ارزیابی شاخص‌های ناپایداری زیست‌محیطی با تأکید بر آلودگی آب، آلودگی خاک و آلودگی صدا با استفاده از روش تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) در کلان‌شهر اهواز

محورهای موضوعی : مدیریت محیط زیست

محمدعلی فیروزی ¹ ( دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران، اهواز، ایران. )
مصطفی محمدی ده‌چشمه ² ( - استادیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران، اهواز، ایران. )
جعفر سعیدی ³ ( کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران، اهواز، ایران * (مسوول مکاتبات). )

تاریخ دریافت : 1394/01/29 تاریخ پذیرش : 1394/04/06 تاریخ انتشار : 1396/07/01

کلید واژه: پایداری شهری, ناپایداری زیست‌محیطی, آلودگی آب, آلودگی خاک, آلودگی صدا, کلان‌شهر اهواز,

چکیده مقاله :

چکیده زمینه و هدف: شهرها به‌عنوان عامل اصلی ایجادکننده ناپایداری در جهان به شمار می‌روند، در واقع با توجه به پیچیدگی ذاتی شهرها از لحاظ زیست‌محیطی، شناخت عوامل اصلی در جهت دست‌یابی به پایداری شهری ضروری به نظر می‌رسد. هدف تحقیق حاضر، ارزیابی شاخص‌های ناپایداری زیست‌محیطی کلان‌شهر اهواز با تأکید بر شاخص‌های آلودگی آب، آلودگی خاک و آلودگی صدا است. روش بررسی: تحقیق حاضر، از نوع کاربردی و روش آن توصیفی- تحلیلی می‌باشد. در این راستا، پس از تبیین مفهوم پایداری شهری و ناپایداری شهری و شناخت معیارهای موردنظر، با توجه به اهداف مطالعه، فرآیند تبدیل معیارها به شاخص‌های کمی انجام شد و شاخص و زیرشاخص‌ها در چارچوب مدل وزنیAHP، اولویت‌بندی گردیدند. برای تحلیل مکانی- فضایی داده‌ها، از نرم‌افزار GIS استفاده شد و مهم‌ترین شاخص‌های تبیینی برای ارزیابی شاخص‌های ناپایداری زیست‌محیطی شهر اهواز، با تأکید بر شاخص آلودگی آب، آلودگی خاک و آلودگی صدا مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌ها: یافته‌های تحقیق نشان داد که از لحاظ شاخص آلودگی آب، منطقه پنج با ضریب اثر 327/0 بالاترین ارزش وزنی را در میان مناطق شهری دارد و منطقه شش با وزن 033/0 کمتر از مناطق دیگر باعث آلودگی آب رودخانه کارون می‌شود. از لحاظ شاخص آلودگی خاک منطقه چهار با ضریب اثر 331/0 با بیشترین میزان آلودگی خاک روبرو است و منطقه هشت، با ضریب اثر 024/0 از آلودگی کمتری برخوردار می‌باشد. از لحاظ شاخص آلودگی صدا هم منطقه یک با ضریب اثر 336/0 بالاترین ارزش وزنی را در بین سایر مناطق دارد، از طرف دیگر منطقه هشت، با ضریب اثر 02/0 از آلودگی کمتری برخوردار است. بحث و نتیجه‌گیری: نتایج تحقیق نشان دادکه شهر اهواز بر اساس معیارهای مورد بررسی، در شرایط زیست‌محیطی ناپایداری قرار دارد و ساختار زیست‌محیطی کنونی شهر اهواز با معیارهای پایداری فاصله قابل توجهی دارد. در این راستا آگاهی از وضعیت پایداری زیست‌محیطی نواحی مختلف شهری و شناخت وضع موجود می‌تواند نقش مهمی در ارتقای مدیریت و برنامه‌ریزی و تخصیص بهینه منابع جهت بهبود رفاه ساکنین داشته باشد.

چکیده انگلیسی:

Background and Objective: Cities are considered as the main factor causing instability in the world. In fact, according to the inherent complexity of cities in terms of environmental issues, identification of the main factors in achieving sustainability is necessary. The aim of the present study was to evaluate the indicators of environmental instability in Ahvaz metropolis with a focus on indicators of water, soil and noise pollutions. Method: This study is a descriptive-analytical one using an applied method. In this context, after explaining the concept of urban sustainability and urban instability and identifying relevant criteria, according to the study, the conversion of criteria to quantitative indicators was done and the index and sub-index in AHP model were prioritized. To perform spatial analysis of the data, GIS software was used and the most important explanatory factors to assess the environmental indicators of instability in Ahvaz, with emphasis on the index of water, soil and noise pollutions were studied. Findings: Findings showed that considering the water pollution index, five area with the impact of 0.327 had the the highest weight value among the urban areas while six areas with the impact of 0.033 had the lowest value than other areas with water pollution in Karun river. In terms of soil pollution, four areas with effect coefficient of 0.331 had the the highest rate of soil pollution, and eight regions with effect coefficient of 0.024 had the least pollution. In terms of noise pollution, the region with effect coefficient of 0.336 had the highest weight value among other regions, while eight regions with effect coefficient of 0.02 had the least pollution.    Discussion and Conclusion: Results showed that Ahvaz is in unstable environmental conditions and its current environmental condition is significantly far away from sustainability criteria. With this interpretations of situation, awareness about ecological sustainability of urban areas and understanding of the situation could play an important role in improving the planning and optimal allocation of resources to improve people's welfare Urban sustainability, Environmental instability, Water pollution, Soil pollution, Noise pollution, Ahvaz Metropolis

منابع و مأخذ:

1. مرصوصی، نفیسه، 1389، درس‌نامه اصول و روش‌های برنامه‌ریزی مجتمع‌های زیستی، دانشگاه پیام نور.


2. سرایی، محمدحسین و مؤیدفر، سعیده، 1389، بررسی میزان پایداری توسعه در شهرهای مناطق خشک با تأکید بر مؤلفه‌های زیست‌محیطی شهر اردکان، مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، شماره 1.


3. حسین‌زاده دلیر، کریم و ساسان‌پور، فرزانه، 1356،روش‌های نوین در ارزیابی پایداری زیست‌محیطی، فصل‌نامه جغرافیا و برنامه‌ریزی، شماره 25.


4. Huang, S, 1998, Urban ecosystems, energetic hierarchies, and ecological economics of Taipei, metropolis. Journal of Environmental Management, 52: 39–51.


5. گزارش سازمان حفاظت محیط‌زیست استان خوزستان، 1387.


6. ربیعی فر، ولی‌الله و همکاران،1392، ارزیابی توسعه پایدار شهر زنجان از دیدگاه زیست‌محیطی بر پایه تکنیک SWOT، مجله مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، سال چهارم، شماره 16.


7. فیروز بخت، علی و همکاران، 1391، راهبردهای ساختار زیست‌محیطی شهر با رویکرد توسعه‌ی پایدار شهری (مطالعه‌ی موردی: شهر کرج)، مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره‌ی 80.


8. مؤمنی، منصور و شریفی سلیم، علیرضا، 1390، مدل‌ها و نرم‌افزارهای تصمیم‌گیری چند شاخصه، انتشارات مؤلفین، نوبت اول، تهران.


9. حبیب، فرح، 1386، رویکرد پایداری در متن شهرسازی، فصل‌نامه علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، دوره نهم، شماره ١.


10. افتخاری، عبدالرضا و آقایاری هیر، محسن، 1386، سطح‌بندی پایداری توسعه روستایی، مطالعه موردی بخش هیر، مجله پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 61.


11. مخدوم، مجید، 1378، وضعیت محیط‌زیست جهان، مجله محیط‌شناسی، سال سیزدهم، شماره 14.


12. کاظمی محمدی، سید مهدی موسی،1380، توسعه پایدار شهری: مفاهیم و دیدگاه‌ها، فصل‌نامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 3.


13. رهنمایی، محمدتقی و پور موسوی، سید موسی، بررسی ناپایداری‌های امنیتی کلان‌شهر تهران بر اساس شاخص‌های توسعه پایدار شهری، مجله پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 57.


14. صرافى، مظفر، 1379، شهر پایدار چیست، فصل‌نامه مدیریت شهرى، انتشارات سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها، شماره 4.


15. بحرینی، سید حسین، 1387، مقایسه مفاهیم توسعه و توسعه پایدار: یک تحلیل نظری، مجموعه مقالات توسعه شهری پایدار، تهران، دانشگاه تهران.


16. مولایی، آیت، 1388، مبانی و اصول توسعه پایدار زیست‌محیطی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دفتر حقوقی و امور مجلس، سازمان حفاظت محیط‌زیست.


17. Munier, Nolberto, 2005, Introduction to Sustainability: Road to a Better Future, the Netherlands: Springer.


18. بحرینی، سید حسین و همکاران، 1374، بررسی نقش کاربری‌های زمین در ایجاد جزایر حرارتی و آلودگی هوای شهر تهران، فصل‌نامه انسان و محیط‌زیست، سال اول، شماره 4-3.


19. محمدی ده چشمه، مصطفی، 1391، ناپایداری زیست‌بوم شهری؛ چالشی جهانی در قرن بیست و یکم، اولین کنفرانس ملی راهکارهای دستیابی به توسعه پایدار، وزارت کشور، تهران.


20. Register. Richard, and others, 2008, Eco-City Summit Report, San Francisco.


21. جعفری، علی، 1387، معرفى شاخص‌های مناسب براى ارزیابى توسعه پایدار شهرى و سنجش آن، نشریه علمی محیط و توسعه، سال دوم، شماره 3.


22. عنابستانی، علی‌اکبر، 1387، طرح جامع کاهش آلودگی آب شهر سبزوار، اداره کل حفاظت محیط‌زیست خراسان رضوی.


23. آقایی، محمد،1390، ابعاد زیست‌محیطی توسعه پایدار با تأکید بر شهر اکولوژیک، مجله شوراها، شماره 62.


24. ساسان پور، فرزانه، 1390، مبانی پایداری توسعه کلان‌شهرها با تأکید بر کلان‌شهر تهران، ناشر، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، چاپ اول، تهران.


25. حق‌پرست، محمدرضا، 1389، جزوه آموزشی آگاهی‌های عمومی محیط‌زیست، تهران.


26. شهرداری اهواز، حوزه معاونت شهرسازی و معماری، آمارنامه کلان‌شهر اهواز، 1390.


27. Kumar.S and Vaidya.O.S, 2006, Analytic hierarchy process: An overview of applications, European Journal of Operational Research 169.


28. قدسی پور، سید حسن، 1386، فرآیند تحلیل سلسله‌مراتب(AHP)، انتشارات ﺟﻬﺎد داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻨﻌﺘﯽ اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ، چاپ چهارم.


29. ﭘﺮﻫﻴﺰگار، ﺍﮐﺒﺮ و ﻏﻔﺎﺭﻱ ﮔﻴﻼﻧﺪﻩ، عطا، 1385، ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﺟﻐﺮﺍﻓﻴﺎﻳﻲ ﻭ ﺗﺤﻠﻴﻞ تصمیم‌گیری چند ﻣﻌﻴﺎﺭﻱ، ﺍﻧﺘﺸﺎﺭﺍﺕ ﺳﻤﺖ، ﺗﻬﺮﺍﻥ.


30. زبردست، اسفندیار و محمدی، عسل، 1384، مکان‌یابی مراکز امدادرسانی (در شرایط وقوع زلزله) با استفاده از GIS و روش ارزیابی چند معیاری AHP، فصل‌نامه هنرهای زیبا شماره 21.


31. زبردست، اسفندیار،1380،  کاربرد فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، نشریه هنرهای زیبا، شماره 10.


32. اداره راه و شهرسازی استان خوزستان، معاونت معماری و شهرسازی، 1389، طرح راهبردی توسعه و عمران شهر اهواز.