دشت و يا منطقه ممنوعه وجود نداشته است (13). علیرقم اینکه حدود 85 درصد از کشور ما خشک، نیمهخشک و فراخشک است. ميزان منابع آب تجديدپذير 25 درصد متوسط جهاني است. لیکن همانطورکه در شکل شماره(1) مشاهده میشود؛ روند مدیریت بهرهبرداری و مصرف بسیار مخرب بوده است. در شکل شماره(2) نیز کاهش حجم تجمعی آب در آبخوانهای کشور تا سال آبی 92-1391دیده میشود.
شکل(2) نمودار کاهش حجم مخزن آبخوانها از سال آبی 44-1343 الی 93-1392
نمودار(3) نشان میدهد اگرچه از اجرای برنامههای تعادلبخشی بهمنظور نجات منابع آبهای زیرزمینی چند سال میگذرد لیکن سرعت تخلیه، از اقدامات دستگاههای اجرایی و روند تغذیه بیشتر است.
شکل(3) کاهش حجم مخزن آبخوانها از سال 1344 تا 1398
سازمان حفاظت محیطزیست سرعت استفاده از منابع آب زیرزمینی در ایران را در قیاس با استاندارد جهانی سه برابر بیشتر تخمین میزند. در حال حاضر افت سطح آب زیرزمینی و کسری حجم مخزن دشتها بهگونهای شده که حدود 388 محدوده از 609 محدوده مطالعاتی کشور در وضعیت ممنوعیت توسعه بهرهبرداری قرار گرفته و نکته حائز توجه، قرارگیری بیش از 90 درصد پتانسیل آب زیرزمینی کشور در این مناطق ممنوعه است. هماکنون آبخوانهای کشور، سالانه با میانگین کسری حجم 8/5 میلیارد مترمکعب مواجه هستند. و در 47 سال اخیر مخازن آب زیرزمینی با کسری مخزن 135 میلیارد مترمکعبی مواجه شدهاند که حدود 30 میلیارد مترمکعب آن در 30 سال اول دوره 47 ساله و بیش از 100 میلیارد مترمکعب آن در 17 سال اخیر اتفاق افتاده است که 37 میلیارد مترمکعب آن مربوط به دوره کوتاه 7 سال گذشته میشود. نمودارهای فوقالذکر مربوط به تغییرات کمی این منابع است و اما از بعد کیفی هم منابع آب زیرزمینی کشور با چالش بزرگی مواجه است؛ به ترتیبی که در مطالعات انجام شده شوری این منابع آب در دورهایی 17 ساله بیش از 2 برابر افزایش نشان داده و در تعدادی از دشتهای کشور مثل شریفآباد و قم و ساوه در استان قم و شیرآمین در آذربایجان شرقی و رفسنجان و سیرجان در کرمان و بسیاری دیگر از دشتهای مهم کشور وضعیت کیفی آب آبخوانهای زیرزمینی با تغییرات کیفی غیرقابل تحمل مواجه شده است. نکته حائز اهمیت کوتاه شدن عمر آبخوانهای مهم کشور است که در صورت تداوم بهرهبرداریهای بیرویه موجود، نابودی این مناطق بسیار نزدیک خواهد شد. افت سطح آب کشور در ۳۰ سال (از ۱350 تا 1380) ۱۵ متر معادل نیم متر در هر سال بوده است و از سال 1380 تا 1390 این وضع به مراتب بدتر شده و در ۸۰ دشت کشور میزان افت سالانه سطح آب ۲ متر و در نیمی از دشتهای کشور هم به یک متر در سال رسیده است که این شرایط بسیار نگرانکننده است. شرایط پیش آمده نشان میدهد؛ علیرقم بارندگیهای مناسب در سالهای اخیر، اقدامات انجام شده در طرح تعادلبخشی تاکنون در حدی نبوده که شرایط کسری مخازن را متوقف نماید.
شکل(4) نمودار کاهش حجم مخزن آبخوانهای زیرزمینی
همانطور که در شکل (5) مشاهده میشود؛ تراز منفی آبخوانهای کشور که میزان سالانه آن از منفی ۶ میلیارد مترمکعب هم در حال گذر است؛ نشان میدهد سالانه دستکم ۶ میلیارد مترمکعب آب بیش از چیزی که در خاک فرو میرود برداشت میشود. چنانچه این روند مورد کنترل قرار نگیرد؛ پیشبینی میشود که در سالهای آتی کسری تجمعی مخزن آب زیرزمینی کشور به حدود 195 میلیارد مترمکعب برسد و متوسط کسری سالانه از 6 میلیارد مترمکعب به حدود 8 میلیارد مترمکعب در سال افزایش یابد (11 , 10 , 8).
شکل (5) پیشبینی وضعیت در صورت عدم کنترل تا سال 1404
وابستگی تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت به منابع آب زیرزمینی
مبناي اصلی"شاخص تنش آبخوان "، افت سالانه تراز آب در سفرههای زیرزمینی است. هر چه میزان افت بیشتر باشد؛ مقدار شاخص تنش آبخوان نیز بیشتر خواهد شد. تعیین شاخص تنش آبخوان بیانگر میزان بحرانی بودن وضعیت منابع آب زیرزمینی آن آبخوان است که مهمترین فاکتور تعیینکننده آن افت متوسط سطح ایستابی در یک دوره 20 ساله از سال 1374 لغایت 1394 میباشد. پس از اعمال ضرایب α، β و γ که به ترتیب بیانگر میزان وابستگی آب شرب به آبهاي زیرزمینی، میزان ترمیمپذیري آبخوان و میزان آسیبدیدگی آبخوان میباشند؛ بر اساس این شاخص؛ 138 محدوده از 609 محدوده بهعنوان محدودههاي فاقد پتانسیل و یا ارزش آب زیرزمینی، 30 محدوده بهعنوان محدودههاي بدون تنش و فاقد افت (با سهم 2 درصد کل برداشت کشور)، 132 محدوده بهعنوان محدودههاي داراي افت کمتر از 3 درصد متر (با سهم 17 درصد کل برداشت) 96 محدوده بهعنوان محدودههاي داراي افت بین 3/0 تا 6/0 متر (با سهم 16 درصد کل برداشت) 111 محدوده بهعنوان محدودههاي داراي افت بین 6/0 تا 1 متر (با سهم 25 درصد کل برداشت) و 102 محدوده بهعنوان محدودههاي داراي افت بیش از 1 متر (با سهم 40 درصد کل برداشت) شناسایی گردید. آب منابع آب زیرزمینی در تأمین آب بخشهای مختلف شرب، کشاورزی و صنعت کشور سهم مؤثر و عمدهای دارد و تمدن و حیات بخش وسیعی از کشور به آن وابسته است. در وضعیت کنونی سهم منابع زیرزمینی در تأمین آب کشور بالغ بر 55 درصد نسبت به کل منابع آب است. نکته حائز اهمیت نقش مهم منابع آب زیرزمینی در تأمین نیاز آب شرب آحاد جامعه است که 63 درصد آن از طریق آبهای زیرزمینی تأمین شده و آبهای سطحی سهم 37 درصدی را به خود تخصیص میدهند. البته در بخش تأمین آب شرب روستایی سهم آبهای زیرزمینی بالغ بر 80 درصد است.
رویکردهای حاکمیت در قبال منابع آب زیرزمینی
علیرقم سهم مهم منابع آب زیرزمینی در تأمین نیازهای کشور، تاکنون از 100 درصد اعتبارات هزینه شده در زمینه منابع آب، 98 درصد آن دربخش آبهای سطحی و تنها 2 درصد در منابع آب زیرزمینی هزینه گردیده است. وابستگی حداکثری بخشهای زیادی از کشور مثل استانهای خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، کرمان، یزد، اصفهان، فارس و استانهای حاشیه سواحل جنوبی، زنجان، مرکزی، لرستان، قزوین، کردستان و حتی استانهایی نظیر چهارمحال و بختیاری و گلستان به آبهای زیرزمینی، خود از الزامات توجه به این مهم است. بیتوجهی به تأمین و تخصیص اعتبارات مورد نیاز حفاظت از این منابع، باعث مشهود شدن پیامدهای کنونی و بحرانی شدن وضعیت آبخوانهای کشور شده است، بهطوریکه هماکنون در کشور کسری مخزن و افت شدید سطح آب باعث کمبود آب و عدم قطعیت در تأمین آب کلان شهرهای کشور ازجمله تهران و حتی تأمین آب پنج هزار و 500 روستای کشور با تانکر گردیده است.
تداوم این امر باعث تشدید افت مستمر سطح آب و هجوم آب شور به سمت آبهای شیرین، ایجاد فرونشست زمین، ایجاد فروچاله و تراکم آبخوانها، خشک شدن دریاچهها، رودخانهها و تالابها، فرسایش خاک، بیابانزایی و طوفانهای گرد و غبار بیشتر خواهد شد. شکل (6) وضعیت بهرهبرداری نامتعادل دشتهای مختلف ایران را براساس بیلان آب زیرزمینی نشان میدهد.
شکل (6)- وضعیت دشتهای مختلف ایران بر اساس برداشت نامتعادل از آب زیرزمینی
با توجه به شکل (6) در اکثر دشتهای ایران چنین میتوان نتیجه گرفت که درصد برداشت از منابع آب زیرزمینی به منابع تجدیدشونده بیشتر از 40 درصد میباشد که نشاندهنده وضعیت بحران شدید در منابع آب کشور است. البته فقط هشدار دادن مشکلی را مداوا نخواهد کرد بلکه مشکل اصلی در عدم پایبندی و پایداری در استمرار تعهدات اجرایی برنامههای استراتژیک است.
دلايل عمده بروز مشكلات فعلی از منظر رویکردها
طبيعتاً برخی رویکردها که همان مؤلفههای حکمراني آب و مدیریت بخش آب و کشاورزی کشور است در ناپایداری آب زيرزميني مؤثر بوده است و لازم است از تمرکز بر معلولها به علتها توجه شود. فقدان حكمراني مؤثر در مديريت منابع آب زيرزميني، احداث سدهاي مخزني نامتناسب با پتانسيل منابع آب حوضه‌هايآبريز، عدم تحقق برنامه‌هاي وزارت نيرو در بخش آب زيرزميني به دليل محدوديتهاي منابع مالي، کم توجهی به شكلگيري و تقويت تشكلهاي آببران و استفاده بهينه از آنها، تصويب و ابلاغ قانون تعيين تكليف چاههاي فاقد پروانه بهرهبرداري در سال 1389، تصويب طرح توسعه كشاورزي در سالهاي گذشته، عدم مطالعه اثر احداث سدها بر منابع آب زيرزميني و محیطزیست، افزايش سطح زيركشت بيش از پتانسيل منابع آب زيرزمينی، تغییر الگوی کشت به سمت کاشت محصولات با نیاز آبی بیشتر، پايين بودن بهرهوري منابع آب در بخشهاي مصرف بهويژه كشاورزي از جمله علل بروز مشکلات در منابع آب و محیط زیست کشور محسوب میشوند.
تبعات ادامه وضع موجود و بیتوجهی به وضعیت آب زیرزمینی
اهم خسارات و تهدیدات ناشی از افت منابع آب زیرزمینی را بهصورت موارد زیر میتوان عنوان کرد:
v خشك شدن چشمهها، قنوات، چاهها، رودخانهها، تالابها (بهطور متوسط ظرف ده سال گذشته 40 درصد آبدهي منابع آب زيرزميني كاهش يافته است)
v خشك شدن باغات و مزارع (حدود پنج ميليون هكتار از اراضي آبي توسط منابع آبهاي زيرزميني آبياري مي‌شوند و بهعنوان نمونه در سالهاي اخير ساليانه 7000 هكتار از باغات پسته خشك شده است)
v بلا استفاده ماندن 296000 كيلومتر از شبكه‌هاي آب و فاضلاب كه آب زيرزميني در آن جريان دارد.
v افت كيفي منابع آب زيرزميني و از طرفي حركت آبهاي شور به سمت آبهاي شيرين
v نشست زمين و از بين رفتن مخازن طبيعي آبهاي زيرزميني وآسيب ديدن تأسيسات زيربنايي مستقر در دشتهاي كشور
v افزايش كفشكني و جابجايي چاهها (ساليانه حدود 1200 كيلومتر كفشكني در كشور انجام میشود)
v افزايش مصرف انرژي بهدليل افزايش عمق سطح ايستابي
v مهاجرت مردم و حاشيهنشيني در اطراف شهرهاي بزرگ كه منجر به بروز ناهنجاري‌هاي اجتماعي و سياسي- امنيتي در كشور خواهد شد از تبعات خشك شدن منابع آب موجود و عدم امكان تأمين آب براي شرب، بهداشت و اشتغال مي باشد.
v به خطر افتادن امنيت سياسي كشور علاوه بر امنيت غذايي
v به خطر افتادن اراضي باغي و از بين رفتن بخش بزرگی از اراضي زراعي
برای برخی از دشتهای کشور بررسیهای جدیدی از سوی محققان انجام شده است که نشاندهنده روند افزایشی در تعداد دشتهای درگیر با این پدیده و میزان نرخ فرونشســت است. برای مثال دشت جنوب باختری تهران که در بررسیهای سال 1384 دارای بیشینه نرخ فرونشست 17 سانتیمتر بر ســال بوده است، بر اساس مطالعات سال 1388 به 24 سانتیمتر بر سال افزایش یافته است. بر اساس نتایج به دست آمده از مدلسازی، بیشینه نرخ فرونشست زمین در این دشت برای سال 1397 خورشیدی، 33 سانتیمتر بر ســال پیشبینی شده اســت. لازم به ذکر است که علاوه بر فرونشست ناحیهای زمین، تاکنون بیش از 100 فروچاله نیز در کشور شناسایی شده که علت شکلگیری آنها بهطور عمده انحلال سنگهای انحلالپذیر آن مناطق بوده است. بیشترین تعداد فروچاله در استان همدان و بزرگترین آنها در اختیارآباد کرمان قرار دارد (11 و 10).
جدول (2)- مهمترین دشتهای کشور دارای پدیده فرونشست
نام استان | نام دشتها |
خراسان رضوی | مشهد، نیشابور، سبزوار، کاشمر، بردسکن، تربتحیدریه، چناران و خواف |
مرکزی | اراک و خمین |
اصفهان | مبارکه، گلپایگان، اصفهان، کاشان، نجفآباد و مهیار |
همدان | کبودرآهنگ، اسدآباد، قهاوند، دشت مرکزی و فامنین |
آذربایجانشرقی | شبستر |
آذربایجانغربی | سلماس |
البرز | مهرشهر، نظرآباد، اشتهارد، هشتگرد و ساوجبلاغ |
گلستان | گنبد و گرگان |
تهران | جنوبتهران، شهریار، ورامین و قرچک |
کرمان | رفسنجان، زرند، فهرج، رستاق، سیرجان، کرمان و بهرمان |
فارس | مرودشت، فسا، جهرم، کازرون و حاجیآباد |
قم | جمکران و علیآباد |
سمنان | گرمسار، ایوانکی، دامغان، سمنان، شاهرود و سرتنگهپرور |
یزد | ابرکوه، یزد و اردکان |
اقدامات وزارت نیرو در تأمین آب با رویکردهایی همراه بوده است که بعضاً به بروز بحران یا تشدید محدودیت‌ها دامن زده است. بهصورت صفر و صد، نمیتوان نافی اثرات مفید و ضروریات مدیریت آب در قالب سد و سدسازی در برخی مناطق بود؛ لیکن توسعه بیرویه و اخلال در چرخه و جریان‌های طبیعی آب و در نتیجه حذف یا کاهش تغذیه منابع آب زیرزمینی و اکوسیستمهای طبیعی عملاً احداث برخی از سدها یا میزان حجم آبگیری آنان را زیرسؤال برده است. در برخی موارد فقدان سیر تکاملی توأمان سد و شبکه و سامانههای آبیاری، کارآمدی‌ها را نقصان بخشید. مصداق دیگر، از آنجاییکه وزارت نیرو متولی صدور پروانههای بهرهبرداری از منابع آب و تخصیص حقابه منابع سطحی بهشمار میآید؛ به نظر می‌رسد که فارغ از چالش چاههای غیرمجاز، میزان صدور پروانه‌ها فراتر از توازن سفره بوده و مدیریت پساپروانه صورت نگرفته است. چرا که پروانه‌ها می‌بایست بر اساس توان و ظرفیت سفره و بهصورت شناور تعریف و عملیاتی می‌شد که چنین نبوده است.
توازن کمی و کیفی شرط و الزام پایداری است و عدول از حدود مرزی (در جهت محدودکنندگی) سبب خدشه در شاخصهای پایداری میشود. حدود مرزی شامل آب، خاک، اقلیم، بازار، امنیت و غیره میباشد.
در مدیریت منابع آب و علی‌الخصوص آبهای زیرزمینی، میزان برداشت و به معنای دقیق‌تر برنامه برداشت (میزان و زمان) بایستی همواره پایش و کنترل گردد. پایش مستمر برنامه برداشت که ابعاد تقاضا را در برمی‌گیرد؛ عرضه را و به تبع آن مدیریت سفره را متأثر خواهد کرد.
طرح تعادلبخشی منابع آب زیرزمینی
پروژههای طرح احیا را میتوان به سه دسته تقسیم کرد: دسته نخست، پروژه‌هایی که منجر به تولید و تدقیق دادهها و اطلاعات در خصوص منابع و مصارف وضعیت آبخوانها میشوند که عبارتند از (8):
1- 1- حفر چاههای پیزومتری و اکتشافی
1-2- تجهیز چاههای پیزومتری به ابزارهای سنجش
1-3- تهیه بیلان و و بههنگام سازی بانک اطلاعاتی محدودههای مطالعاتی کشور
دسته دوم: پروژه‌هایی که نقش کنترل، نظارت و بهرهبرداری از منابع آب زیرزمینی را بر عهده دارند و عبارتند از:
2-1- تقویت و استقرار گروههای گشت و بازرسی
2-2- ساماندهی شرکت‌های حفاری
2-3- مطالعه ایجاد و استقرار بازار آب محلی
2-4- ایجاد تشکلهای آببران و انجام حمایت‌های فنی و مالی از آنها (وزارت جهاد کشاورزی)
2-5- بهروز نمودن سند ملی آب (وزارت جهاد کشاورزی) باهدفتدفیقنیازآبیمحصولاتوتعیینالگویکشتمتناسب بااقلیمکشور؛
2-6- مطالعات فرو نشست در دشتهای کشور (سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور)
2-7- اطلاعرسانی و آگاهسازی افکار عمومی
دسته سوم: پروژه‌هایی هستند که مستقیماً منجر به ذخیرهسازی آب در آبخوانها میشود و عبارتند از:
3-1- خرید و انسداد چاههای کشاورزی، تعیینتکلیفچاههایفاقدپروانه،شناساییچاههاییکهبعدازسال1385
3-2- جایگزینی پساب با چاههای کشاورزی در دشتهای ممنوعه
3-3- تهیه و نصب کنتورهای حجمی و هوشمند روی چاهها
3-4- اجرای پروژههای تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب
3-5- مطالعه و اجرای طرحهای آبخیزداری (وزارت جهاد کشاورزی)
وظایف قوا و دستگاههای مختلف در قبال طرح طرح احیا و تعادلبخشی درپانزدهمین جلسهشورایعالیآب
1- معاونتبرنامهریزیونظارتراهبردیرئیسجمهور،ضمنتقویتاعتباراتبخشآبوآبخیزداری، باید اعتبارات مورد نیازپروژههایپانزدهگانهراطیسال1394وبرنامهششمبهمنابعآبزیرزمینی،متناسببااهدافمصوبونیازهای هر بخش اختصاصدهد.
2- وزارتنیروموظفبهمنظوراحیاوتعادلبخشیمنابعآبزیرزمینی،تاپایانمهرماهسال1393حداکثرتا 75درصد ازمنابعآبزیرزمینیتجدیدپذیروآببرگشتیرابهتفکیکمصارفشرب،صنعت،کشاورزیوفضایسبز،درهریک از609محدودهمطالعاتی تعیینوبهدستگاههایاجراییذیربطاعلامنمایدتاعلاوهبرجلوگیریازبرداشتبیشترذخایر استاتیک،ظرفمدت20سالسطحآبزیرزمینیبهسطحایستابیاولیهبرسد.
3- وزارتنیروموظفاستضمناجرایقانونتعیینتکلیفچاههایفاقدپروانهوپرومسلوبالمنفعهکردنچاههای غیرمجازومضربهمصالحعمومیدردشتهایفاقدپتانسیلونیزجلوگیریازاضافهبرداشتچاههایمجاز (دارای پروانهبهرهبرداری)،ظرفششماهبراساسسهمیهآبکشاورزیدشتهایمختلفکشور،کلیهپروانههایچاههای کشاورزیمجازراتوسطکمیسیونهایصدورپروانهتعدیلوبهوزارتجهادکشاورزیاعلام نمایدوهمزمانظرف2سال کلیهچاههارابراساسمیزانحجمپروانههایتعدیل شده،بهلوازماندازهگیریهوشمندمجهزنماید
4- وزارتجهادکشاورزیموظفاستظرف2سالوهمزمانبااجرایبند 4براساسسهمیهآبکشاورزی تعیین شدهتوسطوزارتنیرو،الگویکشتبهینهونیزروشبهبودشیوههایآبیاریرادرکلیهدشتهایکشورتعیینو اعلامنماید
5-وزارتکشور(سازمانشهرداریهاودهیاریها) موظفاستکهباتوجهبه ضرورتصیانتوحفاظتازمنابعآب زیرزمینیظرفمدتیکسالنسبتبهانجاممطالعاتفضایسبزدرکلیهشهرهایکشوربراساسسهمیهآبفضای سبزتعیین شدهتوسطوزارتنیرواقدامونسبتبهتغییرفضایسبزموجودبهالگویفضایسبزکمآبطلبواصلاح شیوهآبیاریاقدامنماید
6-وزارتنیروموظفاستظرفیک ماهپیشنویسلایحهاصلاحماده43قانونتوزیععادلانهآب بهمنظورتشدید برخوردوافزایشمجازاتمتجاوزینبهمنابعآبراتهیهوارائهنماید
7-استاندارانموظفاندبهمنظورپشتیبانیوحمایتازانجامقانونتعیینتکلیفچاههایفاقدپروانه،نسبتبهتشکیل جلساتمنظمماهیانهشورایحفاظتمنابعآباستانبرایپیگیریورفعمشکلاتپرومسلوبالمنفعهنمودنچاههای غیرمجازوجمعآوریادواتومنصوباتبهرهبرداریغیرمجازمنابعومجاریآبونصبکنتورهایآباقداموعملکرد شوراهایحفاظتمنابعآبکشوررابهشورایعالیآبارائهنماید. همچنینضروریاستصیانتکیفیازمنابعآب زیرزمینیباتشکیلجلساتکمیتهحفاظتازمنابعآبآشامیدنیاستانها،توسطاستاندارانموردعملقرارگیرد
8-وزارتصنعت،معدنوتجارتمجازاستحداکثردرسهمسهمیهآبصنعتیتعیین شدهتوسطوزارتنیرودرهر محدودهمطالعاتینسبتبهصدورمجوزبرایصنایعاقدامنمایدودرصورتنیازبهآببیشترازطریقخریدچاههای کشاورزی (درچارچوبمواد27و 28 قانونتوزیععادلانهآب ودستورالعملاجراییآن)،بازیافتآب مصرفی،استفادهازآبهایغیرمتعارفونیزافزایشبهرهوریمصرفآب،اقدامنماید.
9- کلیهوزارتخانههاودستگاههایاجراییوقضاییوانتظامیموظفاندجهتعملیشدنپروژههایاینطرحبا وزارتنیروهمکارینمایند
اهداف طرح احيا و تعاد بخشي منابع آب زيرزميني
در نیم قرن اخیر رابطه منطقی بین مقدار برداشت از منابع آب زیرزمینی با مقدار تغذیه آن کاملاً دچار اختلال گردیده است. اهداف اصلی طرح مذکور اعمال مدیریت مناسب در حفاظت از برداشت بیرویه منابع آب زیرزمینی و ایجاد تعادل بین منابع موجود و مصارف آب زیرزمینی و حفاظت از کیفیت منابع آب زیرزمینی است.
اهداف کوتاهمدت، جبران 500 میلیون مترمکعب کسری مخزن در سال اول.
اهداف میان مدت، جبران 7/5 میلیارد مترمکعب کسری مخزن در 5 سال بعد.
اهداف بلندمدت، جبران 129 میلیارد مترمکعب کسری مخزن در 15 سال بعدی، با جلوگیری از اضافه برداشت چاههای مجاز، انسداد چاههای غیرمجاز، خرید چاههای کشاورزی کمبازده (چاههای مجاز فعال کشاورزی)، جایگزینی پساب با چاههای کشاورزی در دشتهای ممنوعه، آبخیزداری و سایر پروژههای طرح میباشد.
تجزیه و تحلیل برنامه و عملکرد طرح
تعداد چاههاي داراي پروانه بهرهبرداری (مجاز) کشور برای مصارف مختلف 493966 حلقه و میزان تخلیه آنان 42955 میلیون متر مکعب در سال و تعداد چاههاي فاقد پروانه بهرهبرداری(غیرمجاز) کشور برای مصارف مختلف 364678 حلقه و میزان تخلیه آنان 6950 میلیون متر مکعب در سال (منتهی به سال آبی 95-94) است. یعنی اگر چاههای غیرمجاز و غیرقانونی حفر نمیشدند، کشور با کسری مخازن آب زیرزمینی مواجه نمیشد. بنابراین در تجزیه و تحلیل عملکرد چند سال اخیر چنانچه تغییری روی اصلیترین و اثرگذارترین محورهاي عملیاتی یعنی افزایش نصب کنتور بر روي چاههاي مجاز و کارآمدی بهرهبرداری از این سیستم برای کاهش مصرف و پر و مسلوبالمنفعه کردن چاههاي غیرمجاز رخ داده باشد، میتوانست چنین ارزیابی گردد که از روند تخریب آبخوانها جلوگیری شده و بهرهبرداری از آب زیرزمینی تحت کنترل در آمده است، ولی بهدلیل گستردگی فعالیتها از یک طرف و لزوم انجام اقدامات سلبی و مقاومتهاي اجتماعی و درهم تنیدگی آن با وجوه مختلف اقتصادي جوامع هدف، عدم همکاري فیمابین دستگاههاي ذیربط، ذینفعان و ذیمدخلان در سطح کلان و محلی، مدیریت آن را در مجموعه وزارت نیرو و شرکتهاي تابعه بهعنوان یکی از بخشهاي درگیر با طرح، عملاً با مشکلات زیادي مواجه ساخته است و در عین حال کارآمدی و اهتمام متولیان در اجرای مصوبات شورای عالی آب و عملکرد نسبت به برنامه مشاهده نمیگردد (8). در جداول 3 و 4 ملاحظه میشود فاصله زیادی بین برنامه و عملکرد از جهات مختلف وجود دارد و هنوز روند کاهش سطح ایستابی آبخوانها ادامه دارد. درصورتیکه علیالقاعده اکنون کنترل کسري متوسط سالانه 6/5 میلیارد مترمکعب آبخوانهاي کشور در دوره 5 ساله برنامه ششم که تعریف و برنامهریزي شده بود بایستی تحقق مییافت لیکن متأسفانه چنین نشد.
از جمله چالشهاي موجود میتوان به اعتبارات ناکافی و تخصیص دیرهنگام اشاره نمود. علاوه بر آن هنوز شکلگیري تشکلهاي مردم نهاد با اهداف و رویکرد حفاظت و بهرهبرداری پایدار از منابع آب زیرزمینی و ایجاد شرایط لازم براي واگذاري امور حفاظت، محقق نشده است.
رئیس سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی بیان کردند که: «90 درصد دشتهای کشور در معرض فرونشست هستند. از 609 دشت کشور 420 دشت، «ممنوعه» و در معرض فرونشست هستند. کمتر از 10 درصد دشتهای کشور همچنان از نظر برداشت آبهای زیرزمینی در حالت متعادل هستند و بیش از 90 درصد دشتها این قابلیت را نداشته و از حالت تعادل خارج شدهاند. با توجه به اعلام جهانی اگر منطقه‌ای به صورت سالیانه ۴ میلیمتر فرونشست داشته باشد؛ مخاطره‌آمیز بهشمار میآید. این در حالی است که برخی دشتهای ایران روزی ۱ میلیمتر فرونشست دارند که آمار بسیار نگران کننده‌ای است (13).»
عزم، همکاری و هماهنگی دو وزارتخانه نیرو و جهادکشاورزی بیشترین تأثیر را در اجرای برخورد با چاههای غیرمجاز، اضافه برداشت چاههای مجاز و در صورت نیاز تعدیل پروانههای بهرهبرداری چاههای کشاورزی خواهد داشت.
آیا وزارت نیرو بهعنوان متولی تأمین و تخصیص منابع آب کشور، اشراف بر چاههای مجاز کشور (اعم از مکان جغرافیایی، وضعیت برداشت و نوع بهرهبرداری) دارد یا خیر؟ اگر پاسخ این سؤال مثبت است پس دقیقاً پراکنش چاههایی که اضافه برداشت دارند (و به چه میزان) بایستی در نقشه‌ای در معرض عام گذاشته شود. اگر وزارت نیرو رأساً قادر به کنترل اضافه برداشت نیست؛ مجلس شورای اسلامی، دادستانی کل کشور و جریان عمومی بهعنوان یک مطالبه‌گر وارد عرصه شده و به دفاع از حقوق ملی از مجاری قانونی اقدام نمایند. اطلاعرسانی و شفاف‌سازی از موارد تخطی و استمداد عمومی راهکاری مبتنی بر دموکراسی و حفظ منافع عمومی است. لیکن اگر چنین اطلاعاتی در دسترس نیست؛ پس چگونه و به چه نحوی به اضافه برداشت (آنهم تفکیک شده از چاههای مجاز و غیرمجاز) رسیده‌اند و بر اساس آن، سهم 46 درصدی اضافه برداشت چاههای مجاز را تعیین نموده‌اند؟ چه تمهیداتی را میتوان برای مدیریت منابع آب (بهخصوص آبهای زیرزمینی) بهکار گرفت؟
جدول 3- گزارش طرح احيا و تعادلبخشي منابع آب زيرزميني کشور تا تاريخ 17/11/1399
ردیف | عناوين برنامه ها و پروژه ها | واحد | سال 97-94 | سال 98 | سال 99 | عملکرد از ابتداي طرح تاکنون | ||||||||||||||||||||||
برنامه | عملكرد | برنامه | عملکرد | برنامه | عملکرد | درصد پیشرفت | ||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||
1 | تخصيص اعتبارات | طرح تعادل بخشي | ميليارد تومان | 5/1341 | 3/602 | 5/227 | 5/139 | 221 | 5/110 | 50 | 30/852 | |||||||||||||||||
طرح تکميل و تجهيز شبکه‌ها | ميليارد تومان | 8/232 | 22/67 | 5/44 | 5/17 | 51 | 55/34 | 75/67 | 37/119 | |||||||||||||||||||
طراحي شبکه سنجش | ميليارد تومان | 4/49 | 44/11 | 13 | 5/6 | 3/15 | 25/5 | 31/34 | 19/23 | |||||||||||||||||||
2 | تشكيل گروه‌هاي گشت و بازرسي | تعداد | **840 | 770 ** | 909 | 766 | 923 | 747 | 93/80 | 766 | ||||||||||||||||||
3 | انسداد چاههاي غير مجاز و کنترل اضافه برداشت چاههاي مجاز | ميليون متر مکعب | 48/3161 | 47/2549 | 550 | 46/419 | 550 | 91/265 | 35/48 | 84/3234 | ||||||||||||||||||
تعداد حلقه | 52015 | 54060 | 10500 | 11716 | 10500 | 9448 | 98/89 | 75224 | ||||||||||||||||||||
4 | نصب کنتور روي چاهها (دستگاه) * | حجمي | 21000 | 11540 | 28989 | 7000 | 7608 | 7766 | 15000 | 7004 | 7771 | 81/51 | 44526 | |||||||||||||||
هوشمند آب و برق | 31277 | 17449 | 158 | 767 | ||||||||||||||||||||||||
جدول 4- ادامه جدول گزارش طرح احيا و تعادلبخشي منابع آب زيرزميني کشور تا تاريخ 17/11/1399
رديف | عناوين برنامه ها و پروژه ها | واحد | سال 97-94 | 98 | سال99 | عملکرد از ابتداي طرح تاکنون | ||||
برنامه | عملكرد | برنامه | عملکرد | برنامه | عملکرد | درصد پیشرفت | ||||
5 | تعیین تکلیف | تعداد | 83790 | 2558 | 27855 | 1053 | 37000 | 5684 | 15/36 | 9295 |
6 | اصلاح و تعدیل پروانه ها ** | تعداد پرونده | 190469 | 101303 | 85830 | 20308 | 85000 | 23303 | 27/42 | 144914 |
7 | حفر چاههاي پيزومتري | متر | 128969 | 5/50170 | 20616 | 6591 | 17811 | 5/2076 | 11/66 | 58838 |
8 | نصب ابزارهاي سنجش | دستگاه | 1741 | 288 | 90 | 0 | 74 | 0 | 0 | 288 |
9 | آماربرداری و بانك اطلاعات | درصد | 100 | 4/62 | 29 | 25/6 | 12 | 08/6 | 67/50 | 08/94 |
10 | تشکيل جلسات شوراي حفاظت منابع آب استانی | تعداد | 1488 | 630 | 372 | 82 | 372 | 56 | 05/15 | 768 |
11 | تشکيل جلسات شوراي هماهنگي دشت | تعداد جلسات | 3180 | 592 | 2064 | 73 | 2064 | 17 | 82/0 | 682 |
12 | اطلاع رساني و فرهنگ | درصد | 100 | 27/43 | 100 | 14/65 | 100 | 47/35 | 47/35 | 46 |
13 | استقرار مدیریت مشارکتی (تشکلهای آب بران) | درصد | 30 | 10 | 10 | 4 | 86 | 56 | 12/65 | 70 |
14 | سامانه استعلامات دوسويه آب و برق | درصد | - | - | 100 | 6/29 | 4/71 | 11/28 | 36/39 | 71/57 |
بر اساس جدیدترین تحقیقات دانشگاه MIT، اگر جهان بهرهوری کشاورزی خود را بهبود ندهد؛ میزان مصرف آب را کاهش ندهد و از پساب‌ها مجدداً استفاده نکند؛ کمبود آب در آینده تنشی دائمی خواهد بود(11 و 8).
افزایش بهرهوری از طریق، کاشت ارقام کممصرف، بهبود تکنولوژی در آبیاری (آبیاری هوشمند)، استفاده از آب آبیاری در زمان مناسب، به مقدار کافی با روش مناسب، کاهش ضایعات کشاورزی (حدود یک چهارم از آب کشاورزی در ضایعات غذا از دست میرود).
مسئولیت الگوی کشت بهینه متناسب با پتانسیل منابع آب و اقلیم کشور و اصلاح الگوی مصرف آب کشاورزی با رویکرد حفظ امنیت آب و غذا کاشت گیاهان کمآب طلب و اقتصادی و سایر روشهای مؤثر ازجمله کشتهای گلخانهای، عدم ارائه تسهیلات و نهادههای کشاورزی شامل کود، بذر و سم به صاحبان چاههای غیرمجاز و یا فاقد پروانه بهرهبرداری معتبر، عدم توسعه سطح زیر کشت در دشتهای ممنوعه بعد از اجرای طرحهای نوین آبیاری، تقویت روشهای تشویقی و ترویجی بهمنظور کاهش حجم برداشت از منابع آب زیرزمینی از طریق ارتقاء راندمان آبیاری (آبیاری در شب، تسطیح اراضی و غیره) از اهم وظایف وزارت جهاد کشاورزی است. البته مدیریت منابع آب و طرح تعادلبخشی آب زیرزمینی بدون مشارکت ذینفعان و بهرهبرداران آب امکانپذیر نخواهد بود. در این راستا لزوم هماهنگی در برنامهها و اقدامات وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی ضرورت دارد. بررسي بحران آب و پیامدهاي آن در كشور نشان میدهد ادامه سیاستها و مدیریت فعلی بخش آب به هر نحو، آینده این بخش را با چالشهای بيشتر و جدیتری همراه خواهد کرد و ابعاد تازهای از این بحران را آشكار خواهد کرد. از دید کلی ابعاد مذکور، عبارتند از: کاهش منابع آب موجود، تهدید امنيت آبی و غذایی کشور، از بين رفتن منابع طبيعی کشور و تحتالشعاع قرار گرفتن امنيت ملی (14).
از طرفی مواد قانونی در موضوع آب کشور و تکالیف و مأموریتهای وزارت نیرو به صراحت ناظر به جبران کسری سفرهها دارد. لیکن اینکه چرا عملیاتی و اجرایی نشده است را بهخصوص در ضعف نگرش‌ها و رویکردهای دو وزارتخانه میتوان جستجو کرد نه فقدان قانون یا تکالیف قانونی مهمترین چالش توجه صرف به مقدار تولید محصولات به هر قیمتی و دیگری روح حاکم بر بدنه کارشناسی و مدیریتی وزارت نیرو است که مبتنی بر مهندسی عمران-سازه بنا شده و اعمال سيستم مديريت از بالا به پايين با قدرت متمرکز دولتي و نگاه تکبخشي به موضوع است و به نیاز آبی اکوسیستمهای طبیعی و محیطزیست کمتر توجه دارد. آنچه بر سر منابع آب کشور آمده نشان میدهد عدم در نظر گرفتن مشارکت مردم در تدوین و اجرای برنامه نقص اصلی است. کشاورزان در ايران، غالباً آبي که "صرفهجويي ميکنند" را براي افزايش سطح زيرکشت و يا استفاده دوکشته مصرف ميکنند و بنابراين استفاده از طرح صرفهجويي در مصرف آب (در مقياس مزرعه) تأثير کمي در کاهش اضافه برداشت آب زيرزميني در مقياس حوضه دارد (15). نیاز به تغییر نگرش و اتخاذ رویکرد چندبخشی و چند رشتهای در قالب مدیریت بههم پیوسته منابع آب در مقیاس حوضههای آبریز ضروری است و مکمل این سیستم دستیابی به تعامل مشترک و هماهنگ با ذینفعان است. بنابراین تا زمانیکه این شرایط ایجاد نشود؛ طرح تعادلبخشی آب زیرزمینی در حد حرف و شعارهای جذاب باقی مانده و عملیاتی نخواهد شد.
بحث و پیشنهادهایی برای نجات آب کشور
دلایل عمده وضعیت موجود منابع آب کشور را میتوان در سه محور اصلی، عدم وجود نگرش سیستمی جامع مبنی بر آمایش سرزمین، سیاستگذاریها و مدیریت ناکارآمد و وضع قوانین ناقص که به دلیل عدم وجود دیدگاه کامل و جامع موجب شرایط نامطلوب گشته، جستجو کرد (16). مدیریت و برنامهریزی موفق، شامل پایش تمام ذینفعان و حامیان نهفته برای پیوستن به فرآیند مدیریت و برنامهریزی منابع آب، تعیین نقش مورد انتظار آنها و تعیین چگونگی دستیابی به اجماع در مورد اهداف و مقاصد است (17). رویکرد بخشی و گسسته در مدیریت منابع آب، منجر به حاکمیت سازمانهایی با منافع متناقض میشود. در ایران بیشتر از حد مجاز، از منابع آبی تجدیدپذیر برداشت میشود و سیاستگذاری باید در جهت کاهش برداشت منابع آبی، به اندازه میانگین جهانی برداشت منابع آبی تجدیدپذیر حرکت کند و توسعه اقتصادی و اجتماعی با ملاحظه بحران آب و تغییرات اقلیمی صورت گیرد، نه در جهت تأمین آب برای توسعه (18)، نهادهای اجرایی در جهت کاهش مصرف و بهرهوری مصرف آب همراه با انجام مأموریتهای ذاتی خود طبق سیاستهای کلان کشور هدایت شوند؛ سازمان حفاظت محیطزیست جایگاه واقعی خود را در نظارت بر تبعات زیستمحیطی اقدامات نهادهای اجرایی در زمینه منابع آب بهدست آورد؛ سیاستهای کشاورزی به سمت کاهش مصرف آب و وزارت نیرو به سمت مدیریت تقاضای آب و نه مدیریت عرضه هدایت شود. در این راستا موارد ذیل پیشنهاد میشود:
1- نواقص طرح تعادلبخشی اصلاح گردد و نقاط قوت این طرح (از جمله سیاستها و محدودیتهایی که باید در برداشت آب مدنظر قرار گیرد) تقویت شود. همچنین به مسائل زیستمحیطی و جبران 25 درصد از کسری حجم مخزن دشتهایی که دارای بیلان منفی میباشد؛ توجه شود. پس از تعیین مقدار برداشت آب در سطح حوضهآبریز میتوان میزان حداکثر برداشت آب در سطح هر مزرعه را تعیین کرد. میزان حداکثر برداشت آب در هر مزرعه میتواند براساس مساحت هر مزرعه تعیین شود. تحویل حجمی آب در هر مزرعه بدون تصحیح الگوی کشت و نیاز آبی گیاهان قابل اجرا نخواهد بود.
2- وزارت نیرو این طرح را به عنوان پیشانی اقدامات اجرایی خویش تلقی کرده و مقید به اجرای تعهدات خویش گردد. بررسي امكان ايجاد سدهاي زيرزميني براي حفاظت از سفرههاي زيرزميني، بهبود مديريت تقاضاي آب بهويژه در بخش كشاورزي از طريق رعايت الگوي كشت بهينه ملي – منطقهاي، توجه بيشتر به شاخص "آب مجازي" در تبيين الگوي توليد و تجارت محصولات كشاورزي و نيز توجه به ارزش اقتصادي آب از جمله الزامات، براي مواجهه با بحران آب است كه بايد مورد توجه برنامهريزان كشور قرار گيرد.
3- دستگاههای همکار و نظارتی و قضایی و نیز ضابطان اجرای احکام، بسیج شده و همکاری صد در صدی با این طرح داشته باشند.
4- یکی از ایرادات اساسی به دستگاههای مجری این طرح، این است که در عمل با موانعی خصوصاً افراد متخلف با نفوذ و صاحبمنصب و مقاومتهای اجتماعی مواجه میشوند که موجب عقب‌نشینی و ناکارآمدی اجرای مصوبات می‌گردد. به نوعی دو جبهه فرضی شکل گرفته که وزارت نیرو در تقابل با بهرهبرداران بوده و وزارت جهادکشاورزی حامی منافع آنها میباشند. در صورتیکه اساس کار و محوریت اقدام، همه بایستی آب و منابع آب باشد و نباید چنین جبهه‌گیری‌هایی نه در فرض و نه در اقدام، عینیت یابد.
5- مدیریت تخصیص و سند ملی تخصیص آب باید ملاک و معیار فرآیندها و اقدامات باشد. بدیهی است که اگر چنین جدیتی رخ دهد از طریق آموزش و ترویج و توانمندسازی میتوان چگونگی سازگاری با شرایط جدید را تجربه کرد و کمترین خسارت را متوجه بهرهبرداران نمود. در مقابل اضرار کمینه، منافع بیشینه متوجه منابع آب خواهد شد.
6- پروانه چاهها به سه قید «مکان، عمق و دبی» محدود و متناسب با وضعیت آبدهی سفره، کشش و تقاضای منطقه‌ای و پیشبینی شرایط پایداری صادر گردند. متناسب با تغییر الزامات پایداری (از منظر کیفیت و کمیت)، احتیاجات عمومی، شرایط بهرهبرداری نیز کنترل، اصلاح و بههنگام شود.
7- اصلاح ماده 8 قانون توزیع عادلانه آب از آیین‌نامه اجرائی فصل دوم (1361) بهنحوی که تعمیق یا تغییر محل چاه صرفاً منوط به انجام عملیات آبخوان‌داری و بهبود شرایط سفره گردد. در مناطقی که وضعیت سفره (از نظر کمی و یا کیفی) ناپایدار و در معرض خطر است؛ هرگونه تعمیق یا تغییر محل چاه به مثابه حفر چاه جدید بهشمار آمده و ممنوع گردد.
8- حفاظت از منابع آب زيرزميني فرايندی پرتنش است و بيشتر از آنکه يک اقدام فني به حساب بيايد، نيازمند درگير شدن با ابعاد اجتماعي و سياسي است. آیین‌نامه اجرائی فصل دوم قانون توزیع عادلانه آب (1361) ماده 15 بایستی بهنحوی اصلاح شود که صاحب (ان) چاه (ها) بهدلیل عدم رعایت حقوق سفره و به اضمحلال کشاندن آن مسئول پرداخت خسارت به بیت‌المال محسوب شود.
9- هرگونه انتقال آب درون حوضه‌ای و بین حوضه‌ای به حداقل رسیده و با رعایت حقوق، منافع و محیطزیست مبدأ انتقال، کمترین تغییر را ایجاد کرد. در خصوص انتقال آب بینحوضه‌ای نیز، به شرط وجود توازن در بالادست یا پیشبینی حفظ توازن و صرفاً برای مصارف شرب (مدیریت شده)، تغذیه مصنوعی و نیازهای زیستمحیطی بوده و هرگونه انتقال آب بین حوضه‌ای برای مصارف دیگر (صنعت، توسعه شهری، شهرک‌ها و کشاورزی) ممنوع باشد.
10- توانمندسازی مستمر شاغلین بخش کشاورزی در راستای ارتقا سطح دانش، مهارت، اخلاق حرفهای، مدیریت، انتقال تکنولوژی و دانش روز با تهیه پیوست ترویجی-آموزشی توسط سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی بهمنظور اعتمادسازی، ایجاد انگیزه برای بهرهبرداران برای مشارکت و بسترسازی مناسب با استفاده از ابزارهای قانونی و مشوقهای لازم برای همکاری در طرح تعادلبخشی، خصوصاً فراهمسازی معیشت جایگزین برای کشاورزانی که امرار معاششان به خطر خواهد افتاد.
نتیجهگیري
نتایج و مقایسه حاصل از تحقیقات انجام شده در زمینه ارزيابی سيستم حکمرانی آب در فرايند حفاظت از منابع آب زيرزمينی ايران (19)، ارزیابی اثربخشی قانونگذاری بر وضعیت منابع آب زیرزمینی (20)، چالشهای اجرای مجموعه قوانین و سیاستها در حفاظت و احیا منابع آب (21) و شواهد موجود نشان میدهد، گستره حکمراني آب برای حفاظت از منابع آب زيرزميني در وضعيت نامطلوبي قرار دارد و ضرورت دارد سیاستهایی برای بهبود طرح تعادلبخشی از دیدگاه حکمرانی وضع گردد (22). سلب و یا کاهش بهرهبرداری از آب زیرزمینی، اعتراضات و تنشهای اجتماعی بخش کشاورزی را در برخی مناطق کشور بهوجود میآورد که ناشی از بروز مشکل معیشتی (کاهش سطح درآمد سرانه) کشاورزان در اجرای طرح است (24 و 23). قطعاً چارهاندیشی برای تأمین معیشت کشاورزان و اشتغال جایگزین یکی از پیشنیازهای اجرای طرح است. عدم حمایت از این طرح، کشور را با چالشها و عواقب جبرانناپذیری در آینده نه چندان دور مواجه خواهد نمود (25).
تاکنون پیشبرد اهداف و همکاري همهجانبه در سطوح مختلف حاکمیتی و مردمی در مدیریت منابع آب بهخوبی صورت نپذیرفته است که ناشی از ضعف در مواجهه با مسائل اجتماعی (اعم از فرهنگی، اجتماعی، حکمرانی سیاسی و اقتصادي) حاکم بر مدیریت کشور میباشد. بازگشایی مجدد بسیاري از چاههای مسدود شده و اقدام به حفاری مجدد یا جابجایی محل چاه در صورت پر و مسلوبالمنفعه شدن، عدم فعالیت و یا همکاری ضعیف گروههای گشت و بازرسی برای بازدیدهای دورهای، کمتوجهی اهالی و تشکلهای مردمی نظیر خانه کشاورز و نظام صنفی کشاورزی نسبت به حفاریهای غیرمجاز و امثال آن، مهمتر از همه در اولویت جدی قرار نگرفتن طرح احیا و تعادلبخشی در ارکان حاکمیت بهویژه وزارت نیرو، باعث عدم اجرای مؤثر آن گردیده است (26).
منابع تحقیق:
1- دنیائی، علیرضا. پویا صراف، امیر. راهکارهای اثربخشی طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی از دیدگاه مدیریت یکپارچه منابع آب،کنفرانس عمران، معماری و شهرسازی کشورهای جهان اسلام، تبریز، 1397
2-اتحاد، علیرضا. ملکی میلانی، علی. «حفاظت آب زیرزمینی: مبانی و روشها» ترجمه کتاب GROUNDWATER PROTECTION: PRINCIPLES AND PRACTICE)) با نام خلاصه شده GP3 آژانس محیط زیست انگلستان و ولز، انتشارات بهاردخت، 1395
3- رستم افشار، ناصر. اصول برنامهریزی در منابع آب، انتشارات دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)، 1386، صفحه 62
4- سامانی، سعیده. ارائه الگوهای جهانی مدیریت پایدار منابع آب زیرزمینی جهت بهبود طرح احیا و تعادل بخشی (1399)، دوره 16 شماره 2، صفحه 271-291
4- دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، بررسی جایگاه آب در برنامه ششم توسعه (1394)، شماره خبر: 949187
6- فرزانه، محمدرضا. باقری، علی. مومنی، فرشاد. اثرات نقد رویکرد حاکم بر طرح احیا و تعادلبخشی منابع آب زیرزمینی و پیشنهاد راهکار جایگزین جهت پیاده‌سازی در محدوده مطالعاتی رفسنجان، نشریه پژوهشهاي حفاظت آب و خاك، جلد بیست و ششم، شماره اول، 1398
7- کاردان مقدم، حمید. روزبهانی، عباس. ارزیابی ساختار DPSIRجهت تعادلبخشی منابع آب زیرزمینی با تصمیم‌گیری چندمعیاره و مشارکت ذینفعان، مجله آبخوان و قنات جلد 2 شماره 1 بهار و تابستان (1397). شماره صفحه : 39 -29
8- دفترحفاظتوبهرهبرداریشرکت مدیریتمنابعآبایران. « گزارشات سالیانه و هفتگی برنامهها، عملکرد و اقدامات انجام شده طرح احیا و تعادلبخشی». 1399
9- کبیری، شیما. نظری، بیژن. «ارزیابیاثربخشیطرحاحیاوتعادلبخشیمنابعآبزیرزمینی» اسفند 1396، اولین اجلاس " هماندیشی با متخصصان علوم آب و محیط زیست وزارت نیرو"
10- دفترحفاظتوبهرهبرداریشرکت مدیریتمنابعآبایران. دشتهاي ممنوعه كشور، اسفند 1399
11- گزارش سالانه نظارت بر عملکرد و اقدامات در طرح احیاء و تعادلبخشی منابع آب زیرزمینی کشور در سال 1398 با رعایت دستورالعملهاي ابلاغی وزارت نیرو، شرکت مهندسی مشاور دزآب
12- سامانی، سعیده. روزبهانی، رضا. رویکردهای ارزیابی طرح احیا و تعادلبخشی، هشتمین کنفرانس ملی مدیریت منابع آب ایران،مشهد، 1399
13- سایت سازمان برنامه و بودجه- سازمان نقشه‌برداری کشور، پنجشنبه ۲ مرداد ۱۳۹۹، کد مطلب: 2064
14- شمشکی، امیر. «پدیده بازگشتناپذیر، چرا بازنگری در بررسی بیلان آبهای زیرزمینی ضرورت دارد؟». تجارت فردا، فصل 5 اقتصاد اجتماعی خطر فرونشست(1395)
15- دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، بررسي بحران آب و پیامدهاي آن در كشور، كد موضوعي: 250، شماره مسلسل: 15608، دی ماه 1396
16- دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، بررسیتحولاتقوانینبخشآب و تأثیر آن بر منابع زیرزمینی، كد موضوعي: 250، شماره مسلسل: 14309، تیر ماه 1394
17- لاکس، دنیل پیتر. ون بیک، الکو. بزرگ حداد، امید. آشفته، پریسا سادات. سیفاللهی آغمیونی، سمانه.(مترجمان). «برنامهریزی و مدیریت سامانههای منابع آب»، انتشارات دانشگاه تهران 1392
18- شرکت مدیریت منابع آب ایران، خدماتمهندسيمشاوره "نظارت و راهبري کلان فعاليتهاي طرح احيا و تعادلبخشي منابع آب زيرزميني کشور" حکمراني آبهاي زيرزميني و آبياري کشاورزي، شرکت مهندسی مشاور دز آب، 1399
19- میرنظامی، سیدجلال الدین. باقری، علی. ارزيابی سيستم حکمرانی آب در فرايند حفاظت از منابع آب زيرزمينی ايران، تحقيقات منابع آب ايران، سال سيزدهم، شماره 2، تابستان 1396
20- مظاهری، مهدی. عبدالمنافی، نرجس. سامانی، جمال محمد ولی. افشین، حسین. فیاضی، محمدتقی. ارزیابی اثربخشی قانونگذاری بر وضعیت منابع آب زیرزمینی، دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، كد موضوعي: 250، شماره مسلسل: 16750، آذر ماه 1398
21- اوهب یزدی، سیدعلی. احمدی، آزاده. چالشهای اجرای مجموعه قوانین و سیاستها در حفاظت و احیاء منابع آب زیرزمینی، هفتمین کنفرانس ملی مدیریت منابع آب ایران، یزد، 1397
22- اسلامی، روح الله. رحیمی، احمد. سیاستگذاری و بحران آب در ایران، فصلنامه سیاستهای راهبردی و کلان. دوره 7 . شماره 3، پاییز 1398
23- نوری اسفندیاری، انوش. ارشدی، محمد. سیاستهایی برای بهبود طرح تعادلبخشی از دیدگاه حکمرانی، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره 2، 1396
24- سمیعی، محمد جواد. تحلیل وضعیت و پیشنهاد رویکردهایی در رابطه با آب و مشاغل، نشریه آب و توسعه پایدار، سال چهارم، شماره 2، 1396
25- صفرینژاد، محمد. بهمنینژاد، محمدرضا. ارزیابی عوامل برداشت غیرمجاز از منابع آب زیرزمینی و بررسی راهکارهای مناسب جهت تعادلبخشی و حفظ منابع آب، ششمین همایش بین المللی مهندسی عمران، معماری، شهرسازی با رویکرد توسعه پایدار،تهران، 1399
26- سرائی تبریزی، مهدی. موسوی، سید مرتضی. توکلی، علیرضا. بررسی تحلیلی چالشهای طرح تعادلبخشی آبهای زیرزمینی، گزارش تحلیلی گروه کار استفاده پایدار از منابع آب برای تولید محصولات کشاورزی، کمیته ملی آبیاری و زهکشی، وزارت نیرو، تهران، ایران، 19 صفحه.
An Analytical Study of the Groundwater Rehabilitation and Balancing Plan of the Country and the Challenges of Its Advancement
Abstract
Significant decline of groundwater reservoirs in all plains of the country and its adverse consequences are intensifying day by day, so the purpose of this study is to comprehensively assess the trend of favorable and unfavorable changes in the national plan to rehabilitate and balance the country's groundwater resources. For this purpose, from all upstream documents in water science and engineering, including water resources balance reports of the country's study areas, summary reports and feedback of regional water companies in all provinces after the implementation of this national plan and extracting information from library resources and face-to-face talks with Experts from the Ministry of Energy were used. According to the latest available information (Ministry of Energy), there are more than 858,000 active wells in the country, of which about 50 billion cubic meters are discharged for various purposes. During the last half century, as a result of depletion of groundwater resources more than the feeding of aquifers and consecutive droughts, more than 410 out of 609 study areas of the country have been banned. With the aim of balancing water withdrawal with natural discharge capacity and repairing lost groundwater reserves over a period of 20 years, the plan to rehabilitate and balance groundwater resources in 2014 was approved by the Supreme Water Council and control the average annual deficit 5.6 billion cubic meters of aquifers (leading to the water year 2015-16) have been defined and planned in the 5-year period of the Sixth Plan in the country. In this regard, the Ministry of Energy has developed an action plan at the level of provinces and study areas covered. Now, a few years after the implementation of this national plan, in this study, the results of field performance in the provinces of the country were extracted and compared with the set annual goals. Considering the trend, it reveals that the scope of water governance for the protection of groundwater resources is in an unfavorable situation. In this research, the effects and obstacles in the effective pillars on the balancing plan and the challenges around it are tried to be analyzed and used to improve the process of executive management of water resources. The results show that the lack of support for this plan will face the country with challenges and irreparable consequences in the not too distant future.
Keywords: Aquifer, Conservation and Sustainability of Water Resources, National Plan.
[1] 1- Sustainable development implies meeting the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs
