تبیین راهبردهای ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس
محورهای موضوعی : پژوهش های ترویج و آموزش کشاورزی
داود نگاهداری
1
,
علیرضا پورسعید
2
,
رویا اشراقی سامانی
3
,
محمد باقر آرایش
4
,
بهروز ناصری
5
1 - دانشجوی دکترای ترویج و آموزش کشاورزی، واحد ایلام، دانشگاه آزاد اسلامی، ایلام، ایران
2 - استاد گروه ترویج و آموزش کشاورزی، واحد ایلام، دانشگاه آزاد اسلامی، ایلام، ایران
3 - دانشیار گروه اقتصادی کشاورزی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران
4 - استادیار گروه ترویج و آموزش کشاورزی، واحد ایلام، دانشگاه آزاد اسلامی، ایلام، ایران
5 - استادیارگروه منابع طبیعی، واحد ایلام، دانشگاه آزاد اسلامی، ایلام، ایران
کلید واژه: مدیریت پایدار, ترویج کشاورزی, جنگلهای بلوط حوزه زاگرس, مدیریت مشارکتی, راهبردهای ترویجی,
چکیده مقاله :
این تحقیق کیفی با هدف کلی تبیین راهبردهای ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، انجام شد. در گام نخست عوامل داخلی و خارجی از طریق مصاحبه‌های عمیق با 30 نفر از متخصصان و صاحب نظران مرتبط به موضوع تحقیق که به صورت هدفمند انتخاب شدند، شناسایی شدند. دادهها با بهرهگیری از تکنیک دلفی کلاسیک جمعآوری و با روش تحلیل خط به خط در قالب تحلیل محتوای متعارف و با استفاده از نرم‌افزار MAXqda12 تحلیل شد. در گام دوم نیز پرسشنامه عوامل داخلی و خارجی تنظیم گردید. برمبنای یافتههای مندرج در ماتریس ارزیابی عوامل داخلی به منظور مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، اجرای طرح آمایش و پهنه بندی جنگلهای زاگرس براساس توان اکولوژیک برای فعالیتهای مختلف، مهمترین نقطه قوت و عدم به رسمیت شناخته شدن هویت و فرهنگ بومی جنگل نشینان در مدیریت جنگل مهمترین نقطه ضعف پیشروی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب میگردد. برمبنای یافتههای مندرج در ماتریس ارزیابی عوامل خارجی نیز مصوبات شورای عالی حفاظت از محیط زیست جهت تهیه گزارش ارزیابی طرحهای جنگل داری بر اساس مساحت از جمله مهمترین فرصت و فقدان قانون جامع منابع طبیعی و آبخیزداری(به طور خاص جنگل)، از با اهمیتترین تهدیدهای پیش روی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب میشود. درمجموع برمبنای یافتههای مندرج در ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی الگوی تدافعی به منظور مدیریت پایدار جنگلهای زاگرس، نسبت به سایر الگوهای راهبردی از اولویت بالاتری برخورداراست. در گام سوم نیز راهبردهای شناسایی شده بر اساس ماتریس برنامه ریزی استراتژی کمی (QSPM)، اولویتبندی گردید.
Currently, the protection and sustainable management of forest ecosystems in the Zagros vegetation area has always been the main concern of activists and officials in this area. On the other hand, the agricultural Extension as an interdisciplinary science examines the phenomenon of decline of Zagros oak forests from a sociological and psychological perspective, as well as from an agricultural and rural perspective, and offers strategies that maintain the sustainability of natural resources while maintaining livelihoods. Also elevate. the present study aimed to Explain the Sustainable Management Extension Strategies of Zagros Oak Forest by using SWOT method. In this regard, internal and external factors were collected through in-depth interviews with 30 scientific and executive experts in the provinces of Zagros basin in the form of strengths, weaknesses, opportunities, and threats. Additionally, they were identified through line-by-line analysis in the form of common content and using MAXqda12 software analysis. In the next step, the internal and external factors questionnaire was adjusted and and the weight factor of each factor was calculated and the identified strategies were prioritized based on the Quantitative Strategic Planning Matrix.Considering the results in the internal and external factor evaluation matrix for the sustainable management of forests in the basin, as well as the dominance of weaknesses in the external factor evaluation matrix and threats in the internal, defensive pattern was more prioritized for managing the forests sustainably compared to the other strategic patterns.
_||_
تبیین راهبردهای ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس
چكيده
این تحقیق کیفی با هدف کلی تبیین راهبردهای ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، با بهره گیری از روش SWOT انجام شد. در گام نخست عوامل داخلی و خارجی در قالب چهار دسته نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدها از طریق مصاحبههاي عمیق با 30 نفر از متخصصان و صاحب نظران مرتبط به موضوع تحقیق که به صورت هدفمند انتخاب شدند، شناسایی شدند. دادهها با بهرهگیری از تکنیک دلفی کلاسیک جمعآوری و با روش تحلیل خط به خط در قالب تحلیل محتوای متعارف و با استفاده از نرم‌افزار MAXqda12 تحلیل شد. در گام دوم نیز پرسشنامه عوامل داخلی و خارجی تنظیم و امتیاز وزنی هر عامل محاسبه گردید. برمبنای یافتههای مندرج در ماتریس ارزیابی عوامل داخلی به منظور مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، اجرای طرح آمایش و پهنه بندی جنگلهای زاگرس براساس توان اکولوژیک برای فعالیتهای مختلف با میانگین اهمیت 53/4 (از 5)، مهمترين نقطه قوت جهت مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس و عدم به رسمیت شناخته شدن هویت و فرهنگ بومی جنگل نشینان در مدیریت جنگل (با ميانگين اهمیت 96/4 از 5)، مهمترين نقطه ضعف پیشروی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب میگردد. برمبنای یافتههای مندرج در ماتریس ارزیابی عوامل خارجی نیز مصوبات شورای عالی حفاظت از محیط زیست جهت تهیه گزارش ارزیابی طرحهای جنگل داری بر اساس مساحت (با میانگین اهمیت 60/4 از 5) از جمله مهمترين فرصت و فقدان قانون جامع منابع طبیعی و آبخیزداری(به طور خاص جنگل) (با میانگین اهمیت 78/4 از 5)، از با اهمیتترین تهدیدهای پیش روی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب میشود. درمجموع برمبنای یافتههای مندرج در ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی به منظور مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس و با توجه به این که در عوامل داخلی نقاط ضعف و در ماتریس عوامل خارجی تهدیدها غلبه داشتند، الگوي تدافعی به منظور مدیریت پایدار جنگلهای زاگرس، نسبت به سایر الگوهاي راهبردي از اولویت بالاتری برخورداراست. در گام سوم نیز راهبردهای شناسایی شده بر اساس ماتریس برنامه ریزی استراتژی کمی (QSPM)، اولویتبندی گردید. یافتههای این تحقیق در راستاي سیاستگذاريهاي اصولی در منابع جنگلی حوزه زاگرس و براي برنامه ریزي، تصمیم گیري و موفقیت در این زمینه میتواند مورد استفاده قرار گیرد.
واژههای كليدي: ترویج کشاورزی، راهبردهای ترویجی، جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، مدیریت پایدار، مدیریت مشارکتی.
مقدمه
مساحت کل جنگلهاي ایران حدود 14 میلیون هکتار است که تقریباً 41 درصد آن را جنگلهاي ناحیه رویشی زاگرس تشکیل میدهند (میرزایی و همکاران، 1398). در این بین جنگلهاي بلوط در ناحیه رویشی زاگرس با قدمت 5500 ســـاله (قدیمیترین جنگل بلوط در جهان) از اهمیت ویژهاي برخوردار هســـتنـد (آل شیخ و مهری، 1398؛ مظفری و همکاران، 1398). این در حالی است که طی پژوهشهای متعدد، زوال بلوط ایرانی در جنگلهای غرب کشور گزارش گردیده (مظفری و همکاران، 1398؛ پرنیان کلایه و همکاران، 1398) و اولــین گزارشهاي مربوط به پدیده زوال بلوط در جنگلهاي زاگـرس به دهه 1380 برمیگردد(مظفری و همکاران، 1398).
پدیده خشکیدگی و زوال درختان بلوط موضوعی نیست که آسیبهای آن تنها محدود به منطقه مورد مطالعه گردد. بیتردید با در نظر گرفتن تأثیر جنگلهای بلوط و پوشش جنگلی زاگرس بر اکولوژی، منابع آبی، آب و هوا و اقلیم کشور، در صورت گستردهتر شدن و مهار نشدن این موضوع، آسیبهای آن میتواند گریبانگیر جمعیت بسیار زیادی از کشور گردد (قربانی و همکاران، 1399). در این راستا عوامل مختلفـی چون انواع بهرهبرداریهای ناپایدار اعم از چرای مفرط دام، گسترش زراعت محصولات کشاورزی در مناطق جنگلی بهویژه در جنگلهای طبقه تنک (سطح تاج‌پوشش ۵ تا ۲۵ درصد) توسط روستاییان، تغییـر کـاربري، برداشت چوب، تأمین سوخت و مصارف روستایی از درختان و دیگر عوامل قهری و طبیعی از جمله شیوع آفـات و امـراض (ماننـد قـارچ ذغـالی بلـوط، پروانـه برگخـوار بلـوط)، خشکسـالی، آتـش سـوزي، ریزگردها و کاهش حاصلخیزي خـاک در بـروز پدیده زوال بلوط اثرگذار هستند (ایزدی و همکاران، 1401؛ پرنیان کلایه و همکاران، 1398؛ مظفری و همکاران، 1398؛ سواری و اسدی، 1398؛ آل شیخ و مهری، 1398) که نتیجه آن تخریب و شروع روند قهقرایی در سیر توالی جنگل است و به همین دلیل روز به روز از تعداد و کیفیت گونههای گیاهی و جانوری جنگلها کاسته میشود (ایزدی و همکاران، 1401؛ Empidi & Emang, 2021). تا آنجا که نتیجهی مطالعات متعدد نیز حاکی از آن است که در حال حاضر تنوع زیستی در منطقه با دو تهدید جدی تغییر کاربری و برداشت ناپایدار روبرو است. این موارد هم به تنهایی و هم در ترکیب با یکدیگر عمل میکنند که گاهی منجر به تخریب شدید و برگشت ناپذیرجنگل میگردند (سلمانی و همکاران، 1400؛ پورهاشمی و همکاران، 1396). از اینرو احیا، بازسازی، حفاظت و مدیریت پایدار اکوسیستمهای جنگلی در حوزهی زاگرس همواره دغدهی اصلی کنشگران و مسئولین این حوزه بوده است. تا آنجا که اهمیت مدیریت پایدار جنگل به قدری است که محققان مهمترین راهکار را برای حفظ ذخایر جنگلی، مدیریت پایدار جنگل عنوان میکند(Gough et al., 2008). درواقع هدف مدیریت پایدار جنگل ایجاد یک راه حل برد- برد برای رفاه انسان و حفظ اکوسیستمهای جنگلی است. با این حال، مشکل عمده در این مسیر، شکاف بین اهداف دولت و دیدگاههای مردم محلی است (Boissiere et al.,2009).
به عبارت دیگر اگر چه در چند دهه اخیر اهمیت، ارزش و جایگاه مشارکت محلی و دانش بومی و تصمیم گیری مشترک جوامع و مدیریت محلی در مدیریت منابع و دستیابی به اهداف توسعه پایدار به رسمیت شناخته شده است (Varma et al., 2000; Purnomo et al., 2005; Sheppard & Meitner, 2006)، اما مطالعات نشان میدهد که مشارکت بومی در اجراء کمتر لحاظ شده (Adam & Kneeshaw, 2008) و بیتوجهی به جایگاه جوامع محلی در تصمیم سازی و مشارکت در برنامه ریزی و مدیریت منابع جنگلی و توسعه نیافتگی و بهرهبرداری عرفی و بیش از توان ظرفیت رویشگاه جنگلی سبب شده است که تاکنون اجرای برنامههای متنوع و متعدد جنگلداری با موفقیت همراه نباشد (پورمقدم و بزرگنیا، 1395). نتایج حاصل از بررسی علل عدم موفقیت طرحها و برنامههای پیشین مدیریت جنگل و تداوم تخریب جنگلها در کشورهای در حال توسعه نیز، ضرورت بازبینی سیستم کنونی مدیریت منابع جنگلی و بویژه در حوزه زاگرس از مدیریت دولتی به سمت مدیریت مشارکتی و مردمی آشکارتر میسازد (سلمانی و همکاران، 1400؛ ثمری و چیذری، 1384). چراکه در شرایط کنونی، برخورد و تعامل با منابع طبيعي رويكرد جديدي را ميطلبد كه در آن ضمن استفاده و بهره برداري مطلوب، كمترين تخريب را به دنبال داشته باشد و تحقق آن در گرو تعامل سازنده با ذينفعان محلي است (رضایی و همکاران، 1398).
در این میان ترویج به عنوان یک مکتب آگاهی بخش و توانمندساز درجریان تحولات فنی، اجتماعی و اقتصادی به عنوان پیشنیاز برنامههای مشارکتی و توسعه، همواره مورد توجه دولتها و حکومتها قرار گرفته و باتوجه به اینکه بیتردید اکثر متولیان امر به دلیل محدودیتهای اعتباری، ساختاری و اجرایی به تنهایی قادر به اجرای طرحهای توسعه بهویژه در منابع طبیعی نیستند، لذا ضرورت بهرهگیری از مشارکت مردم در این حوزه به عنوان یک راهبرد اساسی انکارناپذیر است. از آن جا که ترویج فرآیندی مستمر، مداوم و پویاست که محتوا و عرضه فعالیتهای آن به طور مداوم و براساس نیازهای روزافزون در حال تغییر است، میتواند از طریق برنامههایی که بر آموزش محیط زیست تمرکز دارند، کشاورزان و خانوادههای آنها را در بازسازی شرایط زندگی خود با توجه به ارزشهای زیست محیطی و دموکراتیک مشارکت دهد (پورقاسم و همکاران، 1399؛ Spies et al, 2001).
از سوی دیگر امروزه ترویج در حال به چالش کشیده شدن برای کمک به توسعهی پایدار کشاورزی و روستایی در محیطی است که با افزایش خطر اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی روبروست (پورقاسم و همکاران، 1399). خدمات ترویجی و مشاورهای نیازمند ظرفیتهای جدیدی برای مقابله با چالشهای فعلی هستند(Magoro & Hlungwani, 2014). کار ترويج فراتر از انتقال اطلاعات ميباشد (نراقی و محمدی، 1390). یکی از نقشهای مهم ترویج قابل مشاهده ساختن وضعیت محیط زیست است. این امر زمانی اتفاق میافتد که اعضای جامعه با درک نیاز به حل مشکلات زیست محیطی برانگیخته شوند و به عضوی فعال جهت کمک به حل این مشکلات تبدیل گردند (پورقاسم و همکاران، 1399). لذا با عنایت به زوال بلوط ایرانی در جنگلهای غرب کشور (پرنیان کلایه و همکاران، 1398؛ مظفری و همکاران، 1398)، تبیین راهبردهای مناسب به منظور ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس جنوبی به دلیل تهدیدهای پیشرو ضروری است تا بتوان با ترویج و آموزش روستاییان منطقه بر نقاط ضعف و تهدیدهای موجود غلبه نمود. امروزه، مديران در مواجهه با بحرانها و تغييرات محيطي در منابع طبيعي، بايد به برنامه ريزي راهبردي روي آورند. در اين ميان، يكي از ابزارهاي مورد استفاده در مرحله تدوين راهبرد براي تحليل موارد دروني و بيروني، تحليل راهبردي سوات(SWOT) است (Saaty, 2003). از اینرو اين پژوهش به بررسي و ارزيابي فرصتها و تهديدهاي محيطي و نقاط قوت و ضعف موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس ميپردازد و هدف آن ارزيابي توانايي برنامه ريزان و مديران منابع طبيعي در بهره برداري از فرصتها و اجتناب از تهديدهای محيط غيرقابل كنترل بيروني است.
در این راستا با توجه به نتایج مطالعات صورت گرفته درخصوص جنگلهای حوزه زاگرس (سلمانی و همکاران، 1400؛ زند بصیری و همکاران، 1399؛ قربانی و همکاران، 1399؛ رضایی و همکاران، 1398؛ کرمی دهکردی و همکاران، 1396؛ Salmanicheraghabadi et al., 2021) که هریک وضعیت جنگلهای منطقه را از منظری خاص مورد بررسی و واکاوی قرار دادهاند، در صورت ادامه روند مدیریت جنگلها با شرایط فعلی، دستیابی به مدیریت پایدار جنگل به کندي پیش خواهد رفت. در حالی که مدیریت پایدار جنگل نیازمند به کارگیري فناوري بهنگام است چرا که مدیریت پایدار جنگل یک مفهوم و میزان ثابت نیست و متناسب با زمان و مکان و شرایط و منابع و اثرات انسانی تغییر میکند. پس باید همزمان با این تغییرات، مدیریت جنگلها هم از فناوري متناسب، کارآمد و به روز استفاده کند تا جوابگوي نیازهاي نسل حاضر و آینده باشد (خزایی و همکاران، 1396). از سویی با در نظر گرفتن وسعت جنگلهای بلوط حوزهی زاگرس و سـرعت گسـترش تخريـب و كمبـود منـابع اعتباري لازم براي مبارزه با آن توسط بخش دولتی، مقابله با این مشكل از تـوان دسـتگاههـاي اجرای ذيربط خارج بوده و بهره گیری از برنامه ريزي مـديريت راهبـردي و مشـاركت کنشگران در این راستا امری ضروری و مهم به نظر میرسد (رضایی و همکاران، 1398). بنابراين ضرورت دارد كه با نظرسنجي از نقشآفرينان جنگلهای زاگرس، راهبردهاي مديريتي براي جنگل شناسايي و تعيين شوند (حیدری و کرمدوست مریان، 1395).
هدف تحقیق
در این راستا، پژوهش حاضر با هدف تحلیل راهبردهای ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزهی زاگرس، شکل گرفت. جهت دستیابی به هدف فوق، ضروری است ابتدا با تحلیل SWOT نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدیدهای پیشروی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزهی زاگرس، استخراج شوند و سپس راهبردهای مناسب به منظور ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزهی زاگرس ارائه گردد.
روش پژوهش
منطقه مورد مطالعه
جنگلهای زاگرس از منتهی‌الیه شمالغربی ایران (استان آذربایجانغربی) آغاز و سپس غرب (استانهای کردستان، کرمانشاه، ایلام، چهارمحال و بختیاری، خوزستان و لرستان) و جنوب غرب ایران (استانهای کهگیلویه و بویر احمد و فارس) را طی ميکند. این جنگلها از نظر سطح بزرگترین وسعت را نسبت به سایر مناطق جنگلی کشور دارا میباشند و از نظر درصد سطح جنگل به مساحت منطقه بعد از شمال ایران در درجه دوم اهمیت قرار دارند. طول این جنگلها حدود 1265 کیلومتر بوده و در عریضترین نقاط حدود 200 کیلومتر پهنا دارد. مساحت جنگلهای زاگرس حدود 6 میلیون هکتار است (سلمانی و همکاران، 1400؛ هناره خلیانی و همکاران، 1390) که در محدودهای با مساحت نزدیک به 30 میلیون هکتار پراکنده است ( شکل1). تيپ غالب جنگلهای زاگرس، گونه بلوط ايراني (Quercus persica) با 70% ترکیب گونهای و گونههای همراه آن عبارتند از: گونه پسته وحشي (بنه) با 6% و 4% بقيه ترکیب گونهای را بادام كوهي، داغداغان، كيكم، بادامك و زالزالک تشکیل میدهد(سلمانی و همکاران، 1400). اقلیم منطقه نیز مدیترانهای نیمه خشک با زمستان‌های سرد است.
شکل 1- محدوده مکانی تحقیق
این تحقیق به لحاظ هدف کاربردی و به لحاظ روش در زمره تحقیقات توصیفی تحلیلی است. اطلاعات لازم با استفاده از فن پیمایش و در قالب فن دلفی کلاسیک در 3 مرحله جمع آوری شد. نمونهی آماری پژوهش 30 نفر از متخصصان، مديران و صاحب نظران علمي و اجرايي و کارشناسان مرتبط به موضوع تحقیق در حوزه سازمان جنگلها و مراتع شاغل در بخشهاي اجرايي و تحقيقاتي دولتي و غير دولتي در استانهای حوزه زاگرس(كه به طور خاص درحوزه سازمان جنگلها و مراتع و منابع طبیعی در زمینه جنگلهای خارج از شمال فعالیت دارند) بودند که به روش گلوله برفی انتخاب شدند. در مرحلهي اول تعداد چهار پرسش باز (جهت شناسایی نقاط قوت و ضعف، تهدیدها و فرصتهای موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزهی زاگرس)، توسط صاحب نظران علمي و اجرايي و کارشناسان مذکور، تکمیل گردید. در این مرحله، به ترتیب 8 مورد برای نقاط قوت، 9 مورد برای نقاط ضعف، 8 مورد براي فرصتها و 9 مورد براي تهدیدها استخراج گردید که مبنای طراحی پرسشنامهی دور دوم قرار گرفت. در مرحله دوم، پاسخهاي دریافت شده در مرحله اول توسط متخصصان موضوعی شرکت کننده در تحقیق، رتبه بندي شدند. در این دور از دلفی پاسخهای دریافت شده براساس طیف لیکرت 5 سطحی (از خیلی کم=1 تا خیلی زیاد=5)، دسته بندی گردید. در مرحله سوم نیز براي سنجش میزان توافق پاسخگویان، پرسشنامهاي با گویههاي مرتب شده طراحی و در اختیار پاسخگویان قرار گذاشته شد. در این مرحله گویههای با توافق کمتر از 75 درصد، از شمار گویههای شناسایی شده در مرحله اول، حذف شده و گویهها باقی‌مانده به عنوان نتیجهی نهایی دلفی مورد توجه قرار میگیرند.
روایی ظاهري پرسشنامه در هر مرحله توسط متخصصان ترویج و آموزش کشاورزي مورد بررسی و تأیید قرار گرفت. در مورد پایایی پرسشنامه نیز، در فن دلفی، زمانی که حجم گروه بیش از 13 کارشناس باشد، پایایی بیش از 80 درصد برآورد میشود (نعیمی و صدیقی، 1390). در نهایت به شناسایی و معرفی راهبردهای ترویجی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزهی زاگرس از طریق تشکیل ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی، تعیین الگوی استراتژیک و تطبیق و تعیین استراتژیها، پرداخته شد.
در گام بعدی علاوه بر تعیین اهمیت (وزن از 1 تا 5) به تعیین وضعیت موجود هر یک از عوامل داخلی و خارجی نیز اقدام گردید. از صاحب نظران خواسته شد تا برای هر یک از عناصر چهارگانه سوات، امتیازی بین 1 تا 4 در نظر بگیرند به گونهای که امتیاز 4 نشان دهنده طلایی بودن آن در شرایط کنونی و امتیاز 1 به معنای ضعیف بودن هر یک از عناصر سوات میباشد (علی احمدی و همکاران،1391؛ اعرابی و دهقان،1389). لازم به ذکر است که چنان چه متوسط نمره نهایی عوامل داخلی کمتر از 5/2 باشد، نشان دهنده آن است که مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس از حیث عوامل داخلی دچار ضعف است و اگر بیش از 5/2 باشد گویای آن است که در مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس زمینههایی برای ارتقاء وجود دارد (علی احمدی و همکاران،1391). توضیحاتی که در خصوص ماتریس عوامل داخلی ارائه شد، در سازماندهی ماتریس عوامل خارجی نیز صادق است، با این تفاوت که در ماتریس عوامل خارجی، اگر متوسط نمره نهایی کمتر از 5/2 باشد به این معناست که برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزهی زاگرس در استفاده از فرصتها و احتراز از تهدیدها، قابلیت لازم را ندارد و بهعکس. در مرحلهی آخر بر مبنای عوامل استراتژیک، ماتریس تحلیل سوات برای تدوین استراتژیهای چهارگانه که در ادامه تشریح خواهد شد، شکل گرفت و بر اساس آن مشخص شد که مناسبترین راهبرد برای ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزهی زاگرس کدام است.
در ادامه از ماتریس برنامه ریزی راهبردهای کمی (Quantitative Strategic Planning Matrix) استفاده شد تا بدین وسیله راهبردهای قابل اجرا مشخص شوند.
یافتههای تحقیق
يافتههاي تحقيق گوياي آن است كه افراد مورد مطالعه به طور میانگین دارای 2/57 سال سن (4/3 درصد)، بود. از لحاظ جنسیت اکثر پاسخگویان مرد (24/85 درصد)، بودند. از حیث تحصیلات بیشترین فراوانی (62/53 درصد) متعلق به پاسخگویانی بود که دارای مدرک تحصیلات کارشناسی ارشد بودند و طبقه کارشناسی دارای کمترین فراوانی (23/10 درصد). بود. براساس یافتههای تحقیق افراد شرکت کننده در این پژوهش به طور میانگین از 2/17 سال سابقهی فعالیت در حوزهی جنگل (انحراف معیار=10/2) برخوردار بودند.
شناسایی نقاط قوت موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس
نتایج حاصل از جمعبندی نظرات مشارکتکنندگان پس از طی سه مرحله دلفی کلاسیک در رابطه با شناسایی نقاط قوت موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس در جدول 1، آورده شده است.
جدول 1. نتایج رتبه بندی نقاط قوت موجود موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط در مرحله اول تا سوم
ردیف | مرحله اول | مرحله دوم | مرحله سوم | ||||
مفاهیم | فراوانی تکرار | میانگین * | انحراف معیار | ضریب تغییرات | رتبه | درصد توافق** | |
1 | اجرای طرحهای احیاء و توسعه نظیر طرح طوبی در منطقه | 4 | 51/4 | 89/0 | 197/0 | 1 | 100 |
2 | اجرای طرح آمایش و پهنه بندی جنگلهای بلوط زاگرس براساس توان اکولوژیک برای فعالیتهای مختلف (دامداری ، کشاورزی...، استراحت و قرق مناطق مخروبه) | 5 | 53/4 | 90/0 | 198/0 | 2 | 100 |
3 | دانش بومی مردم محلی جهت مشارکت در مدیریت جنگل | 5 | 25/4 | 91/0 | 214/0 | 3 | 100 |
4 | وجود نیروهای حفاظتی کافی در منطقه
| 5 | 17/4 | 96/0 | 230/0 | 4 | 100 |
5 | غنیسازی و افزایش پوشش گیاهی جنگلهای حوزه زاگرس توسط دستگاههای متولی در سالهای اخیر با هدف تقویت پوشش گیاهی و جایگزینی درختان از بین رفته در جنگل های زاگرس
| 4 | 12/4 | 97/0 | 235/0 | 5 | 100 |
6 | تلاش به منظور حفاظت از تنوع زيستي در فون و فلور منطقه در سالهای اخیر از منظر توزیـع جمعیـت و میـزان فراوانـی که به میزان قابل ملاحظهای بر سلامت اکوسیستم جنگل و حضور گونههای طبیعی در اکوسیسـتم مزبور تأثیرگذار بوده است. | 5 | 19/4 | 99/0 | 236/0 | 6 | 100 |
7 | افزایش شمار نیروهای حفاظتی و رصد و نظارت بیشتر جنگلبانان و متولیان امر در استانهای حوزه زاگرس و اجرای مؤثرتر مقررات بازدارنده قاچاق چوب که در كاهش میزان قاچاق چوب در سالهای اخیر مؤثر بوده است. | 4 | 90/3 | 13/1 | 289/0 | 7 | 83 |
8 | وجود تشکلهای مردم نهاد و تعاونیهای فعال در زمینه توسعه و بهره برداری از جنگل | 5 | 92/3 | 25/1 | 319/0 | 8 | 83 |
کل | --- | 20/4 | 00/1 | 240/0 | --- | --- | |
* میانگین از 5 ** حداقل درصد توافق قابل قبول، 75 درصد میباشد.
با استناد به یافتههای جدول 1، پیداست که در ابتدا 8 نقطه قوت برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس شناسایی شد که در مرحله دوم دلفی نیز پاسخهای دریافت شده براساس طیف لیکرت 5 سطحی (از خیلی کم=1 تا خیلی زیاد=5)، دسته بندی گردید و پاسخگویان در مقابل هر کدام از گویهها (نقاط قوت شناسایی شده برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس) به تعیین میزان اهمیت آن با توجه به مقیاس ارائه شده پرداختند. برای تجزیه و تحلیل دادهها از میانگین، انحراف معیار و ضریب تغییرات استفاده و رتبه دهی مفاهیم نیز بر اساس نمرهی ضرایب تغییرات انجام شد. همان‌طور که مشاهده میشود "اجرای طرحهای احیاء و توسعه نظیر طرح طوبی در منطقه (میانگین=5/4 و انحراف معیار=86/0)"، "اجرای طرح آمایش و پهنه بندی جنگلهای بلوط زاگرس براساس توان اکولوژیک برای فعالیتهای مختلف (دامداری ، کشاورزی...، استراحت و قرق مناطق مخروبه)(میانگین=53/4 و انحراف معیار=90/0)" و "دانش بومی مردم محلی جهت مشارکت در مدیریت جنگل(میانگین=25/4 و انحراف معیار=91/0)" با کسب رتبههای دارای اولویت اول تا سوم از جمله مهمترین نقاط قوت موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب میشوند.
در دور سوم از تکنیک دلفی براي سنجش میزان توافق پاسخگویان از پاسخهای دریافت شده، پرسشنامهاي با گویههاي مرتب شده طراحی و در اختیار پاسخگویان قرار گذاشته شد. از آنجا که محاسبات نشان داد که هر 8 گویه در دور سوم نمرهی بیش از دو سوم آرا را کسب نمودهاند و با توافق بیشتر از 75 درصد مواجه بودند، بنابراین از شمار گویههای شناسایی شده در فاز اول، هیچ گویهای حذف نشده و تمامی گویهها به عنوان نتیجهی نهایی دلفی مورد توجه هستند.
شناسایی نقاط ضعف موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس
نتایج حاصل از جمعبندی نظرات مشارکتکنندگان پس از طی سه مرحله دلفی کلاسیک در رابطه با شناسایی نقاط ضعف موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس در جدول 2، آورده شده است
جدول 2. نتایج رتبه بندی نقاط ضعف موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط در مرحله اول تا سوم
ردیف | مرحله اول | مرحله دوم | مرحله سوم | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
مفاهیم | فراوانی تکرار | میانگین * | انحراف معیار | ضریب تغییرات | رتبه | درصد توافق** | |
1 | عدم به رسمیت شناخته شدن هویت و فرهنگ بومی جنگل نشینان در مدیریت جنگل | 5 | 96/4 | 83/0 | 167/0 | 1 | 100 |
2 | بهره برداری بیش از ظرفیت جنگلهای منطقه | 4 | 93/4 | 85/0 | 172/0 | 2 | 100 |
3 | عدم پذیرش طرحهای جنگلداری اجتماعی توسط بهره برداران منطقه | 5 | 61/4 | 87/0 | 189/0 | 3 | 100 |
4 | رواج کشاورزی و دامداری سنتی در منطقه | 5 | 33/4 | 89/0 | 205/0 | 4 | 100 |
5 | عدم بهره برداری بهینه از منابع آب و خاک | 5 | 40/4 | 91/0 | 207/0 | 5 | 100 |
6 | فقر، بیکاری و فرهنگ زیست محیطی سنتی و توسعه نیافته | 5 | 12/4 | 93/0 | 226/0 | 6 | 100 |
7 | تخریب اراضی و بیابان زایی در منطقه | 4 | 21/4 | 96/0 | 228/0 | 7 | 90 |
8 | نبود برنامههای آموزشی و ترویجی برای آشنا ساختن جوامع محلی و گردشگران برای مواجهه صحیح با تهدیدهای ناشی از برخی گونههای حیات وحش
| 4 | 82/3 | 98/0 | 257/0 | 8 | 7/86 |
9 | از بین رفتن جنگل به علت ظهور پدیدههای قهری و طبیعی از جمله خشکسالی، تغییرات شدید اقلیمی، بروز ریزگردها در سالهای اخیر در منطقه زاگرس، تشدید فرسایش خاک، افزایش تبخیر از خاک سطحی | 5 | 60/3 | 99/0 | 275/0 | 9 | 83 |
کل | --- | 33/4 | 91/0 | 214/0 | --- | --- | |
* میانگین از 5 ** حداقل درصد توافق قابل قبول، 75 درصد میباشد.
با استناد به یافتههای جدول 2، پیداست که در ابتدا 9 نقطه ضعف برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس شناسایی شد که در مرحله دوم دلفی نیز پاسخهای دریافت شده براساس طیف لیکرت 5 سطحی (از خیلی کم=1 تا خیلی زیاد=5)، دسته بندی گردید و پاسخگویان در مقابل هر کدام از گویهها (نقاط ضعف شناسایی شده برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس) به تعیین میزان اهمیت آن با توجه به مقیاس ارائه شده پرداختند. برای تجزیه و تحلیل دادهها از میانگین، انحراف معیار و ضریب تغییرات استفاده و رتبه دهی مفاهیم نیز بر اساس نمرهی ضرایب تغییرات انجام شد. همان‌طور که مشاهده میشود "عدم به رسمیت شناخته شدن هویت و فرهنگ بومی جنگل نشینان در مدیریت جنگل (میانگین=96/4 و انحراف معیار=83/0)"، " بهره برداری بیش از ظرفیت جنگلهای منطقه (میانگین=93/4 و انحراف معیار=85/0)" و " عدم پذیرش طرحهای جنگلداری اجتماعی توسط بهره برداران منطقه(میانگین=61/4 و انحراف معیار=87/0)" با کسب رتبههای دارای اولویت اول تا سوم از جمله مهمترین نقاط ضعف موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب میشوند.
در دور سوم از تکنیک دلفی براي سنجش میزان توافق پاسخگویان از پاسخهای دریافت شده، پرسشنامهاي با گویههاي مرتب شده طراحی و در اختیار پاسخگویان قرار گذاشته شد. از آنجا که محاسبات نشان داد که هر 9 گویه در دور سوم نمرهی بیش از دو سوم آرا را کسب نمودهاند و با توافق بیشتر از 75 درصد مواجه بودند، بنابراین از شمار گویههای شناسایی شده در فاز اول، هیچ گویهای حذف نشده و تمامی گویهها به عنوان نتیجهی نهایی دلفی مورد توجه هستند.
شناسایی فرصتهای موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس
نتایج حاصل از جمعبندی نظرات مشارکتکنندگان پس از طی سه مرحله دلفی کلاسیک در رابطه با شناسایی فرصتهای موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس در جدول 3، آورده شده است.
جدول 3. نتایج رتبه بندی فرصتهای موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط در مرحله اول تا سوم
ردیف | مرحله اول | مرحله دوم | مرحله سوم | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
مفاهیم | فراوانی تکرار | میانگین * | انحراف معیار | ضریب تغییرات | رتبه | درصد توافق** | |
1 | وجود مراکز آموزشی و مؤسسات تحقیقاتی در منطقهی زاگرس | 5 | 53/4 | 85/0 | 187/0 | 1 | 100 |
2 | مصوبات شورای عالی حفاظت از محیط زیست جهت تهیه گزارش ارزیابی طرحهای جنگل داری بر اساس مساحت | 5 | 60/4 | 91/0 | 197/0 | 2 | 100 |
3 | سابقهی اجرای طرحهای جنگلداری و حفاظت و حمایت از جنگلهای بلوط حوزهی زاگرس از دهه 40 تاکنون | 5 | 31/4 | 90/0 | 208/0 | 3 | 100 |
4 | تشکیل و فعالیت تعاونیهای بهره برداری جنگل نشینان | 4 | 72/3 | 86/0 | 231/0 | 4 | 100 |
5 | حذف تعرفههای گمرکی واردات چوب | 5 | 11/4 | 97/0 | 236/0 | 5 | 100 |
6 | وجود تعداد زیادی از تشکلهای زیست محیطی در کشور | 4 | 53/4 | 10/1 | 243/0 | 6 | 83 |
7 | تشکیل و فعالیت کمیته ملی توسعه پایدار و کمیتههای فرعی آن | 4 | 03/4 | 12/1 | 278/0 | 7 | 83 |
8 | انجام مطالعات دورهای توسط دفتر فنی جنگل داری سازمان جنگلها و مراتع | 4 | 94/3 | 23/1 | 312/0 | 8 | 83 |
کل | ---- | 22/4 | 99/0 | 237/0 | --- | --- | |
* میانگین از 5 ** حداقل درصد توافق قابل قبول، 75 درصد میباشد.
با استناد به یافتههای جدول 3، پیداست که در ابتدا 8 فرصت برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس شناسایی شد که در مرحله دوم دلفی نیز پاسخهای دریافت شده براساس طیف لیکرت 5 سطحی (از خیلی کم=1 تا خیلی زیاد=5)، دسته بندی گردید و پاسخگویان در مقابل هر کدام از گویهها (فرصتهای شناسایی شده برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس) به تعیین میزان اهمیت آن با توجه به مقیاس ارائه شده پرداختند. برای تجزیه و تحلیل دادهها از میانگین، انحراف معیار و ضریب تغییرات استفاده و رتبه دهی مفاهیم نیز بر اساس نمرهی ضرایب تغییرات انجام شد. همان‌طور که مشاهده میشود "وجود مراکز آموزشی و مؤسسات تحقیقاتی در منطقهی زاگرس (میانگین=53/4 و انحراف معیار=85/0)"، "مصوبات شورای عالی حفاظت از محیط زیست جهت تهیه گزارش ارزیابی طرحهای جنگل داری بر اساس مساحت(میانگین=60/4 و انحراف معیار=91/0)" و "سابقهی اجرای طرحهای جنگلداری و حفاظت و حمایت از جنگلهای بلوط حوزهی زاگرس از دهه 40 تاکنون(میانگین=31/4 و انحراف معیار=90/0)" با کسب رتبههای دارای اولویت اول تا سوم از جمله مهمترین فرصتهای موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب میشوند.
در دور سوم از تکنیک دلفی براي سنجش میزان توافق پاسخگویان از پاسخهای دریافت شده، پرسشنامهاي با گویههاي مرتب شده طراحی و در اختیار پاسخگویان قرار گذاشته شد. از آنجا که محاسبات نشان داد که هر 8 گویه در دور سوم نمرهی بیش از دو سوم آرا را کسب نمودهاند و با توافق بیشتر از 75 درصد مواجه بودند، بنابراین از شمار گویههای شناسایی شده در فاز اول، هیچ گویهای حذف نشده و تمامی گویهها به عنوان نتیجهی نهایی دلفی مورد توجه هستند.
شناسایی تهدیدهای پیشرو برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس
نتایج حاصل از جمعبندی نظرات مشارکتکنندگان پس از طی سه مرحله دلفی کلاسیک در رابطه با شناسایی تهدیدهای موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس در جدول 4، آورده شده است.
جدول 4. نتایج رتبه بندی تهدیدهای پیشرو برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط در مرحله اول تا سوم
ردیف | مرحله اول | مرحله دوم | مرحله سوم | ||||
مفاهیم | فراوانی تکرار | میانگین * | انحراف معیار | ضریب تغییرات | رتبه | درصد توافق** | |
1 | فقدان قانون جامع منابع طبیعی و آبخیزداری(به طور خاص جنگل) | 5 | 78/4 | 88/0 | 184/0 | 1 | 100 |
2 | کمبود ضوابط، معیارها و دستورالعملهای فنی جهت مدیریت پایدار جنگل | 4 | 74/4 | 90/0 | 190/0 | 2 | 100 |
3 | ضعف هماهنگی درون بخشی و برون بخشی | 4 | 72/4 | 92/0 | 194/0 | 3 | 100 |
4 | فقدان سامانه پایش و ارزشیابی مدیریت منابع جنگلی | 5 | 55/4 | 95/0 | 209/0 | 4 | 100 |
5 | ضعف آموزش و اطلاع رسانی از طریق رسانههای عمومی | 5 | 41/4 | 94/0 | 213/0 | 5 | 100 |
6 | کمبود اعتبارات تخصیصی به مدیریت منابع جنگلی | 5 | 56/4 | 98/0 | 215/0 | 6 | 100 |
7 | کمرنگ شدن مدیریت، نظارت و برنامه ریزی مستقیم دولت | 5 | 63/3 | 87/0 | 240/0 | 7 | 93 |
8 | اجرای طرح تنفس در جنگلهای شمال کشور و افزایش قطع چوب و قاچاق در جنگلهای زاگرس | 4 | 85/3 | 96/0 | 249/0 | 8 | 90 |
9 | ضعف باورهای سیاست گذاران، برنامه ریزان و بهره برداران به تنوع زیستی | 5 | 15/4 | 13/1 | 272/0 | 9 | 83 |
کل | --- | 38/4 | 95/0 | 218/0 | --- | ---- | |
* میانگین از 5 ** حداقل درصد توافق قابل قبول، 75 درصد میباشد.
با استناد به یافتههای جدول 4، پیداست که در ابتدا 9 تهدید برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس شناسایی شد که در مرحله دوم دلفی نیز پاسخهای دریافت شده براساس طیف لیکرت 5 سطحی (از خیلی کم=1 تا خیلی زیاد=5)، دسته بندی گردید و پاسخگویان در مقابل هر کدام از گویهها (تهدیدهای شناسایی شده برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس) به تعیین میزان اهمیت آن با توجه به مقیاس ارائه شده پرداختند. برای تجزیه و تحلیل دادهها از میانگین، انحراف معیار و ضریب تغییرات استفاده و رتبه دهی مفاهیم نیز بر اساس نمرهی ضرایب تغییرات انجام شد. همان‌طور که مشاهده میشود "فقدان قانون جامع منابع طبیعی و آبخیزداری(به طور خاص جنگل) (میانگین=78/4 و انحراف معیار=88/0)"، " کمبود ضوابط، معیارها و دستورالعملهای فنی جهت مدیریت پایدار جنگل(میانگین=74/4 و انحراف معیار=90/0)" و " ضعف هماهنگی درون بخشی و برون بخشی(میانگین=72/4 و انحراف معیار=92/0)" با کسب رتبههای دارای اولویت اول تا سوم از جمله مهمترین تهدیدهای پیشروی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب میشوند.
در دور سوم از تکنیک دلفی براي سنجش میزان توافق پاسخگویان از پاسخهای دریافت شده، پرسشنامهاي با گویههاي مرتب شده طراحی و در اختیار پاسخگویان قرار گذاشته شد. از آنجا که محاسبات نشان داد که هر 9 گویه در دور سوم نمرهی بیش از دو سوم آرا را کسب نمودهاند و با توافق بیشتر از 75 درصد مواجه بودند، بنابراین از شمار گویههای شناسایی شده در فاز اول، هیچ گویهای حذف نشده و تمامی گویهها به عنوان نتیجهی نهایی دلفی مورد توجه هستند.
شناسایی مناسبترین راهبرد برای ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس
به منظور شناسایی مناسبترین راهبرد برای ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی ترسیم و مورد ارزیابی قرار گرفت. در ماتریس ارزیابی عوامل داخلی، نقاط قوت، فرصتهای کلیدی، نقاط ضعف و تهدیدهای مهم مستخرج از تحلیل SWOT، در یک ستون لیست گردید و پس از نرمالیزه نمودن وزنهای داده شده توسط 30 تن از صاحب نظران علمي و اجرايي و کارشناسان مرتبط به موضوع تحقیق در حوزهی جنگل به هر یک از عوامل استراتژیک، ضریب وزنی هر یک از عوامل بین صفر (بی اهمیت) تا یک (بسیار مهم) محاسبه شد، به گونهای که جمع ضرایب وزنی تخصیص یافته مساوی یک گردید. امتیاز موزون هر عامل نیز از طریق ضرب وزن هر مورد در امتیاز وضع موجود مربوطه، محاسبه و با جمع نمودن امتیازهای موزون عوامل داخلی و خارجی، نمره نهایی بدست آمد.
در پژوهش حاضر با بهره گیری از ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی، ارزیابی استراتژیهای مختلف و انتخاب برترین الگوی راهبردی که در ادبیات برنامه ریزی استراتژیک، "انتخاب استراتژیک" نامیده میشود، انجام پذیرفت. ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی در جداول 5 و 6، نشان داده شده است.
در جداول مذکور میزان اهمیت، ضریب اهمیت، رتبه وضع موجود و امتیاز کل محیط داخلی و خارجی برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس (حاصل ضرب ضریب اهمیت در رتبه وضع موجود)، درج شده است. یادآوری میگردد، میزان اهمیت از 5 و ضرایب اهمیت از 1 محاسبه شده است.
جدول 5- ماتریس ارزیابی عوامل داخلی(قوتها و ضعفها) به منظور مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس
عوامل داخلي | ||||||||
نقاط قوت | ميزان اهميت | ضریب اهمیت | وضع موجود | امتیاز کل | ||||
:S1 اجرای طرحهای احیاء و توسعه نظیر طرح طوبی در منطقه | 51/4 | 062/0 | 5/3 | 218/0 | ||||
:S2 اجرای طرح آمایش و پهنهبندی جنگلهای بلوط براساس توان اکولوژیک.... | 53/4 | 062/0 | 2/3 | 200/0 | ||||
:S3 دانش بومی مردم محلی جهت مشارکت در مدیریت جنگل | 25/4 | 058/0 | 0/3 | 176/0 | ||||
:S4 وجود نیروهای حفاظتی کافی در منطقه | 17/4 | 057/0 | 4/3 | 195/0 | ||||
:S5 تلاش جهت افزایش پوشش گیاهی جنگلهای حوزه زاگرس | 12/4 | 057/0 | 1/3 | 176/0 | ||||
:S6 تلاش به منظور حفاظت از تنوع زيستي در فون و فلور منطقه | 19/4 | 058/0 | 5/3 | 202/0 | ||||
S7: كاهش قاچاق چوب | 90/3 | 054/0 | 6/3 | 193/0 | ||||
S8 وجود تشکلهای مردم نهاد و تعاونیهای فعال در زمینه توسعه و بهره برداری از جنگل | 92/3 | 055/0 | 8/3 | 205/0 | ||||
نقاط ضعف | ميزان اهميت | ضریب اهمیت | وضع موجود | امتیاز کل | ||||
W1: عدم به رسمیت شناخته شدن هویت و فرهنگ بومی جنگل نشینان در مدیریت جنگل | 96/4 | 068/0 | 0/1 | 068/0 | ||||
W2: بهره برداری بیش از ظرفیت جنگلهای منطقه | 93/4 | 068/0 | 1/1 | 075/0 | ||||
W3: عدم پذیرش طرحهای جنگلداری اجتماعی توسط بهره برداران منطقه | 61/4 | 063/0 | 1/1 | 070/0 | ||||
W4: رواج کشاورزی و دامداری سنتی در منطقه | 33/4 | 060/0 | 3/1 | 077/0 | ||||
W5: عدم بهره برداری بهینه از منابع آب و خاک | 40/4 | 061/0 | 8/1 | 11/0 | ||||
W6: فقر، بیکاری و فرهنگ زیست محیطی سنتی و توسعه نیافته | 12/4 | 570/0 | 7/1 | 096/0 | ||||
W7: تخریب اراضی و بیابان زایی در منطقه | 21/4 | 058/0 | 7/1 | 099/0 | ||||
W8: نبود برنامههای آموزشی و ترویجی برای آشنا ساختن جوامع محلی...... | 82/3 | 053/0 | 8/1 | 095/0 | ||||
:W9از بین رفتن جنگل به علت ظهور پدیدههای قهری و طبیعی ......... | 60/3 | 050/0 | 6/1 | 079/0 | ||||
مجموع امتیاز عوامل داخلی | 57/72 | 1 | 40.2 | 2.33 | ||||
* ضریب اهمیت = (ميانگين كل / ميانگين میزان اهمیت هر گويه)
** امتیاز کل = ضریب اهمیت × وضع موجود
بر مبنای یافتههای مندرج در ماتریس ارزیابی عوامل داخلی به منظور مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس (جدول 5)، اجرای طرحهای احیاء و توسعه نظیر طرح طوبی در منطقه با میانگین اهمیت 51/4 (از 5) و اجرای طرح آمایش و پهنه بندی جنگلهای زاگرس براساس توان اکولوژیک برای فعالیتهای مختلف (دامداری ، کشاورزی...، استراحت و قرق مناطق مخروبه) با میانگین اهمیت 53/4 (از 5)، مهمترين نقطه قوت جهت مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب ميگردند. این در حالی است که وجود تشکلهای مردم نهاد و تعاونیهای فعال در زمینه توسعه و بهره برداری از جنگل با کسب حداکثر امتیاز از وضع موجود (8/3 از 4)، کلیدیترین نقطه قوت برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب میگردد. همچنین مواردی چون اجرای طرحهای احیاء و توسعه نظیر طرح طوبی در منطقه و تلاش به منظور حفاظت از تنوع زيستي در فون و فلور منطقه با کسب امتیازهای بالایی از وضع موجود (5/3 از 4)، به ترتیب جزء کلیدیترین نقاط قوت برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب میگردند.
این در حالی است که عدم به رسمیت شناخته شدن هویت و فرهنگ بومی جنگل نشینان در مدیریت جنگل (با ميانگين اهمیت 96/4 از 5) و بهره برداری بیش از ظرفیت جنگلهای منطقه (با ميانگين اهمیت 93/4 از 5)، مهمترين نقاط ضعف موجود پیش روی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس میباشند. از سوی دیگر عامل عدم به رسمیت شناخته شدن هویت و فرهنگ بومی جنگل نشینان در مدیریت جنگل با کسب حداقل میانگین وضع موجود (1 از 2)، به عنوان حادترين نقاط ضعف پیش روی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، مطرح ميباشد. پس از آنها نیز مواردی چون بهره برداری بیش از ظرفیت جنگلهای منطقه و عدم پذیرش طرحهای جنگلداری اجتماعی توسط بهره برداران منطقه با کسب کمترین امتیاز از وضع موجود (1/1 از 2)، به عنوان نقاط ضعف حاد پیش روی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس ميباشند. همان گونه كه ملاحظه ميشود، متوسط امتياز عوامل داخلي جهت مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، 33/2 محاسبه شد که کمتر از 5/2 است. اين بدان معناست كه نقاط ضعف پیش روی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس با نقاط قوت موجود جهت مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، پیشتازی میکند. به عبارت دیگر، به منظور پیش روی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس نقاط ضعف بر نقاط قوت غالب شدهاند.
در ادامه ماتریس ارزیابی عوامل خارجي به منظور پیش روی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس نیز، در جدول شماره 6 نمایش داده شده است.
جدول 6- ماتریس ارزیابی عوامل خارجی(فرصتها و تهديدها) به منظور مدیریت پایدار جنگلهای بلوط
| عوامل خارجي | |||||
فرصتها |
| ميزان اهميت | ضریب اهمیت | وضع موجود | امتیاز کل | |
O1: وجود مراکز آموزشی و مؤسسات تحقیقاتی در منطقهی زاگرس |
| 53/4 | 062/0 | 5/3 | 217/0 | |
O2: مصوبات شورای عالی حفاظت از محیط زیست جهت تهیه گزارش..... |
| 60/4 | 063/0 | 6/3 | 226/0 | |
O3: سابقهی اجرای طرحهای جنگلداری و حفاظت و حمایت از جنگلهای.... |
| 31/4 | 059/0 | 5/3 | 206/0 | |
O4: تشکیل و فعالیت تعاونیهای بهره برداری جنگل نشینان |
| 72/3 | 051/0 | 4/3 | 173/0 | |
O5: حذف تعرفههای گمرکی واردات چوب |
| 11/4 | 056/0 | 6/3 | 202/0 | |
O6: وجود تعداد زیادی از تشکلهای زیست محیطی در کشور |
| 53/4 | 062/0 | 8/3 | 235/0 | |
O7: تشکیل و فعالیت کمیته ملی توسعه پایدار و کمیتههای فرعی آن |
| 03/4 | 055/0 | 7/3 | 203/0 | |
O8: انجام مطالعات دورهای توسط دفتر فنی جنگل داری سازمان جنگلها و مراتع |
| 94/3 | 054/0 | 4/3 | 183/0 | |
تهديدها |
| ميزان اهميت | ضریب اهمیت | وضع موجود | امتیاز کل | |
T1: فقدان قانون جامع منابع طبیعی و آبخیزداری(به طور خاص جنگل) |
| 78/4 | 065/0 | 0/1 | 065/0 | |
T2: کمبود ضوابط، معیارها و دستورالعملهای فنی جهت مدیریت پایدار جنگل |
| 74/4 | 065/0 | 0/1 | 065/0 | |
T3: ضعف هماهنگی درون بخشی و برون بخشی |
| 72/4 | 064/0 | 0/1 | 064/0 | |
T4: فقدان سامانه پایش و ارزشیابی مدیریت منابع جنگلی |
| 55/4 | 062/0 | 8/1 | 111/0 | |
T5: ضعف آموزش و اطلاع رسانی از طریق رسانههای عمومی |
| 41/4 | 060/0 | 7/1 | 102/0 | |
T6: کمبود اعتبارات تخصیصی به مدیریت منابع جنگلی |
| 56/4 | 062/0 | 6/1 | 100/0 | |
T7: کمرنگ شدن مدیریت، نظارت و برنامه ریزی مستقیم دولت |
| 63/3 | 049/0 | 7/1 | 084/0 | |
T8: اجرای طرح تنفس در جنگلهای شمال کشور و..... |
| 85/3 | 053/0 | 8/1 | 095/0 | |
T9: ضعف باورهای سیاست گذاران، برنامه ریزان و بهره برداران به تنوع زیستی |
| 15/4 | 057/0 | 7/1 | 096/0 | |
مجموع امتياز عوامل خارجي |
| 16/73 | 1 | 8/41 | 43/2 | |
* ضریب اهمیت = (ميانگين كل / ميانگين میزان اهمیت هر گويه)
** امتیاز کل = ضریب اهمیت × وضع موجود
بر مبنای یافتههای مندرج در ماتریس ارزیابی عوامل خارجی به منظور مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس (جدول 6)، وجود مراکز آموزشی و مؤسسات تحقیقاتی در منطقهی زاگرس (با میانگین اهمیت 53/4 از 5)، مصوبات شورای عالی حفاظت از محیط زیست جهت تهیه گزارش ارزیابی طرحهای جنگل داری بر اساس مساحت (با میانگین اهمیت 60/4 از 5) و سابقهی اجرای طرحهای جنگلداری و حفاظت و حمایت از جنگلهای بلوط حوزهی زاگرس از دهه 40 تاکنون (با میانگین اهمیت 31/4 از 5) از جمله مهمترين فرصتهای موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب ميگردند. همچنین عامل وجود تعداد زیادی از تشکلهای زیست محیطی در کشور با کسب حداکثر میانگین وضع موجود (8/3 از 4)، در زمرهی کلیدیترین فرصت موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، محسوب میگردد. پس از آن نیز مواردی چون تشکیل و فعالیت کمیته ملی توسعه پایدار و کمیتههای فرعی آن با کسب امتیاز بالایی از وضع موجود (میانگین 7/3 از 4)، حذف تعرفههای گمرکی واردات چوب (میانگین 6/3 از 4) و مصوبات شورای عالی حفاظت از محیط زیست جهت تهیه گزارش ارزیابی طرحهای جنگل داری بر اساس مساحت (میانگین 6/3 از 4) از جمله فرصتهای موجود کلیدی برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، محسوب میگردند.
این در حالی است که فقدان قانون جامع منابع طبیعی و آبخیزداری(به طور خاص جنگل) (با میانگین اهمیت 78/4 از 5)، کمبود ضوابط، معیارها و دستورالعملهای فنی جهت مدیریت پایدار جنگل (با میانگین اهمیت 74/4 از 5) و ضعف هماهنگی درون بخشی و برون بخشی (با میانگین اهمیت 72/4 از 5)، از با اهمیتترین تهدیدهای پیش روی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب میشوند. همچنین فقدان قانون جامع منابع طبیعی و آبخیزداری (به طور خاص جنگل)، کمبود ضوابط، معیارها و دستورالعملهای فنی جهت مدیریت پایدار جنگل و ضعف هماهنگی درون بخشی و برون بخشی، نیز با کسب حداقل میانگین وضع موجود (1)، به عنوان حادترين تهدیدهای پیش روی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، مطرح ميباشند. همان گونه كه ملاحظه ميشود، متوسط امتياز عوامل داخلي در نظام آموزش عالی کشاورزی، 43/2 محاسبه شد که کمتر از 5/2 بوده است. اين بدان معناست كه تهدیدهای پیش روی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس در مقایسه با فرصتهای موجود برای ارتقای آن، پیشتازی میکنند. به عبارت دیگر به منظور مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس تهدیدها بر فرصتها غالب شدهاند.
الگوی راهبردی ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس
ماتریس عوامل داخلی و خارجي به منظور تعیین جایگاه استراتژیک مدیریت حفاظت از جنگلهای بلوط حوزه زاگرس در جدول 7، نمایش داده شده است.
جدول 7- ماتریس عوامل داخلی و خارجی به منظور تعیین جایگاه استراتژیک مدیریت پایدارجنگلهای بلوط حوزه زاگرس
منبع: یافتههای پژوهش
با استناد به ماتریس مذکور و با توجه به این که در عوامل خارجی نقاط ضعف و در ماتریس عوامل داخلی تهدیدها غلبه داشتند، الگوي تدافعی به منظور مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، نسبت به سایر الگوهاي راهبردي از اولویت بالاتری برخورداراست و باید سعی کنیم با مدیریت ضعفهای داخلی بر تهدیدهای پیش روی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، فائق آییم. بنابراین بر اساس نقاط ضعف و تهدیدهای موجود میتوان به منظور ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، راهبردهای زیر را ارایه کرد (استراتژیهای WT):
WT1: استفاده از ظرفیت انجمنها و تعاونیهای جنگل و مرتع، اعضای انجمن جنگلبانی فعال در زمینه جنگلهای خارج از شمال و سازمانهای مردم نهاد برای آگاه سازی مردم در زمینه اجرای طرحهای جنگلداری اجتماعی به منظور تلاش جهت کاهش تأثیر فقدان رصد و نظارت مرثر بر اجرای طرحهای جنگلداری و مدیریت منابع جنگلی (عدم پذیرش طرحهای جنگلداری اجتماعی توسط بهره برداران منطقه+ فقدان سامانه پایش و ارزشیابی مدیریت منابع جنگلی) (T4/W3)؛
WT2: انجام کشت فراسرزمینی و زراعت چوب در کشورهای همسایه و تأمین بخشی از نیاز چوبی کشور به منظور مقابله با کاهش تأثیر فقدان قانون جامع برخورد با متخلفین در زمان وقوع قطع درختان منطقه و قاچاق چوب (بهره برداری بیش از ظرفیت جنگلهای منطقه+ فقدان قانون جامع منابع طبیعی و آبخیزداری). (T1/ W2)؛
WT3: اجرای برنامهی زراعت چوب طی مدت پنج سال که امسال به صورت پایلوت در استانهای گیلان و مازندران آغاز شده است در جنگلهای زاگرس به منظور مقابله با گسترش قطع چوب و پیشگیری از افزایش قاچاق در جنگلهای زاگرس (بهره برداری بیش از ظرفیت جنگلهای منطقه+ اجرای طرح تنفس در جنگلهای شمال کشور و افزایش قطع چوب و قاچاق در جنگلهای زاگرس). (T8/W2)؛
WT4: کاهش سطح دامنههای فرسایش یافته توسط جنگل کاری یا بوته کاری و احیاء جنگل به منظور تلاش جهت کاهش تأثیر کمبود ضوابط، معیارها و دستورالعملهای فنی جهت مدیریت پایدار جنگل (عدم بهره برداری بهینه از منابع آب و خاک+ کمبود ضوابط، معیارها و دستورالعملهای فنی جهت مدیریت پایدار جنگل). (T2/W5)؛
WT5: ارتقای نرخ مشارکت سازمانهای دولتی و غیردولتی، رسانههای ارتباط جمعی و کارشناسان و مروجان شاغل در دستگاههای متولی ازجمله سازمان جنگلها و مراتع کشور و معاونت آبخیزداری وزارت جهاد کشاورزی، سازمانهای جهاد کشاورزی و ادارات منابع طبیعی برای آشنا ساختن جوامع محلی و گردشگران برای مواجهه صحیح با تهدیدهای ناشی از برخی گونههای حیات وحش در راستای کاهش تأثیر ضعف آموزش و اطلاع رسانی (نبود برنامههای آموزشی و ترویجی برای آشنا ساختن جوامع محلی و گردشگران برای مواجهه صحیح با تهدیدهای ناشی از برخی گونههای حیات وحش + ضعف آموزش و اطلاع رسانی از طریق رسانههای عمومی). (T5/W8)؛
WT6: توجه به هویت و فرهنگ بومی جنگل نشینان در مدیریت جنگل از طریق شناسایی، ثبت، حمایـت و توسـعه توانـاییهـای بـومی و دانش محلی جهت مدیریت، حفاظت و توسعه پایدار جنگلها به منظور تلاش جهت کاهش تأثیر کمرنگ شدن مدیریت، نظارت و برنامه ریزی مستقیم دولت (عدم به رسمیت شناخته شدن هویت و فرهنگ بومی جنگل نشینان در مدیریت جنگل+ کمرنگ شدن مدیریت، نظارت و برنامه ریزی مستقیم دولت). (T7/W1)؛
WT7: ترویج کشاورزی و دامداری پایدار در منطقه از طریق اعطای تسهیلات بلندمدت و کمبهره به روستاییان منطقه جهت تأسیس واحدهای صنعتی و مکانیزه دامپروری و گلخانهای به منظور تلاش جهت کاهش تأثیر کمبود اعتبارات تخصیصی به مدیریت منابع جنگلی (رواج کشاورزی و دامداری سنتی در منطقه+ کمبود اعتبارات تخصیصی به مدیریت منابع جنگلی). (T6/W4)؛
WT8: اتخاذ تدابیر لازم جهت جلب مشارکت مردمی، اثربخشی ظرفیتها و دستاوردهای تحقیقاتی، آموزشی و ترویجی و به کارگیری تخصص، فناوریهای نوین، دانش روز و دانش بومی جهت انجام اقدامات پیشگیرانه در راستای کاهش تخریب اراضی و بیابان زایی در منطقه به منظور تلاش جهت کاهش تأثیر ضعف هماهنگی درون بخشی و برون بخشی (تخریب اراضی و بیابان زایی در منطقه+ ضعف هماهنگی درون بخشی و برون بخشی). (T6;T3/W7)؛
پس از تعیین راهبردهای مناسب برای ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس از طریق مطالعه و تحقیق کیفی با استفاده از نظر خبرگان، در ادامه برای اولویت بندی آنها از ماتریس برنامه ریزی راهبردی کمی QSPM ، استفاده شد.
جدول 8- خلاصه ماتریس برنامه ریزی استراتژی کمی (QSPM)
راهبردها | راهبرد شماره1 | راهبرد شماره2 | راهبرد شماره3 | راهبرد شماره4 | راهبرد شماره5 | راهبرد شماره6 | راهبرد شماره7 | راهبرد شماره8 |
امتیاز کسب شده | 147/3 | 907/2 | 958/2 | 383/2 | 739/2 | 859/2 | 766/2 | 858/2 |
اولویت | 1 | 3 | 2 | 8 | 7 | 4 | 6 | 5 |
نتیجهگیری و پیشنهادها
شناسایی راهبردهای مناسب به منظور ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس از دیدگاه کنشگران و ذینفعان محلی، مزایای بیشماری چون ارتقای مشارکت مردم در برنامههای حفاظت از جنگل و تقویت و توسعه طرحهای حفاظت و مدیریت پایدار آن، حفظ تنوع زیستی موجود کشاورزی زیراشکوب جنگل و سلامت اکوسیستم مذکور، احیاء و بازسازی مناطق جنگلی حساس و حیاتی حوزهی زاگرس و دیگر مزایا و پیامدها در راستای دستیابی به توسعهی پایدار را در پی خواهد داشت. چرا که بالا بردن سطح مشارکت جوامع محلی به عنوان پیش نیاز توسعه پایدار و حفاظت و بهبود شرایط زیست محیطی منطقه، تعیین کننده خواهد بود. بنابراین تحقیق حاضر با هدف تبیین راهبردهای ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس به منظور ترویج حفاظت از جنگلهای بلوط حوزه زاگرس جنوبی ازطریق دست یابی به یک برنامهی صحیح مدیریتی در جنگلهای مزبور برپایهی پایش اجتماعی در قالب تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدهای پیش روی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس انجام پذیرفت.
برمبنای یافتههای تحقیق، اجرای طرحهای احیاء و توسعه نظیر طرح طوبی در منطقه و تلاش به منظور حفاظت از تنوع زيستي در فون و فلور منطقه، به ترتیب جزء کلیدیترین نقاط قوت برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب میگردند که پیشتر نیز در مطالعات مختلف به آنها پرداخته شده است. برای مثال اجرای طرحهای احیاء و توسعه نظیر طرح طوبی در منطقه در مطالعهی محمدی تمری و احمدوند (1394) به عنوان یکی از عوامل پیشبرنده مدیریت پایدار جنگلها مطرح شده است. معیار حفظ تنوع زیستی نیز در مطالعهی Balana et al. (2010) نیز از منظر رویکرد غنی سازي جنگل از طریق کنترل هرس، تنک کردن و افزایش درختکاري با کاشت گونههاي بومی به عنوان بهترین رویکرد براي رسیدن به پایداري معرفی شده است.
همچنین عدم به رسمیت شناخته شدن هویت و فرهنگ بومی جنگل نشینان در مدیریت جنگل نیز به عنوان مهمترين نقطه ضعف موجود پیش روی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس شناسایی شد که با نتایج تحقیقهاي انجام شده توسط صادقی کاجی و همکاران (1394) و Balana et al. (2010) نیز همسو میباشد.
در این راستا شناسایی عامل بهره برداری بیش از ظرفیت جنگلهای منطقه به عنوان مهمترين نقطه ضعف موجود پیشروی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس نیز با یافتههای محققانی چون یعقوبی فرانی و همکاران (1396) و شهرکی و همکاران (1391) که اظهار داشتند به دلیل رشد جمعیت و نیاز جنگل نشینان به سوخت و منبع غذایی برای دامها، بهره برداری از جنگلها به شکل بیرویهای در حال گسترش است و این وضعیت به کلی چهره جنگلهای منطقه را دگرگون نموده است، همسو است. بنابراین لزوم افزایش آگاهی جنگل نشینان از تخریب و فرسایش جنگل و نیز آگاهی آنان از اهمیت و فوائد جنگل ضروري به نظر میرسد که دراین راستا استفاده از شیوهها و ابزارهاي آموزشی- ترویجی مانند استفاده از برنامههاي رسانههاي جمعی مانند رادیو، تلویزیون، نمایشهاي طریقهاي و نتیجهاي، استفاده از کلاسها و کارگاههاي آموزشی پیشنهاد میشود.
برمبنای یافتهها، وجود تعداد زیادی از تشکلهای زیست محیطی در کشور، مصوبات شورای عالی حفاظت از محیط زیست جهت تهیه گزارش ارزیابی طرحهای جنگل داری بر اساس مساحت و سابقهی اجرای طرحهای جنگلداری و حفاظت و حمایت از جنگلهای بلوط حوزهی زاگرس از دهه 40 تاکنون از جمله مهمترين فرصتهای موجود برای مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب ميگردند. لذا با توجه به نتایج مذکور و با عنایت به تکالیف اهداف توسعه چشم انداز افق 1404 کشور مبنی بر استفاده از حداکثر توان کشور براي افزایش سرانه فضاي سبز و توسعه جنگل و درختکاري با گونههاي مثمر و غیرمثمر، توسعه تشکلهاي تولیدي و توسعه پایدار، ارزیابی راهبردها و برنامههاي توسعه از نظر مشارکت مردمی و همچنین مفاد ماده 15 قانون افزایش بهرهوري بخش کشاورزي و منابع طبیعی که در مدت 10 سال آینده ضریب حفاظتی جنگلها و مراتع باید از 40 درصد به 90 درصد و سرانه جنگل از 17/0 هکتار به 25/0 هکتار توسعه یابد، میتواند به عنوان یک فرصت به منظور تقویت و توسعه مشارکت ذینفعان و بهره برداران محلی در مباحث حفظ، احیاء و توسعه پایدار منابع جنگلی کشور به ویژه در حوزهی مورد مطالعه مد نظر قرار گرفته شود و به عنوان یکی از راهکارهاي مؤثر دستیابی به اهداف توسعهی پایدار در منطقهی زاگرس مورد نظر مسئولین و برنامه ریزان قرار گیرد.
همچنین از آنجا که بر اساس یافتههای تحقیق حاضر، فقدان قانون جامع منابع طبیعی و آبخیزداری(به طور خاص جنگل) به عنوان یکی از با اهمیتترین تهدیدهای پیش روی مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس شناسایی شد، لذا نظارت دقیق و کامل بر حسن اجرای قانون و برخورد با متخلفان منابع طبیعی در منطقهی مورد مطالعه بیش از پیش ضرورت مییابد و با نتایج مطالعهی محرم نژاد و مافی (1388) نیز همسو میباشد.
درمجموع با استناد به یافتههای حاصل از تحلیل ماتریس عوامل داخلی و خارجي به منظور تعیین جایگاه استراتژیک مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس و با توجه به این که در عوامل خارجی نقاط ضعف و در ماتریس عوامل داخلی تهدیدها غلبه داشتند، مشخص گردید که الگوي تدافعی به منظور مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس، نسبت به سایر الگوهاي راهبردي از اولویت بالاتری برخورداراست. بنابراین بر اساس ماتریس برنامه ریزی استراتژی کمی (QSPM)، میتوان گفت که راهبردهای زیر به ترتیب اولویت از مهمترین راهبردهای موجود برای ترویج مدیریت پایدار جنگلهای بلوط حوزه زاگرس محسوب میشوند (اولویت اول تا سوم را از بین راهبردهای شناسایی شده به خود اختصاص میدهند):
استفاده از ظرفیت انجمنها و تعاونیهای جنگل و مرتع، اعضای انجمن جنگلبانی فعال در زمینه جنگلهای خارج از شمال و سازمانهای مردم نهاد برای آگاه سازی مردم در زمینه اجرای طرحهای جنگلداری اجتماعی؛
اجرای برنامهی زراعت چوب در جنگلهای زاگرس و انجام کشت فراسرزمینی در کشورهای همسایه در راستای تأمین بخشی از نیاز چوبی کشور و با هدف مدیریت بهره برداری از جنگلهای منطقه و جلوگیری از بهره برداری بیش از ظرفیت جنگلهای منطقه؛
توجه به هویت و فرهنگ بومی جنگل نشینان از طریق شناسایی، ثبت، حمایـت و توسـعه توانـاییهـای بـومی و دانش محلی جهت مدیریت، حفاظت و توسعه پایدار جنگلها.
منابع
- ایزدی، ح.؛ سواری ممبنی، آ. و سواری، م. (1401). تحلیل هنجارهای اخلاقی در نظریه رفتار برنامه‌ریزی شده برای پیش‌بینی رفتار خانوارهای روستایی در حفاظت از جنگلهای زاگرس (مورد مطالعه: شهرستان دوره چگنی استان لرستان. جغرافیا و مخاطرات محیطی، مقالات انتشار آنلاین، قابل دسترسی در سایت: https://geoeh.um.ac.ir/article_41607.html
- برنامه حفاظت و توسعه پایدار کوهستان زاگرس مرکزی(1395). برگرفتـه از طـرح حفاظـت از تنـوع زیسـتی در چشـم انـداز زاگـرس مرکـزی بـا مشــارکت کلیــه ذینفعــان و ذیربطــان در ســطوح ملــی و اســتانهای اصفهــان، چهارمحــال و بختیــاری، فــارس و کهگیلویــه و بویراحمــد. تهران: معارف، صص 112-1.
- - پرنیان کلایه، س.؛ مرادی، م.؛ سفیدی، ک. و بصیری، س. (1398). برآورد حجم خشکهدار و نرخ مرگ و میر درختان بلوط ایرانی در ارتباط با برخی عوامل محیطی در جنگلهای بلوط زاگرس (پژوهش موردی: تنگ علمدار، بهبهان). مجله جنگل ایران، انجمن جنگلبانی ایران، سال یازدهم، شماره 4، صص 532-519.
- - پورقاسم، ف.؛ علی بیگی، ا.ح.، و پاپ زن، ع. (1399). سواد زیست محیطی زنان روستایی در استان کرمانشاه: یک چشم انداز ترویجی. مجله بینالمللی علوم و فناوری کشاورزی، دوره 22، شماره 4، صص 934-919.
- - پورهاشمی، م.؛ جهانبازی گوجانی، ح.؛ حسین‌زاده، ج.؛ بردبار، س.ک.؛ ایران‌منش، ی. و خداکرمی، ی. (1396). پیشینه زوال جنگلهای بلوط زاگرس. طبیعت ایران، دوره 2، شماره 1، صص 37-30.
- پورمقدم، ک. و بزرگنیا، ف.(1395). اجرای ابتکارات سبز جنگلداری پایدار در محدوده زاگرس مرکزی، مطالعه موردی: سامان عرفی برآفتاب در منطقه آبخیز مدیریتی ونک- خرسان. اولین همایش ملی منابع طبیعی و توسعه پایدار در زاگرس مرکزی، صص 12-1.
- ثمری، د. و چیذری، م. (1384). طراحی الگوی مناسب ترویج جنگلداری اجتماعی در حوزه رویشی زاگرس. نشریه علوم کشاورزی، دوره 11، شماره 3، صص 48-31.
- حیدری، م. و کرمدوست مریان، ب. (1395). بررسی و سیاست‌گذاری برنامه تنفس یا بهرهبرداری جنگلهای هیرکانی (مطالعه موردی: جنگلهای حوزه شفارود). تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، دوره 24، شماره 4، شماره پیاپی 66، صص 736-724.
- خزایی، ح.؛ ملکنیا، ر. و قاضی نوری، س.(1396). ارزیابی مزیت و شکاف فناوري مدیریت پایدار جنگل. نشریه پژوهشهای علوم و فناوری چوب و جنگل، جلد بیست و یکم، شماره چهارم، صص 162-147.
- رضایی، ج.؛ نجفی‌فر، ع.؛ صیدزاده، ح. و محمدپور، م. (1398). شناسایی چالش‌ها و تدوین راهبردهای مدیریت مشارکتی جنگلهای زاگرس با استفاده از تحلیل شبکه‌ای-سوات(ANP-SWOT): مطالعه موردی منطقه جنگلی بانکول، ایلام. روستا و توسعه، سال 22، شماره 1، صص 43-23.
- زند بصیری، م.؛ سوسنی، ج. و پورهاشمی، م. (1399). ارزیابی فعالیتها و مولفههای ضروری به منظور معرفی الگوی چابکی سازمانی در کنترل زوال بلوط جنگلهای زاگرس. علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و دوم، شماره یک، صص 390-377.
- زند بصیری، م. و غضنفری، ه. (1389). تدوین مهمترین پیامدها و عوامل تأثیرگذار بر مدیریت مردم محلی جنگلهای زاگرس، مطالعه موردی حوضه آبخیز قلعه گل استان لرستان. مجله جنگل ایران، جلد2 ، شماره2، صص 138-127.
- سلمانی، ا.؛ پورسعید، ع.؛ بایرامزاده، و. و اشراقی سامانی، ر. (1400). معیارها و شاخصهای مدیریت پایدار جنگلهای ناحیه رویشی زاگرس از دیدگاه متخصصان و کارشناسان جنگل. مجله جنگل ایران، سال سیزدهم، شماره 1، صص 58-43.
- - سلمانی، ا.؛ پورسعید، ع.؛ بایرامزاده، و. و اشراقی سامانی، ر. (1400). تحلیل شبکه اجتماعی کنشگران مدیریت پایدار جنگلهای حوضه زاگرس با رویکرد استراحت جنگل، رساله دکتری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام.
- - سواری، م. و اسدی، ز. (1398). تعيين كنندههاي عضويت زنان روستايي در تعاونيهاي حفاظت از جنگلهاي زاگرس در استان لرستان. جنگل و فراوردههای چوب. مجله منابع طبیعی ایران، دوره 72، شماره 4، صص 326-313.
- - شهرکی، م.، معیری، م.ه.؛ بارانی، ح. و بهمنش، ب. (1391). عوامل مؤثر بر میزان استفاده جنگل نشینان از جنگل(مطالعه موردی: جنگل گلوگاه- منطقه هزار جریب). نشریه حفاظت و بهره برداری از منابع طبیعی، جلد اول، شماره چهارم، صص 48-31.
- - صادقی کاجی، ح.؛ جعفری، ع. و یارعلی، ن. (1394). ارزیابی مدیریت پایدار جنگل در حوضه آبخیز دو پلان استان چهارمحال و بختیاری. فصلنامه تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، جلد 23، شماره 3، صص 501-490.
- - قربانی، س.؛ مرادنژادی، ه. و حیدری، م. (1399). واکاوی اثرهای اقتصادی خشکیدگی درختان بلوط بر روستائیان شهرستان ملکشاهی. پژوهشهای روستایی، دوره 11، شماره 3، صص 591-576.
- - کرمی دهکردی، ا.؛ منصوری نژاد، ر. و رحیمیان، ج. (1396). مشارکت جوامع روستایی در تصمیم گیری، نظارت و ارزشیابی مدیریت خشکیدگی جنگل های بلوط استان کهگیلویه و بویراحمد. تحقیقات حمایت و حفاظت جنگلها و مراتع ایران، دوره 15، شماره 2، صص 156-175.
- - محرم نژاد، ن. و مافی، ا. (1388). بررسی نقاط قوت، نقاط ضعف، تهدیدها و فرصتهای اجرای اصول جنگل در جنگلهای شمال ایران(ریوتاژوهانسبورگ). علوم و تکنولوژی محیط زیست، جلد 11، شماره 4، صص 172-149.
- - محمدی تمری، ذ. و احمدوند، م. (1394). واکاوی راهبردی جنگلداری اجتماعی با استفاده از روش شناسی تحلیلی سوات- آنتروپی: مطالعه موردی روستاهای مارگون در شهرستان بویراحمد. فصلنامه راهبردهای توسعه روستایی، جلد 2، شماره 3، صص 317-299.
- مظفری، ف.؛ کرمشاهی، ع.؛ حیدری، م. و کرمی، ا. (1398). تهیه نقشه پراکنش شدت خشکیدگی جنگلهای بلوط زاگرس با استفاده از آمار مکانی و شبکه عصبی مصنوعی. بوم شناسی کاربردی، دوره 8، شماره 3، صص 44-31.
- میرزایی، م.؛ اسلام بنیاد، ا.؛ اخوان، ر. و نقدی، ر. (1398). مدل سازی خشکیدگی درختان بلوط ایرانی تحت تأثیر عوامل فیزیوگرافی در جنگلهای دالاب ایلام. پژوهش و توسعه جنگل، دوره 5، شماره 2، صص 342-329.
- نراقی، ع.، و محمدی، م. (1390). تدوین ساختار مناسب سازههای ترویجی برای تعاونیهای کشاورزی از دیدگاه اعضاء و مدیران تعاونیهای کشاورزی استان تهران. پژوهشهای ترویج و آموزش کشاورزی، سال چهارم، شماره 3، صص 116-103.
- هناره خلیانی، ج.؛ نمیرانیان، م. و حشمت الواعظین، س.م. (1390). برنامههاي مشوق جوامع محلي در جهت حفاظت تنوع زيستي در جنگلهاي زاگرس. همايش ملي جنگلهاي زاگرس مركزي، قابليت ها و تنگناها، صص 11-1. قابل دسترسی در
https://www.sid.ir/fa/Seminar/ViewPaper.aspx?ID=8847
- یعقوبی فرانی، ا.؛ کریمی، س. و پرموزه، ف. (1396). عوامل مؤثر بر مشارکت مردم در طرحهای حفاظت از جنگل در شهرستان گیلانغرب. نشریه پژوهشهای علوم و فناوری چوب و جنگل، جلد بیست و چهارم، شماره دوم، صص 46-33.
- Adam, M.C., & Kneeshaw, D. (2008). Local level criteria and indicator frameworks: A tool used to assess aboriginal forest ecosystem values, Forest Ecology and Management, 255(7): 2024-2037.
- Balana, B.B.,E. Mathijs, & Muys, B. (2010). Assessing the sustainability of forest management: An application ofmulti-criteria decision analysis to community forests in northern Ethiopia. Journal of Environmental Management, 91(6):1294-1304:91.
- Boissiere, D., I. Sheil, M. Basuki, and Le, H. (2009). Can engaging localpeople's interests reduce forest degradation in Central Vietnam?, Biodiversity and Conservation, 18(10): 2743-2757.
-Empidi, A. V. A., & Emang, D. (2021). Understanding Public Intentions to Participate in Protection Initiatives for Forested Watershed Areas Using the Theory of Planned Behavior: A Case Study of Cameron Highlands in Pahang, Malaysia. Sustainability, 13(8): 4399.
- Gough, A., J. Innes,& Allen, S.D. (2008). Development of common indicatorsof sustainable forestmanagement, Ecological Indicators, 8(5): 425-430.
- Magoro, M. D., & Hlungwani, S. S. (2014). The role of agricultural extension in the 21 century: reflections from Africa. International Journal Agricultural Extension, 2(1), 89-93.
- Purnomo, H., Mendoza, G.A. & Prabhu., R. (2005). Analysis of local perspectives on sustainable forest management: an Indonesian case study, Journal of Environmental Management, 74(2): 111–126.
- Saaty, T.L. (2003). Decision making with dependence and feedback: the analytic network process, RWS Publications, Pittsburgh, 210.
-Salmanicheraghabadi, A., Poursaeed, A., Bayramzadeh, V., & Eshraghi-Samani, R. (2021). Social network analysis of sustainable forest management actors in Zagros Region. Arabian Journal of Geosciences, 14(23): 1-13.
- Sheppard, S.R.J., & Meitner, M. (2006). Using multi-criteria analysis andvisualization forsustainable forest management planning with stakeholdergroups, Forest Ecology and Management, 207(1): 171–187.
- Spies, C. I. S., Chamala, S., Wegener, M., & Beeton, R. (2001). The need for environmental extension education in facilitating sustainability of pig and poultry industries in Santa Catarina State. Brazil.Published online by The Regional Institute Ltd www.regional.org.au
- Varma, V.K., I. Ferguson, & Wild, I. (2000). Decision support system forsustainable forest management, Forest Ecology and Management, 128(1): 49–55.
