نهادهای صوفیه در بیت‌المقدس مملوکی و کارکردهای اجتماعی و فرهنگی آنها

محورهای موضوعی : مسیحیت

بتول شیخ ¹ (دانشجوی دکتری رشتة تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
معصومعلی پنجه ² (استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
فهیمه مخبر دزفولی ³ (دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1401/03/01 تاریخ پذیرش : 1401/03/01 تاریخ انتشار : 1400/12/01

کلید واژه: بیت المقدس مملوکی, نهادهای صوفیه, خانقاه, رباط, زاویه,

چکیده مقاله :

این مقاله به بررسی چگونگی شکل گیری و گسترش سه نهاد اصلی صوفیه، خانقاه، رِباط و زاویه در بیت المقدس دورۀ مملوکی پرداخته و این پرسش پی گرفته شده که کارکرد این نهادها در حیات اجتماعی و فرهنگی این شهر چه بوده است. بنابر یافته های این پژوهش در این دوره 30 نهاد صوفیانه، شامل هفت خانقاه، شش رباط و 17 زاویه در بیت المقدس بنیاد نهاده شد. بانیان خانقاه ها و رباط ها عمدتاً سلاطین و امیران مملوکی بودند، امّا زاویه‌ها را معمولاً خود مشایخ صوفیه بنیاد می کردند. این نهادها افزون بر کارکردهای آموزشی و تربیتی، اقامتگاهی و مهمان پذیری کارکردهای کلان اجتماعی و فرهنگی نیز داشتند. از جملۀ این کارکردها مشروعیت بخشی به حکومت و سلاطین مملوکی بود؛ فرمانروایان مملوکی به عنوان بانیان اصلی و تامین کنندگان مالی این سه نهاد از آنها برای تحکیم و تقویت پایه های دینی سلطنت خویش بهره می گرفتند. شکل گیری و گسترش نهادهای صوفیه در این دوره همچنین یکی از عامل های مهم در بازیابی هویت اسلامی بیت المقدس و اسلامی شدن این شهر بود.

چکیده انگلیسی:

This article examines the formation and expansion of three main institutions of Sufism including Khānqah, ribāṭ, and zāwīyah in Jerusalem during the Mamluk period and raises the question of what was the function of those institutions in the social and cultural life of the city. According to the findings of this study, thirty Sufi institutions including seven khānqahs, six ribāṭs and 17 zāwīyahs were founded in Jerusalem during this period. The founders of the khānqahs and Ribāṭs were mainly Mamluk Sultans and Amirs, but the Zāwīyahs were instituted by the Sufi sheikhs. In addition to their educational and pedagogic functions, those institutions also had a large social and cultural function of accommodation and hospitality. By that they legitimize the Mamluk rulers, as the main founders and financiers of the institutions and so they used them to strengthen the religious foundations of their monarchy. The formation and expansion of Sufi institutions during this period was also one of the important factors in restoring the Islamic identity of Jerusalem and the Islamization of the city.

منابع و مأخذ:

- ابن­بطوطه، ابوعبدالله‌ محمّد بن‌ عبدالله‌، سفرنامه، ترجمۀ محمّدعلی موحد، تهران، آگه، 1376ش.

- ابن­حجر، شهاب الدین ابوالفضل عسقلانی، الدررالکامنه فی اعیان المائه الثامنه، حیدرآباد، دایرة المعارف عثمانیه، 1392ق/1972م.

- ابن فضل اله عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1432ق/2010م.

- ابن العماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، دمشق_- بیروت، دار ابن کثیر، 1406 ق.

- ارجح، اکرم، «خانقاه»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، ش14، 1393.

- اسطل، محمّدزارع، الحیاه الفکریه و الثقافیه فی مدینه القدس فی العهد المملوکی، پایان­نامه کارشناسی ارشد، جامعه غزه، 1436ق.

- اسعدی، مرتضی، بیت المقدس، تهران، بنیاد دایره­المعارف اسلامی، 1367ش.

- اصفهانی، عمادالدین کاتب، الفتح القسی فی الفتح القدسی، ریاض، دار منار، 1424ق.

- امام، رشاد، مدینة القدس فی العصرالوسیط(1253-1516م)، تونس، الدار التونسیه للنشر، 1976م.

- برکات، بشیر عبد الغنی، تاریخ مکتبات العربیه فی بیت المقدس، عَمان، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیه، 1433ق.

- جیده، احمد خالد، المدارس و نظام التعلیم فی بلاد الشام فی العصر المملوکی، بیروت، المؤسسه الجامعیه للدراسات والنشر، 1422ق.

- ربایعه، ابراهیم، الخوانق فی القدس خلال العصر العثمانی،، فلسطین - غزه، مجله الجامعه الاسلامیه، سلسله الدراسات الانسانیه، جلد18، 1431ق.

- سخاوی، شمس الدین ابوالخیرمحمّد بن عبدالرحمان، الضوء اللامع ­لأهل ­القرن التاسع، بیروت، منشورات دارمکتبه الحیاه، بی تا.

- صفدی، صلاح الدین خلیل بن آیبک، الوافی بالوفیات، بیروت، دار احیاء التراث، 1420ق.

- صفی، امید، سیاست / دانش در جهان اسلام: همسویی معرفت و ایدئولوژی در دوره سلجوقی، ترجمه مجتبی فاضلی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1389ش.

- عارف، عارف، المفصل فی تاریخ القدس، قدس، مکتبه الاندلس،1420ق.

- عبدالمهدی، عبدالجلیل حسن، الحرکه الفکریه فی ظل المسجد الأقصی فی العصرین الایوبی و المملوکی، عمان، مکتبه الاقصی،1400ق.

- عبیر عنایت، سعید، «خانقاهات مصر حتى نهایه عصر الممالیک البحریه 648-784ﻫ/ 1250-1382م.»، ألأستاذ، العدد ٢٠3، ١٤٣٣ق.

- عدلی، محمّدرضا، «علل گسترش جماعت های اولیه صوفیان و شکل گیری خانقاه­ها»، ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، تهران، س 9، ش 30، بهار 1393.

- ------- ----، «خانقاه»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 21، نسخه اینترنتی

 https://www.cgie.org.ir/fa/article/

- عسلی، کامل جمیل، معاهدالعلم فی بیت المقدس، عَمان، جمعیه عمال المطابع التعاونیه، 1401ق.

- غوانمه، یوسف درویش، تاریخ نیابه بیت المقدس فی العصر المملوکی، عَمان، دارالحیاه للنشر و التوزیع، 1982م.

- کردعلی، محمّد بن عبد الرزاق بن محمّد، خطط الشام، دمشق، مکتبه النوری، 1403ق/1983م.

- لاجوردی، فاطمه، «بیت­المقدس، تصوف»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج13، نسخه اینترنتی

https://www.cgie.org.ir/fa/article/229248

- مجیرالدین حنبلی، عبدالرحمن، الأنس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، به­ کوشش عدنان یونس عبدالمجید ابو تبانّه و محمود عوده ‏کعابنه، عَمان-الخلیل، مکتبه دندیس، 1420ق.

- نجم، رائف یوسف، کنوزالقدس، عمان­، المجمع الملکی لبحوث الحضاره الاسلامیه، 1404ق.

- نعیمی، عبدالقادر بن محمّد، الدارس فی تاریخ المدارس، بیروت، دارالکتب العلمیه،1410ق.

- Ephrat, D. and P. G. Pinto, “Ṣūfī Places and Dwellings”, Sufi Institutions, ed. Alexandre Papas, Leiden and Boston, Brill, 2020.

- Hofer, Nathan, The popularization of Sufism in Ayyubid and Mamluk Egypt, 1173–1325, Edinburgh, 2015.

- Luz, Nimrod, “Aspects of Islamization of space and society in Mamluk Jerusalem and its hinterland”, Mamluk Studies Review, v. 6, 2002.

- Trimingham, J. Spencer, The Sufi Orders in Islam, Oxford University Press, 1971.