خاستگاه و اسباب و عوامل ظهور عرفان مدرسی امامیه در حوزه قم

محورهای موضوعی : تصوف

محمود شیخ ¹

1 - عضو هیأت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی؛ گروه ادیان و عرفان تطبیقی، دانشگاه تهران.

تاریخ دریافت : 1401/02/09 تاریخ پذیرش : 1401/10/04 تاریخ انتشار : 1401/12/01

کلید واژه: عرفان اسلامی, شیخ عبدالکریم حائری, حوزة علمیة قم, عرفان مدرسی,

چکیده مقاله :

علمای شیعه همواره به آموزه‌های عرفانی توجه داشته‌اند و در قرون اخیر این توجه به حدی رسیده که عرفان به‌صورت رسمی و غیر رسمی وارد برنامه درسی حوزه‌ها گردیده است. موضوع این مقاله کشف خاستگاه و عوامل ظهور عرفان مدرسی در حوزه قم، همزمان با تأسیس آن، تا آغاز زعامت سیدحسین بروجردی، با تکیه بر روش تاریخی است. عرفان مدرسی قم محصول مهاجرت علمای عارف‌مشرب از دو حوزة تهران و نجف به این شهر است. تهرانی‌ها بساط عرفان نظری را در قم گسترند و نجفی‌ها بساط سلوک عملی و مباحث سیر و سلوکی ‌را. این مهاجرت از ده سال پیش از تأسیس حوزه قم شروع می‌شود و در تمام این دوره در جریان است. عرفان مدرسی در قم با جذب این دو جریان، توانست به نقطه‌ای متمایز از آن دو و البته کامل‌تر از عرفان مدرسی شیعه دست یابد. مهم‌ترین عامل در این امر ایرانی‌تر شدن حوزه با انتقال نسبی مرجعیت به قم در زمان حائری، به سبب از میان رفتن موانع تردد علمای تهران و اصفهان به قم است. واقع بودن قم در ایران که از دیرباز مهد حکمت و عرفان اسلامی بوده، باعث گردید حوزه‌های شیعه بیش از پیش از عناصر زیست‌جهان ایرانی بهره‌مند شوند.

چکیده انگلیسی:

This article explores the emergence of scholastic mysticism in the Qom seminary, which has been taking place over the past few centuries. Shia scholars in Qom have always had an interest in mystical teachings, resulting in the inclusion of mysticism in the program of seminaries, both formally and informally. The article focuses on the factors that led to the emergence of scholastic mysticism in Qom seminary, specifically during the tenure of AbdulKarim Haeri and the beginning of Seyyed Hossein Boroujerdi's leadership. The article argues that scholastic mysticism in Qom is the result of the migration of mystics from Tehran and Najaf to the city. Those who came from Tehran brought with them theoretical mysticism, while those from Najaf practiced practical conduct. Scholastic mysticism in Qom was able to reach a more complete state by absorbing these two streams of mysticism. One of the most significant factors contributing to the emergence of scholastic mysticism in Qom was the transfer of partial authority to the city during Haeri's leadership, due to the easing of travel restrictions between Qom and other major cities such as Tehran and Isfahan. Additionally, the location of Qom, which has been a cradle of Islamic wisdom and mysticism for a long time, contributed to the influence of Iranian culture and elements of Iranian life within the Shia seminaries. In conclusion, this article sheds light on the emergence of scholastic mysticism in the Qom seminary and highlights its origins and factors. The inclusion of mysticism in the seminary curriculum has enriched the understanding of Islam and its teachings, and the Qom seminary has been instrumental in advancing this field of knowledge.

منابع و مأخذ:

• ابن فقیه، احمد بن محمد بن اسحاق الهمذانى، ‏البلدان / ترجمه مختصر، ترجمه ح. مسعود، بی‌جا، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران‏، 1349ش.


• الگار، «امام خمینی در سال‌های قبل از وقوع انقلاب: 1962-1920»،‌ مطالعات تاریخی، ش 23، زمستان 1387 ، صص102-137.


• پیروزفر، سهیلا و آجیلیان مافوق، محمد مهدی، «خاندان اشعری و تأثیر آن بر سیر تحول مکتب حدیثی قم»، فصلنامه حدیث‌پژوهی، شماره 5 ، ص 7-24. بهار و تابستان 1390.


• جلالی، غلامرضا، «مکتب‌های عرفانی حوزه‌های علمی شیعه»، مجموعه مقالات دومین همایش ملی سیره و معارف رضوی، ص181-200، مشهد: بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا، 1394.


• حموی بغدادی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت‏، دار صادر، 1955م.


• خمینی، سید روح‌الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378ش. چاپ چهاردهم.


• دوانی، علی، مقدمه بر تاریخ قم اثر محمدحسین ناصرالشریعه، تهران، رهنمون، 1383ش.


• رازی، محمد، آثار الحجه یا تاریخ و دایره المعارف حوزه علمیۀ قم، قم، کتاب‌فروشی برقعی، 1332ش.


• ربانی خلخالی، علی، شهدای روحانیت در یکصد سال اخیر، قم، انتشارات مکتب الحسین (ع)، 1402ق.


• زرین‌کوب، عبدالحسین، دنبالۀ جستجو در تصوف ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1369ش. چاپ سوم.


• زکریا القزوینى، ابن محمد بن محمود، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمۀ جهانگیر میرزا قاجار، تهران، امیر کبیر، 1373ش.


• سعادت‌پرور، علی، پاسداران حریم عشق، تهران، احیاء کتاب، 1388ش.


• ________، جمال آفتاب و آفتاب هر نظر: شرحی بر دیوان حافظ، تهران، احیاء کتاب، 1382ش.


• شیخ، محمود، مکتب اخلاقی عرفانی نجف، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1394ش.


• ________، مکتب حکمی تهران و عرفان اسلامی، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1396ش.


• ________، «موافقان و مخالفان عرفان اسلامی در حوزه قم»، دوفصلنامۀ ادیان و عرفان (مقالات و بررسی‌ها)، سال پنجاه و سوم، شمارۀ دوم، صص339-359. پاییز و زمستان 1399ش.


• طباطبایی، سیدهادی، فقیهان و انقلاب ایران: یک نسل پس از آیت‌الله العظمی بروجردی، تهران، انتشارات کویر، 1395ش.


• طوسی، محمد بن حسن، ترجمه کتاب الغیبه، ترجمۀ مجتبی عزیزی، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1387ش.


• عقیقی بخشایشی، یکصد سال مبارزۀ روحانیت مترقی از میرزای شیرازی تا امام خمینی، تهران، مؤسسۀ اطلاعات (ایرانچاپ)، بی‌تا.


• فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، انتشارات اسماعیلیان، بی‌تا.


• فیض، میرزا عباس، قم و روحانیت، ج 1 قم، چاپخانۀ قم، 1328ش.


• قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم‏، ترجمۀ حسن بن على بن حسن بن عبد الملک قمى‏، تصحیح سیدجلال‌الدین طهرانى‏، تهران‏، توس‏، 1361ش.


• ________، مقدمه بر تذکرۀ مشایخ قم از نورالدین علی منعل قمی، قم، چاپ حکمت، 1353ش.


• مطهری، مرتضی، خدمات متقابل ایران و اسلام، تهران، صدرا، 1357ش.


• نصر، سیدحسین، «عرفان نظری و تصوف علمی و اهمیت آنها در دوران کنونی»، ترجمۀ ان‌شاءالله رحمتی، اطلاعات حکمت و معرفت، شه یکم، 1384ش.


• ________، سنت عقلانی اسلامی در ایران، ترجمه و تحقیق سعید دهقانی، تهران، قصیده‌‌سرا، 1383 ش. چاپ دوم. (1971 کنگره بین المللی فلسفه و علوم اسلامی دانشگاه کلمبیا، 1972 مرکز خاورمیانه انتشارات یوتا)


• Algar, Hamid, AllĀma Sayyid MuḤammad Ḥusayn ṬabĀṬabĀʾĪ: Philosopher, Exegete, and Gnostic Author(s), Journal of Islamic Studies , Published by: Oxford University Press Stable URL: https://www.jstor.org/ stable/26199626T, Vol. 17, No. 3 ,September 2006.


• Algar, Hamid, “Religious Forces in Eighteenth- and Nineteenth-Century Iran, in the Cambridge History of Iran, Volume 7, From Nadir Shah to the Islamic Republic” edited by Peter Avery, Gavin Hambly, Charles Melville Lecturer, Cambridge: CAMBRIDGE university press,2007, Third printing. pp. 732-765.


• Bos, Matthijs van den, Mystic Regimes: Sufim and the State in Iran, from the late Qajar Era to the Islamic Republic. Leiden ; Boston ; Köln: Brill, ISBN 90-04-12815-8, 2002.


• Imam Khomeini Educational and Research Institute, https://asatid.iki.ac.ir/?gid= 4&gid=4.


• Stewart, Devin J. ,“The Portrayal of an Academic Rivalry: Najaf and Qum in the Writings and Speeches of Khomeini, 1964-78”. In The Most Learned of the Shi'a. The Institution of the Marjac Taqlid. Edited by Lindas Walbridge. Oxford: University Press, 2001, pp. 216-230.


• University it Tehran, https://farabi.ut.ac.ir/fa/page/4203/


• Corboz, Elvire, “Khomeini in Najaf: The Religious and Political Leadership of an Exiled Ayatollah". Die Welt des Islams , Published by: Brill Stable, Vol. 55, Issue 2, 2015, pp. 221-248, URL: https://www.jstor.org/stable/24894181?seq= 1#metadata_ info_tab_contents.